Дамдины Сүхбаатарыг тойрсон гүжир гүтгэлэгт цэг тавья

Гэрэл зургийг Mpa.mn

XX зууны эхэн үеийн Монголын түүхийн хамгийн эгзэгтэй цаг үед ард түмний төрүүлсэн, шалгаран гарч ирсэн удирдагчдын нэг бол яахын аргагүй Монгол Улсын тусгаар тогтнолын билэг тэмдэг их жанжин Дамдины Сүхбаатар билээ. Түүнийг 1921 оны ардын хувьсгалыг зохион байгуулж, ялалтад хүргэсэн  гол удирдагч байсныг болж өнгөрсөн түүхэн үйл явдлууд нэн тодорхой гэрчлэн харуулдаг.

Ардын нам, ардын засгийн нэрт зүтгэлтэн, бүх цэргийн жанжин, тууштай эх оронч Д.Сүхбаатарын эх оронч эр зориг, шулуун шударга, нөхөрсөг зан чанар, төрөлхийн суу билэг, хүнд хүчир амьдралаар олж авсан эрдэм ухаан, зохион байгуулагч авьяас чадварын талаар болон нутаг ус, эцэг эх, гэр бүлийнх нь тухай түүнтэй мөр зэрэгцэн тэмцэж, шадарлаж явсан нөхдийнх нь яриа, бичлэг, дурсамж, захидал, баримт бичгүүд эдүгээ бүрэн хадгалагдан үлджээ.

Гэтэл сүүлийн үед Д.Сүхбаатарын нэр төрийг гутаан доромжлох, түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийг үгүйсгэх, намтар түүхийг мушгин гуйвуулж, улс орны тусгаар тогтнолд санаатай, санамсаргүй байдлаар эргэлзээ төрүүлэх гэсэн гэнэн оролдлого цухалзах болсон нь Монголын ард түмний жигшил зэвүүцлийг төрүүлж байна.

Туурга тусгаар улс орныхоо төлөө халуун амь, бүлээн цусаа өргөсөн баатарлаг эх орончдын байгуулсан гавьяа, мөнхөд дурсагдах алдар хүндэд бүдүүлгээр халдах нь чухам хаанаас эхтэй, захиалгатай, санхүүжилттэй байна вэ гэдгийг төрийн нүд чих болсон байгууллагууд анхааралдаа авч нягтлан шалгах үүрэгтэй.

Монгол Улсын иргэн хэн боловч хэвлэн нийтлэх, үг хэлэх эрх чөлөөгөө хэнээр ч цагдуулахгүй эдэлж байгаа хэдий ч улс орон, ард түмнийхээ төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэсэн эх орончдын ясыг өндөлзүүлж, үндэсний эв нэгдэл, язгуур эрх ашигт сэв суулгахыг санаархсан аливаа үйлдэлтэй эвлэршгүй тэмцэж ирсэн. Тухайлбал, “Жанжин Д.Сүхбаатарын үнэн намтар” гэсэн гарчигтай өгүүлэл 2017 онд төрж тухайн үед нь эрдэмтэн судлаачид эрс зэвүүцэн няцааж, их жанжны төрөл садангийнхны зүгээс буруушаасан ярилцлага, сэтгэгдлээ олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр илэрхийлж байжээ.

Уг өгүүллийг Дорнод аймгийн Хэрлэн сумын 7-р багийн иргэн Д.Мөнхдорж гэгч бичиж, жанжин Д.Сүхбаатар буриад хүн болох тухай өөрийн таамналыг дэвшүүлж, энэ талаар мэдээлэл өгсөн хүмүүсийн хаяг, утасны жагсаалтыг нийтлүүлсэн байдаг. Улаанбаатар хотын болон Дорнод аймгийн харьяат 11 иргэнийг холбогдох утасны хамт эх сурвалж болгосон энэхүү мэдээллийн мөрөөр лавлахад ам дамжсан яриа төдий зүйл байсныг тухайн үед нь дурдаж байжээ.

Түүхэн хүний гарал үүслийг дам яриа, хувь хүний хүсэл зоргоор бичихийг судалгааны эх сурвалж болгож үзэх ямар ч үндэсгүйг дурдах нь зүйтэй. Зохиогч өгүүлэлдээ, “Миний бие нь Д.Сүхбаатарыг мэдэх, түүнийг нотолж чадах төрөл садан болон бусад хүмүүсийн тухай энд өгүүлэх болно.

