Бүтээгдэхүүнээ экспортлохын тулд газар зүйн заалтыг хэрэглэх шаардлагатай

“Иргэдийн оролцоо ба шилдэг агентлаг тодруулах аян”-ы хүрээнд Оюуны өмчийн газрын дарга Н.Чинбаттай ярилцлаа. 

-Оюуны өмчийн газрын талаар иргэд харьцангуй бага ойлголттой байх шиг санагддаг. Өөрөөр хэлбэл танай агентлагаар тодор­хой хүрээний хүмүүс л үйлчлүүлээд байна уу? 

-Оюуны өмчийг хам­гаалах гэдэг маань өөрөө их за­луухан ойлголт гэж хэлж болно. Гэхдээ монголчууд маань оюуны өмчөө хам­гаалж, эзэмшиж сурч байна. Яагаад гэвэл цаашид зах зээ­лийн зарчмаар хөгжье гэж байгаа л бол оюуны өмчийн асуудалд байх ёстой утгаар нь харьцаж, хандаж байж оюун санааны эрэлт хэрэгцээг хангах, оюуны бү­тээлээр нийгэм эдийн зас­гийн үр шимийг нь хүртэх механизм нь бүрдэнэ. 

Тий­­­мээс энэ утгаар нь аваад үзвэл бид сурч эхэлж байна. Тухайлбал өнгөрсөн жил 2012, 2013 онд манай байгууллагад өөрийн оюуны бүтээлээ хамгаалуулахаар өгсөн мэдүүлгийн тоо дунджаар 24 хувиар өссөн.

Дэл­хийн топ 100 брэндийн тэмдэг бүгдээрээ манайд бүрт­гүүлээд хам­гаа­лалтад ор­чихсон.

Дэлхийн оюуны өм­чийн байгууллага олон улсын патентийн хамтын ажиллагааны хэлэлцээрийн дагуу шинэ бүтээлээ олон улсын түвшинд хам­гаа­луулахаар өгдөг мэдүүлэг өнгөрсөн онд 10 орчим хувиар нэмэгдсэн. Эндээс тоон утгыг чанар болгон харвал манай иргэд оюуны өмчийн асуудалд нэлээд идэвхтэй анхаардаг болсон.

Оюуны бүтээлийг эрх зүйн баталгаа, хамгаалалт, хууль зүйн дэг жаягт нь оруулж шийдэхгүй бол тухайн бүтээл нь юу ч биш, хэнд ч хэрэггүй зүйл болж хувирдаг. 

-Гэхдээ иргэдийн олонх нь оюуны өмчийн талаарх мэдээлэлгүй байдаг. Өөрөөр хэлбэл танай байгууллагын тухайд олон нийтэд тэр бүр нээлттэй байж чаддаггүй юм болов уу?

-Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагын уриалгаар жил бүрийн дөрөвдүгээр сарын 26-ныг “Дэлхийн оюуны өмчийг хамгаалах эрхийн өдөр” болгон тэмдэглэдэг. Түүнчлэн Монгол Улсын нийтээр тэмдэглэх баяр ёслол, тэмдэглэлт өдрүүдийн тухай хуульд зааснаар Монгол Улсын оюуны өмчийг хамгаалах өдөр хэмээн нэг өдөр хамт то­хиолдуулан, тэмдэглэдэг. Энэхүү арга хэмжээний мөн чанар нь нийгмийн анхаарлыг түлхүү хандуулж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад түлхэц үзүүлэх, нийгэмд нийтээрээ хамтарч ажиллах ажлыг улам бүр идэвхжүүлэхэд чиглэсэн үйл ажиллагаа байдаг. 

Манай байгууллагын хувьд энэ жил уламжлал ёсоор энэ өдрийг тэмдэглэнэ. Нийгмийн зүгээс энэ асуу­далд тавих анхаарлыг улам бүр сайжруулах, ши­нийг санаачлагчид, зохион бүтээгчид, зо­хиолч, уран бүтээлч, туурвигч­дынхаа бүтээл, идэвхийг нэмэг­дүүлэхэд тус дөхөм үзүүлэх чиглэлээр ажил зохион бай­гуулахаар төлөвлөсөн. Зөвхөн энэ өдөрт зориулж бус дөрөвдүгээр сарын 1-нээс эхлэн оюуны өмчийг хамгаалах сарын ажил зо­хион байгуулж байгаа.

Түүнчлэн байгууллагын цахим хуудсыг ажиллуулж, хэрэгтэй мэдээллүүд болон шаардлагатай мэдүүлгийн маягтуудыг ч татаж авах хэлбэрээр байршуулсан. 

Мөн Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллагаас ма­най улсад Оюуны өмчийн мэдээллийн төв байгуулж өгсөн. Энэ төв маань ажлаа эхлээд жил гаруй болж байна. Эндээс иргэд хүссэн үедээ шаардлагатай мэдээлэл авах боломж бүрэн нээлттэй болсон. 

