“Талын зам гэж юу вэ?”

“Талын зам” гэсэн үгийг Та сонсож байв уу? Бүүр түүр санаанд чинь бууж байж мэднэ. Эсвэл огт сонсоогүй ч байж болох. Нэлээд сонсголонтой энэ үг 2014 оны эхээр анх сонсогдсон юм.

Нэг хэсэг нам жим болчихсон нь УИХ, Засгийн газар, Эдийн засгийн хөгжлийн яамны түвшинд бодлогын судалгаанууд хийгдэж, үндэслэлээ тооцож, хөрш их гүрнүүд, гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчдад учрыг ухуулах, ойлгуулах ажил хийгдэж байсан юм байна.

Харин энэ намрын хамгийн чухал үйл явдлууд болох БНХАУ, ОХУ-ын Төрийн тэргүүнүүдийн манайд хийсэн айлчлалын үеэр Си Зиньпин болон В.Путин нарын амнаас энэ үг гарсан нь чих сэртэсхийлгэв. Гэтэл саяхан Душанбед болсон ШХАБ-ын ээлжит уулзалтын үеэр БНХАУ, ОХУ, Монгол Улсын Төрийн тэргүүн нар мөнөөхөн сонсголонтой холбоо үгийг дахин давтан өгүүлж байх юм. 

“Талын зам” гэж юуны тухай яриад байна вэ? Энэ бол гурван улсыг холбосон зам тээврийн буюу дэд бүтцийн мега төслийн тухай яриа. Төрийн тэргүүн нарын амнаас энэ төслийн тухай үг, өгүүлбэр байн байн унаад байгаагаас нэг л зүйл баттай ойлгогдож байна. Тэр нь “Төслийн ирээдүй төрийн дээд түвшинд бүрэн ойлголцолд хүрчээ” гэсэн итгэл үнэмшил.

Төслийн талаар дэлгэрэнгүй ойлголт авчихаар мэдээллийг сэтгүүлийнхээ шинэ дугаарыг бэлдэж байх завсар нэлээд хайсан боловч санаснаар олдсонгүй. Гэхдээ “Явсан нохой яс зуудаг” тул бас ч хоосон байсангүй. Олдсон мэдээллээ хуваалцъя.

“Талын зам” бол товчоор таван замын тухай яриа. Төмөр зам, авто зам, байгалийн хийн хоолой, газрын тосны хоолой, эрчим хүчний шугам Хятад-Оросыг холбон Монголоор дайран өнгөрөх тухай аварга том төсөл юм.

Зураг дээрээс та бүхэн хөх, шар, ногоон, ягаан, улаан өнгөөр зурагдсан замын тэмдэглэгээг харж байгаа байх. Энэ бол мөнөөхөн Таван зам-“Талын зам”. Энэ замаар байгалийн хий, газрын тос, эрчим хүч урсаж, төмөр замаар галт тэрэг довтолгон, авто замаар улс хоорондын тээврийн лүнзгэр машинууд цувна. Энэ бол мөрөөдөл биш. Мөрөөдөж байсан цаг улирч, мөрөөдөл ажил хэрэг болох замдаа шуударчээ.

Учир шалтгааныг арай жаахан дэлгэрүүлэх гээд үзье. 1903 онд Транс Сибирийн төмөр замыг, 1916 онд Транс Манжуурын төмөр замыг хоёр хөрш маань барьж байгуулж. Транс Монголын гэж нэрлэдэг Хиагтаас Улаанбаатараар дайран Замын-Үүд хүрдэг төмөр замын түүх 1955 оноос эхтэй. Эдийн засаг, байгалийн баялгийн асар их нөөцтэй хоёр хүчирхэг гүрний дунд оршдог, тэдний харилцаа хамаарал, Евразийн бус нутагт нөлөөллөө бэхжүүлэх амбийцад оньс болсон газар зүйн байрлалтайн хувьд бид ингэж хожсон юм.

Харамсалтай нь 60 жилийн түүхтэй монгол төмөр зам 180 жилийн тэртээх техник технологитой уурын тэрэгний хурдтайгаа байсаар өнөөтэй золгов. Төмөр замд хурдан галт тэрэг хэмээх техникийн аугаа дэвшил нэвтэрч, цагт 320 км хурдалж байхад шүү дээ. Гэхдээ бидэнд түлхүүр бий. Тэр бол хоёр аварга том зах зээлийн дунд оршдог зангилаа хувь заяа минь.

Монголын эзэнт гүрэн нуран унаснаар “Торгоны зам”-ын оньсыг атгаж байсан гар суларч Европыг Дорно дахинтай холбож байсан сүлжээ хаагдав. Тиймээс шар тивийнхэн эх газрын хаагдмал байдлыг гэтлэх зорилгоор далайн тээвэр лүү хошуурав. Далайд гарцтай байх нь улс орнуудын хөгжлийн нэгэн эх булаг болсоор олон оныг үдлээ. Гэхдээ цаг цагаараа байдаггүй. Эх газар далайгаас дутуугүй ач холбогдолтой болсон цаг үед бид амьдарч байна. “Хуурай далай” буюу Евразийн эх газар луу өдгөө Европ, Азийнхан, бүр дэлхийгээрээ тэмүүлж байна. Евразийн бүс нутагт эдийн засаг, геополитикийн нөлөөллийг тодорхойлох энэ эрмэлзэл бол Эх газрын хүч бөгөөд тэр нь төмөр зам болжээ. 

