Яагаад “хөрөнгийн зах зээл” гэж? “Хэлбэрийн төдий” бус хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлье

Сүүлийн үед “хөрөнгийн зах зээл”-ийн талаархи сэдэв “мода”-нд орж, нийтээрээ ярьж, бичиж, хэлэлцдэг болж байгаа нь сайшаалтай. “Мода”-ны сэдэв болоод зогсохгүй иргэд, аж ахуйн нэгж байгууллагууд хөрөнгийн зах зээлд оролцох нь эрс нэмэгдэж байгаа нь ил тод харагдаж байна.

Нэгэнт “мода”-нд орсон сэдвийн талаар зарим нэг санаа хэлье. Гэхдээ хөрөнгийн зах зээл, бонд, хувьцаа, компанийн засаглал, IPO, хөрөнгө оруулалтын сан, өгөөж, хөрөнгийн бирж гэх мэт хөрөнгийн зах зээлтэй холбоотой мэдээллүүд хангалттай хэмжээнд нийтэд хүрч байгаа тул арай өөр өнцөгийг хөндөхийг зорьлоо.

Хөрөнгийн зах зээл нь иргэд, аж ахуйн нэгжид ямар ач холбогдолтой талаар бид бүгд мэдэж, ярьж, бичиж байгаа. Харин шууд бусаар, макро утгаараа ач холбогдол бий юу? Олон янзын ач холбогдолыг дурдаж, нэрлэж болох боловч хамгийн чухал ач холбогдол нь “хөрөнгийн зах зээл хөгжихийн хирээр авилгал буурна” гэж бодож байна. Хөрөнгийн зах зээлийг хангалттай хэмжээнд хөгжүүлж чадахгүй бол мянган сайхан хуультай байгаад авилгалыг бууруулж чадахгүй байх болов уу.  

Авилгалыг хэрхэн бууруулах талаар маш олон онол, гаргалгаа, тайлбарууд байдаг байх. Тэдгээр арга, онолууд мэдээж бодитой, судалгаан дээр үндэслэсэн, итгэл үнэмшил төрүүлмээр байдаг гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Хэдий хууль, журамтай боловч, хэдий авилгалын эсрэг байгууллага, бүтэц ажиллаж байгаа боловч, хэдий онол, судалгаа байгаа боловч  бодит амьдрал дээр авилгалыг  үнэхээр хангалттай хэмжээнд бууруулж чадаж байгаа юу? Хууль журам, авилгалын эсрэг бүтэц, тогтсон бодлого, үйл ажиллагаанууд хэрэгтэй боловч бусад төрлийн прагматик аргуудтай хослуулахгүйгээр амжилтанд хүрнэ гэж бодохгүй байна. 

Бизнесд “synergy” (синержи) гэж ойлголт байдаг. Энгийнээр хэлбэл компани дангаараа ажиллаад амжилтанд хүрэх нэг өөр, эсвэл 2 өөр компани хамтарч ажиллаад дан дангаараа гаргаж болох амжилтуудаа тус тус олж авах, улмаар түүнээс ч илүү их амжилт, үр дүн гаргах боломжтой гэж үздэг. Үүнтэй адилаар авилгалыг бодитой бууруулах үүднээс авилгалын эсрэг хууль, бүтэц зохион байгуулалтыг бусад прагматик аргуудтай хамтран хэрэгжүүлсэнээр авилгалыг бууруулах “synergy” (синержи) үүсгэж чадах болно. Прагматик аргууд олон байх боломжтой. Тухайлбал нэг арга нь төрийн үйлчилгээг цахимжуулж, хүнд сурталыг багасгах. Энэ тал дээр Монгол улсад ахиц дэвшил ихээхэн гарч байгаа нь сайшаалтай. Гэхдээ энэ бол зөвхөн нэг л прагматик арга нь бөгөөд харьцангуй бага хэмжээтэй, цөөн байж болох авилгалыг бууруулах, магадгүй илүү хүнд сурталыг бууруулах талаараа ач холбогдолтой. Тэгэхээр нийгэмд үзүүлэх хор хөнөөл ихтэй, эсвэл давтагдах шинжтэй, эсвэл өндөр үнийн дүнтэй гэх мэт авилгалын цөм рүү чиглэсэн өөр нэмэлт прагматик аргуудыг нэмж хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Түүний нэг нь “хөрөнгийн зах зээлийг хангалттай хэмжээнд хөгжүүлэх” явдал байх нь зайлшгүй юм.

Хөрөнгийн зах зэээлийг зүгээр нэг хэлбэрийн төдий биш, харин хангалттай хэмжээнд хөгжүүлэхэд дан ганц төрийн дэмжлэг, тодорхой реформуудаас гадна бизнесийн байгууллагуудын оролцоо ч маш чухал. Хэсэг хугацаанд унтаа байсан хөрөнгийн зах зээл тодорхой түвшинд сэргэж, тодорхой ажлууд хийгдэж, өөрчлөлдүүд бий болж байгаа нь сайшаалтай. Цаашид улам төгөлдөржүүлэх, хөгжүүлэхэд дөхөм болох зүйлс юу байж болох бэ?