Үүний үр дүнд манай байгууллагаар үйлч­­лүүлэгчдийн тоо нэмэгд­сэнээс гадна, цаг хугацаа, ачааллын хувьд ч багассан гэж олон нийтийн зүгээс сайшаалтай хандаж байгаа.

-Ихэнх хүн танай бай­гууллагыг зөвхөн оюуны өмчийг бүртгэдэг гэсэн өрөөсгөл ойлголттой байдаг. Уг нь ашигтай загвар, ба­рааны тэмдэг гэхчилэн бүртгэдэг биз дээ?

-Уг нь оюуны өмчийг шинэ бүтээл, ашигтай загвар, барааны тэмдэг гэх мэтээр ангилдаг. Үйлдвэрлэлд ашиг­лагддаг эсэхийг нь шалгуур болгож ерөнхийд нь аж үйлдвэрийн өмч, зо­хиогчийн эрх гэж хоёр хуваадаг. 

Аж үйлдвэрийн өмчид шинэ бүтээл /патент/, ашигтай загвар, бүтээг­дэхүүний загвар, ба­рааны тэмдэг, газарзүйн заалт, зохиогчийн эрхэд бүх төрлийн уран зохиолын бүтээл, уран сайхны бүтээл, уран баримал, архитекторын бүтээлүүд, радио, телевизийн бүтээлүүд, жүжигчдийн бү­тээлүүд, компьютерийн программ хангамж зэрэг бү­тээл хамаардаг. 

Н.Чинбат

-Өнөөгийн Засгийн газ­рын хувьд өөрсдийгөө ши­нэч­лэлийн гэж тодорхойлон хэлдэг. Тиймээс Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агент­лагийн хувьд танай бай­гууллага хэр бүтээлч, ши­нэчлэгч хамт олон бэ?

-Оюуны өмчийн газ­рын тухайд 30 гаруй хү­ний бүрэлдэхүүнтэйгээр ажил­ладаг. Маш цомхон. Гэхдээ байцаагч нар маань мэдлэг, боловсролоо байнга дээшлүүлж, шинийг эрэл­хийлж байдаг. Аливаа оюуны өмчийг бүртгэхийн тулд маш их судалгаа, шинжилгээний ажил хийх шаардлага тулгардаг. 

Тий­мээс ажилчид маань энэ бүхнийг мэдэж, дүн шинжилгээ хийхийн тулд эхлээд өөрсдийгөө боловсруулсан байх ёстой. Энэ утгаараа манайхан ачаалал ихтэй, байнга шинийг эрэлхийлж байдаг. 

-Уг нь оюуны өмчийг ба­талгаажуулснаар зах зээ­лийн эргэлтэд оруулах боломж нээгдэх юм байна?

-Оюуны бүтээлийг зах зээл, нийгмийн эргэлтэд хэрхэн оруулах вэ, ингэхдээ зохион бүтээгч, зохиолч, бүтээн туурвигчид нь хэ­рэглэгч, үзэгч, сонсогч зэрэг хүмүүс үр шимийг нь хэрхэн хүртэх вэ гэдгийг Дэлхийн оюуны өмчийн байгууллага тодорхойлдог. Тэд энэхүү бодлогыг гаргахдаа олон улсын гэрээгээр дамжуулж, илэрхийлдэг. Түүнчлэн тэн­дээс гаргасан 20-иод гэрээ хэлэлцээрийн 15-д нь манай улс нэгдэн орсон. 

Ингэснээр олон улсын жишигт нийцсэн гэдэг утгаар нь манай улсын эрх зүйн зохицуулалт хэ­рэгж­­дэг. Тиймээс шинэ бүтээл, ашигтай загвар, бү­­тээгдэхүүний загварыг хэр­хэн баталгаажуулж, хам­гаалах вэ гэдгийг Патентийн тухай хуулиар, Газар зүйн заалтыг хэрхэн бүртгэж, түүнийг эзэмшигчид ямар эрхтэй, зах зээлд оруулахад хууль зүйн талаас ямар зохицуулалт хийх вэ зэрэг асуудлыг Барааны тэмдгийн хуулиар, шинжлэх ухаан, урлаг, утга зохиолын бү­тээлүүдийг зохиогчид хий­гээд уншигчид нь хэрхэн өмчилж, хэрэгжүүлэх вэ гэдгийг Зохиогчийн эрх, түүнд хамаарах эрхийн тухай хуулиар тус бүр зохи­цуулдаг. Мэдээж эдгээр хуулийн хүрээнд гарч буй тодорхой хэмжээний эрхийн актууд ч бий. 

-Уламжлалт мэдлэгийн талаар өмнө нь сонсож байсан. Дэлгэрэнгүй хэлэхэд энэ нь уяачид морь уях арга барилаа ч оюуны өмч болгон бүртгүүлж болно гэж ойлгож болох уу?

-Цаашид уламжлалт мэдлэг буюу генетикийн нөөц, уламжлалт технологи, ардын урлагийн бүтээлийг хамгаалах, эдгээрээс ул­баалан бий болсон оюуны бүтээлийг зах зээлийн эргэлтэд оруулах асуудлыг зохицуулах талаар ажлууд хийгдэж байгаа. Үүний хүрээнд дэлхийн оюуны өмчийн байгууллага манай улсын Засгийн газартай хамтарч төсөл хэрэгжүүлсэн бөгөөд одоогоор бид Уламж­лалт мэдлэгийн хуулийн төслийг бэлэн болгоод байна.