Хятадаас далайгаар Европт хүрэхэд 45 хоногт зарцуулж байхад төмөр замаар Манжуураар дамжин 12 хоногт хүрч болдог цаг үед бид амьдарч байна. Хэрэв Монголоор явбал ердөө 9 хоногт хүрэх тооцоо ч байдаг. Тиймээс Хятад улс Европ, Дундад Ази руу, Орос орон Хятад, Дорно дахин руу бэлчээсэн хараанд нь Монгол орон торолзож эхэлсээр олон оныг үдсэн юм. Хоёр хөршийн ашиг сонирхол бидний хувьд боломж, олз ашиг мөн нь гарцаагүй боловч эрх ашгийн эрэмбээ зөв тодорхойлж чаддаггүй, төрийн бодлого, зорилтдоо тууштай байж сураагүй, өөр зуураа хэл амаа ололцож мэддэггүй бидний араншин боломжийг алдаж асгасаар өнөөг хүргэв.

Хамгийн өргөн уудам газар нутагтай, асар олон хүн амтай Евразийг тээврийн сүлжээгээр холбох санаачилгыг НҮБ гаргасан ч бидний нүд, чихний хажуугаар өнгөрсөөр. Евразийн дэд бүтцийн санаачилгад 28 орон нэгдэхэд Монгол Улс анхнаас нь оролцож эхэлсэн боловч гарын үсэг зурахаас хэтэрсэнгүй.

Энэ зуур Хятадын аварга том зах зээлийг Европтой холбох, Оросын байгалийн асар их баялаг дорно зүг рүү цутгах олон санаачилга ажил хэрэг болсоор байна. Бид хуучин буурин дээрээ суусаар л. Хятадууд Өрөмч, Казахстанаар дамжин Төв Европт хүрэх Транс Азийн төмөр замыг 2013 онд ашиглалтад орууллаа. Ингэснээр Орос, Хятадаас Монголоор дамжин Европт хүрэх Транс Монголын төмөр замын ач холбогдол улам бүр буурав.

Гэсэн ч сая нэг юм Монгол сэрж байна. Энэ бол “Талын зам”.

Таван замаас юун түрүүнд төмөр замыг шинэ Засгийн газар, Эдийн засгийн хөгжлийн яам барьж авч, тэр нь ч ажил хэрэг болох аяндаа шуударлаа. Энэ бол баярлах мэдээ, бас бахархал мөн. Хятад, Оросын Төрийн тэргүүн нар бараг нэгэн зэрэг Монголд айлчилж, Си дарга Хятадын төмөр замаар дамжин гадагш гарах хэд хэдэн боломжийг бидэнд нээж өгч байгаагаа зарлахтай зэрэгцэн Пу Ерөнхийлөгч хос төмөр замын хэлэлцээрт гарын үсэг зурлаа.

Эхлээд бид төмөр замынхаа төслийг гараанаас нь хөдөлгөх ёстой. Төслийн техник эдийн засгийн үндэслэлийг 2007 онд хийснээ саяхан шинэчилсэн. 50 тэрбум ам доллараар хэмжигдэж байгаа энэ аварга төслийн санхүүжилтийн асуудал ч нааштай байгаа юм байна. 

Евразийн “Тээврийн хувьсгал” Монголд ч хувьсгал авчрах болно. БНХАУ-аас Европ руу жилдээ 386.0 тэрбум ам долларын худалдаа хийж, Европоос өмнөд хөрш рүү 204.0 тэрбум ам долларын бараа бүтээгдэхүүн импортолж байгаа.

Хоёр хөршийн эдийн засаг сүүлийн 10 жилд тав дахин өссөн бол, ирэх 20 жилд тав дахин өснө. (Эх сурвалж: http://data.worldbank.org) Хоёр хөршийн худалдааны эргэлт сүүлийн хоёр жилд 40 хувь өссөн бол 2015 онд 100 тэрбум ам долларт хүрнэ. (Эх сурвалж: http:// woiceofrussia.com) Энэ бол өмнөд, умардаас асар их ачаа тээврийн урсгал манайхыг дайран өнгөрнө гэсэн үг.

Зөвхөн дамжин өнгөрөх тээврээс бид жилд 10.0 тэрбум ам долларын ашиг олно гэсэн тооцоо ч байна. Энэ бол зөвхөн төмөр замаас шүү дээ. Таван замаа тавууланг нь ажил хэрэг болгочихвол ямархан олз ашиг олж, хөгжил дэвшил хаа хүрэхийг төсөөлөх ч аргагүй ажээ. Бид зөвхөн бусдын ачааг нутгаараа өнгөрүүлээд суугаад байхгүй нь ойлгомжтой. Бидэнд байгалийн асар их баялаг бий. Үйлдвэржилтийн эрин биднийг хүлээж байна. 