1. Төрийн өмчит компаниудыг хувьчлах, нээлттэй хувьцаат компаниуд болгох

Төр өөрөө хувийн хэвшлийн, аж ахуйн ажилд хэт их оролцсон хэвээр байна. Төрийн өмчит компаниудын менежмент, ашигт ажиллагаа, өрсөлдөх чадвар, компанийн засаглал, нийгэмд үзүүлж буй “value” буюу үнэ цэнэ хир байгаа бэ? Хоёрдугаат төрийн өмчит компаниудын томилгоо, бизнесийн үйл ажиллагаа яаж явдаг бэ?

Төрийн зохицуулалт, хяналт зайлшгүй шаардлагатай, эдийн засгийн ач холбогдолоосоо илүү нийгмийн, аюулгүй байдлын ач холбогдолтой, натурал монополь бүхий компаниудаасаа бусад төрийн өмчит компаниудыг аль болох хувьчилж, нээлттэй хувьцаат компаниуд болгох нь зүйтэй.

2. Нийгмийн даатгалын санг мэргэжлийн хөрөнгө оруулалтын сан болгож, улс төрийн үйл ажиллагаанаас бүрэн ангижруулах

Нийгмийн даатгалын сан нь хамгийн том мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчдын нэг болж, сангийн хөрөнгийг нь хөрөнгө оруулалтын мэргэжлийн байгууллагууд хуваан удирдаж, сангийн хөрөнгө нь өсөн нэмэгдэж, аливаа улс төр, Засгийн газрын үйл ажиллагаанаас бүрэн ангид байж, даатгал төлж буй иргэдийн төлсөн хураамж нь хуримтлагдаж байдаг дэлхий нийтэд түгээмэл тогтсон систем одоо болтол ажиллаж чадахгүй л байна.

3. Хөрвөх чадварыг нэмэгдүүлэх

Ихэнхи нээлттэй хувьцаат компаниудын хувьцааны дийлэнхи хэсэг нь нэг хэсэг эздийн мэдэлд байсаар байна. Энэ нь жижиг хувьцаа эзэмшигчид, хөрөнгийн зах зээлд оролцох оролцогчдын эргэлзээг нэмэгдүүлж, улмаар хөрвөх чадварт муугаар нөлөөлсөөр байна. Банкны хувьцааг эзэмших нэг хувьцаа эзэмшигчийн (нэгдмэл сонирхолтой этгээдийн хамт) дээд хэмжээг тухайн банкны 20%-аар тогтоож, ямар ч байсан тодорхой зохицуулалт хийж эхэлсэн.

Гэхдээ зарим салбарт ингэж төрийн зохицуулалт хийхээс илүүтэйгээр компанийн эздүүд компаниа “дүр эсгэсэн” хувьцаат компани байлгах уу, хөрвөх чадвартай нээлттэй хувьцаат компани болгох уу гэдэг шийдвэр гаргаж чадах нь чухал юм. Жишээ нь АНУ-ын хамгийн том 500 хувьцаат компанийн хувьцааны төвлөрөл ямар байдаг бэ? Аль нэг групп компани, гэр бүлийн эзэмшилд хувьцааных нь 80% - 90% байдаг хувьцаат компани энэ дунд маш цөөн байх. Ихэнхи компанийн хувьцааны төвлөрөл нь аль нэг этгээдэд дангаараа шийдвэр гаргах эрх мэдэл өгөхөөргүйгээр тархсан байдаг. Мэргэжлийн хөрөнгө оруулалтын сангууд, стратегийн хөрөнгө оруулагч нар ихэвчлэн хувьцааны тодорхой багцуудыг эзэмшиж эхэлсэнээр хөрвөх чадварууд нь илүү сайжирдаг.

4. Мэргэшсэн шүүгч, эсвэл мэргэшсэн шүүхтэй болох

Хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах, компанийн үйл ажиллагаа, хувьцаа эзэмшигчтэй холбоотой маргааныг түргэн шуурхай, мэргэжлийн түвшинд, үндэслэлтэйгээр шийдвэрлэж байх нь маш чухал. Иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэж байгаа шүүгч нар иргэний эрх зүйн бүхий л маргааныг шүүж байгаа нь компанийн үйл ажиллагаа, хувьцаа, хувьцааны үнэлгээ, нягтлан бодох бүртгэл, санхүүжилт, компанийн засаглал, сонирхлын зөрчил гэх мэтээр компанийн үйл ажиллагаатай холбоотой бизнесийн нарийн асуудлуудыг мэргэжлийн түвшинд шүүн шийдвэрлэх, энэ талаар мэргэших боломж, цаг хугацаа олгохгүй байгаа санагддаг. Иймд уг асуудлуудыг мэргэжлийн түвшинд хянан шийдвэрлэх, улмаар оролцогч талуудын дунд хэрхэн шийдвэрлэх стандартуудыг бий болгох үүднээс шүүгчид энэ талаар илүү мэргэших, улмаар энэ чиглэлээр төвлөрч ажиллах боломжийг олгох шаарлагатай.

Энэ мэтчилэн хөрөнгийн зах зээлийг төгөлдөржүүлэх, хөгжүүлэхэд дөхөм болох саналуудыг үргэлжлүүлж болох боловч эдгээр дөрвөн зүйл дээр төвлөрөх нь илүү чухал байх болов уу.

О.Эрдэнэдалай

“Мелвилл Эрдэнэдалай” хуулийн фирмийн гүйцэтгэх захирал