Энэ хуульд уламжлалт мэд­­лэгийн талаар маш дэлгэрэнгүй оруулж бай­гаа. Гэхдээ хэн, хэзээ хам­гийн түрүүнд морь уяж, уралдуулсан бэ гэх зэргээр сонирхоод эхлэхээр их сонин шүү дээ. Түүн шиг ардын дуу, бүжиг гээд түүхийг нь хөөгөөд үзвэл зохиогч нь хэн бэ гэдэг нь тодорхойгүй. Тиймээс үүнийг дээрх хуулиар зохицуулах юм. 

Ер нь зах зээлийн эдийн засагт үйлдвэрлэл, оюуны өмчийн зохиогчийн эрхтэй холбоотой шинээр үүдэн гарч буй зохицуулалт, нийгмийн зохион байгуулалтыг бий болгох ажлуудыг хийх шаардлагатай болж байгаа. Үүний нэг жишээ нь бизнесийн нууцын асуудал. Аж ахуйн нэгж, үйлдвэрийн газрын нууц нь оюуны өмч хэмээн Парисын конвенц буюу манай улсын нэгдэн орсон Аж үйлдвэрийн конвенцид заасан байдаг. 

-Мөн бараа, бүтээг­дэхүүнийг газар зүйн заал­таар бүртгүүлэх тухай ярьдаг. Товчхондоо бол ту­хайн нутаг, нугын брэндэд гэрчилгээ олгохыг хэлээд байх шиг байна. Тухайлбал Булганы Сайхан сумын айраг, Шаамарын зөгийн бал зэр­гийг патентжуулах нь гэж ойлгож болох уу?

-Монгол орны байгаль цаг уур, хүмүүсийн ахуй, дадал заншлаас олон зуун жилийн туршид хэрэглэгдэж ирсэн тухайн бүтээгдэхүүнийг газар зүйн заалтаар бүртгүүлэх юм. Өөрөөр хэлбэл зөвхөн тэрхүү газар орны байр, байдлаас хамаарч тухайн бүтээгдэхүүний амт, чанар бусдаас өөр байх тохиолдол их байдаг. 

Сая хэлсэнчлэн Шаа­марын болон Халх голын зөгийн бал л гэхэд өөр өөр амттай байх жишээтэй. Баянхонгорын Шинэжинст сумын цагаан ямааны ноолуур арай нарийн байдаг гэхчилэн газар зүйн заалтаас шалтгаалсан бүтээгдэхүүн олон. Одоогоор манайд 10 гаруй бүтээгдэхүүн ийн бүртгүүлээд байгаа. 

Газар зүйн заалтыг хэрэг­жүүлэх нь Монголын бүтээг­дэхүүнийг дэлхийн зах зээлд гаргах хөшүүрэг болох юм. Яагаад гэхээр Азийн зарим улс гадаадын орноос авч буй бүтээгдэхүүнээ газар зүйн заалтад бүртгүүлсэн байхыг шаарддаг. Үүний­гээ стандарт болгон хэрэг­жүүл­дэг. Тэ­гэхээр тухайн улсууд руу бүтээгдэхүүнээ экспортлохын тулд заавал бүртгүүлэх шаардлага тул­гарч байна гэсэн үг. 

-Оюуны өмчийн маргаан урлаг утга, зо­­хиолын салбарт илүү бай­даг юм шиг санагддаг? 

-Оюуны өмч гэдэг чинь өөрөө баталгаажуулах асуу­дал. Өнөөдөр дотоодын үйлд­вэрлэгчдийн барааны тэмдэг 10 мянга гаруй, дэлхийн бусад орны 40 гаруй мянган барааны тэмдэг манайд бүртгэлтэй байгаа. Бид Оросын эмийн үйлдвэр ма­найд патент авлаа гэх зэргээр зарладаггүй учраас дуучид, хөгжимчдийн хү­рээнд яригддаг юм шиг ойлгогдоод байж магадгүй. Монгол Улсад оюуны эрхээ хамгаалуулах нь зөвхөн монголчуудын хэрэг биш. Үүнд гадаадын иргэд оюуны бүтээлээ Монголд бүртгүүлж хамгаалуулах эрхтэй. 

Дэл­хийн топ 100 брэндийн тэмдэг бүгдээрээ манайд бүрт­гүүлээд хам­гаа­лалтад ор­чихсон. Зохиогчийн эр­хийн бүтээл олон нийтийн хүртээл бо­лонгуутаа авто­матаар зо­хиогчийн эрх үүсгэдэг. Харин аж үйлд­вэрийн шинж­тэй бүтээлийн хувьд оюуны өмчийн газраар бүртгүүлж, патентийн эр­хийг авч байж оюуны өмч болдгоороо ялгаатай.