Тээх, зөөх зүйл улам бүр нэмэгдэнэ үү гэхээс буурахгүй. Алгуурлаж, алдаж, бусдад шавар, өөрсдөдөө гай болж алийн болгон суух юм, одоо энэ асуудалд хэсэг бүлгийн буюу нам хүчний байр сууринаас хандахаа болимоор байна. Зөв санаачилгыг уухайн тас дэмжиж, ажил хэрэг болгомоор байна. 

“Талын зам” бол тал нутагт шинэ эриний эхэн, талын Монголын хөгжил дэвшлийн бургилах ундарга ажээ. Ердөө нэг жилийн дотор ийм үр дүнд хүрсэн Эдийн засгийн хөгжлийн яаманд баяр хүргэх нь шударга ёсонд нийцнэ. Гэтэл бид яамыг нь татан буулгах, сайдыг нь огцруулах мөнөөх л бохир улс төртэйгээ зууралдаж сууна. Монголд Засгийн газрын бүтцийг өөрчлөх биш, эдийн засгийн бүтцээ өөрчилж, ирээдүй рүүгээ итгэлтэй, эгцхэн харах холын хараа л хэрэгтэй байна бус уу.
 

    
Талын замын тухай товчхон

НЭГДҮГЭЭР ЗАМ: ТӨМӨР ЗАМ

Гурван улс тус бүрийн болон хамтарсан санаачилга, гэрээ хэлэлцээрүүдийн үр дүнд ажил хэрэг бүтэмжтэй тал руугаа шуударч байх шиг байна. Монголын төмөр замаар дамжин өнгөрөх тээврийн хүчин чадлыг жилд 100.0 сая тонн байхаар тооцож байгаа. Өнөөдрийн байдлаар манайд энэ хүчин чадал дөнгөж 2.0 сая тонн л байдаг. Тэгэхээр 50 дахин нэмэгдэнэ гэсэн үг. Ирээдүйд 300.0 сая тоннд хүрэх боломжтой гэсэн тооцоо ч бий. Хэрвээ ингэж чадвал Монголын төмөр замд жинхэнэ гайхамшиг болно. 

ХОЁРДУГААР ЗАМ: АВТО ЗАМ

Азийн авто замын шугам Монголын нутгаар дайран өнгөрдөг. Энэ нь хоёр дахь замын төслийг хэрэгжүүлэх таатай нөхцөлийг бий болгож байна. Эдийн засгийн хөгжлийн яам Алтанбулаг-Улаанбаатар-Замын-Үүдийн хурдны замын концессийн гэрээнд гарын үсэг зурж, ажлын эхний шат эхэлчихсэн. Уг төслийг Хятадын хил хүргэх талаар БНХАУ-тай тохиролцоонд хүрсэн. 

ГУРАВДУГААР ЗАМ: ЭРЧИМ ХҮЧ

БНХАУ эрчим хүчээр цангаж байгаа. Ирээдүйд өсөн нэмэгдэх хэрэгцээг нь тооцох юм бол ангана гэж хэлж болох байх. Тэдний хэрэгцээг хангахад манай Тавантолгойн болон ДЦС-V, Эгийн голын төслүүд хувь нэмрээ оруулах боломжтой. 450 МВт-ын хүчин чадалтай ДЦС-V-ын төслийг хэрэгжүүлэх концессийн гэрээг Эдийн засгийн хөгжлийн яам, Олон улсын түншлэлтэй байгуулсан. Сибирьт бий болох эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрүүдээс Хятад руу эрчим хүч тээвэрлэх асуудал ч энд багтана.

ДӨРӨВДҮГЭЭР ЗАМ: БАЙГАЛИЙН ХИЙ

Байгалийн хий Монголд ч, Хятадад ч нэн хэрэгцээтэй. Оросоос Хятадыг зорьсон байгалийн хийн аварга том “Алтай” төсөл манай баруун хилийн цаана 450-хан км-т ирчихээд байна. Хойд талд Новосибирск, Новокузнецк манайхаас холгүй. Монголоор дамжуулан тавих боломжтой гэдгээ Оросын тал илэрхийлсэн тул нэг хувилбараар Увс, Ховд, Баян-Өлгий, Завхан аймгууд, нөгөө хувилбараар Увс, Хөвсгөл, Эрдэнэт, Дархан, Улаанбаатар хийгээр хангагдах боломжтой. Зүүн талаар ч бас нэгэн хувилбар бий. 

ТАВДУГААР ЗАМ: ГАЗРЫН ТОС

Манай улс сүүлийн жилүүдэд газрын тос олборлож байгаа. Гол түнш маань Хятад. Хойд талд Сибирийн газрын тосны асар их нөөц бий. ОХУ Манжуураар Хятадад газрын тос нийлүүлдэг. 2013 онд хийгдсэн 25 жилийн гэрээгээр 270 тэрбум ам долларын газрын тос нийлүүлэхээр тохиролцсон. Эдгээр баялгийн урсгалыг дамжуулах нэг гол зангилаа нь Монгол. Боломжтой болохыг ч оросууд, тухайлбал “Роснефть” илэрхийлээд байгаа.

С.Батбаатар