… Алтанбулагийн чиглэлээр Монголд орж ирж, Ардын журамт цэрэгт элсэж, байлдаанд оролцсон буриадууд ч олон бий. Их соён гэгээрүүлэгч Жамсраны Цэвээн, Элбэгдорж Ренчино, Д.Сүхбаатар, Ц.Бадамцуу, Ц.Бадамжав, Ж.Сандагдорж нарын өндөр боловсролтой буриад сэхээтнүүд Монгол Ардын Намд гишүүнээр элсэж, тус намын анхдугаар Их Хуралд оролцжээ.” гэхчлэн МАН-ыг байгуулж, ардын хувьсгалыг ялалтад хүргэсэн Д.Сүхбаатарын түүхэн үүргийг илт гуйвуулж, түүнийг ЗСБНХОУ-аас ирж, МАН-д гишүүнээр элсэж байсан гэж илт худал бичсэн байх юм.

Энэ нийтлэл гэгчийн бүтцийг авч үзэхэд Д.Сүхбаатарын үүсэл гарал гэхээсээ илүүтэй цаад утга санаа нь 1921 оны ардын хувьсгал, бүр тодруулбал, Монголын уруудан доройтсон олон зуун жилийн гашуун түүхийг зогсоож, хөгжил дэвшлийн замд оруулсан аугаа үйл явдал, түүний билэг тэмдэг болсон жанжин Д.Сүхбаатарын түүхэн үүргийг бүдгэрүүлж гуйвуулсныг уншаад өөрийн эрхгүй харамсах сэтгэл төрснийг нуугаад яах вэ.

“Цуу үг модон улаатай” гэгчээр Д.Мөнхдоржийн энэ нийтлэлийг зарим сайт, сонин өнөөг хүртэл нийтэлсээр байна.

Монголын ард түмний шалгарсан гарамгай хүү, цогтой эх оронч Д.Сүхбаатарын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийг илт гуйвуулсан энэхүү нийтлэл гэгч ташаа мэдээлэл нь монголчууд биднийг хооронд нь сөргөлдүүлсэн, улс үндэстний эв нэгдэл, эрх ашигт ан цав суулгахыг санаархсан, эрээ цээргүй, ёс жудаггүй үйлдэл болж буйг эрдэмтэн судлаачид, сэтгүүлч уран бүтээлчдийн төлөөлөл эрс шүүмжлэн буруушааж байна.

Зуу гаруйхан жилийн тэртээ 1893-1923 онд болж өрнөсөн үйл явдлыг гуйвуулж, гүтгэх боломжгүй, нэг хоёр алхаад л илчлэгдэн няцаагдах тийм илэрхий зүйл гэдгийг зохиогч ойлгосонгүй юу, эсвэл хүссэнгүй юу, бүү мэд.

Жанжин Сүхбаатарыг судлах ажлыг түүнийг нас барсны дараа эхэлж, 1943 онд нэрт түүхч Ш.Нацагдорж жанжин Сүхбаатарын намтар судлалын талаар анхны бүтээлээ хэвлүүлснээс хойш маш олон хүн энэ хүний талаар ярьж, судалсны дотор түүхийн шинжлэх ухааны доктор О.Пүрэв гуайн хийсэн Сүхбаатар судлалын бүтээлүүд нэлээд чансаатайд тооцогдоно.

Ийнхүү Д.Сүхбаатарын гарал үүслийн талаар түүхэн баримт нотолгоо, эх сурвалж хангалттай бүрдүүлсэн, түүний амьдралын намтар түүх сар, өдрөөр бичигдсэн байдаг тул энэ талаар олон юм нуршилгүй, дор дурдсан зарим эх сурвалжаас иш татаж, үнэнийг ухаарахад нь уг нийтлэл гэгчийг зохиогчид тусалья.

1.Д.Сүхбаатар жанжны удам угсааг залгамжилж яваа, зээ хүү Ц.Хүрэлсүхтэй сэтгүүлч М.Тунгаагийн хийсэн ярилцлагаас.

 /Newsmedia.mn сайт, 2018.02.02./

-Монголын ард түмнийг төөрөгдүүлж түүхэн үнэнийг гуйвуулж байгаад харамсаж байна. Түүхч, судлаачдын үзэж байгаагаар Д.Сүхбаатарын удам угсааны 300 гаруй хүн байна. Тэд бүгд халх хүмүүс. Түүхэнд Халхын Сэцэнхан аймгийн Ест бэйсийн Улс цуцлагч гүнгийн хошуу нутаг Хайсуу овгийн Алтангэрэлийн хүү Бор хэмээх хочтой Төгсийнд Элбэг хэмээх өндөр өвөө нь төрсөн.

Түүний хүү Төгөөгийнд жанжны аав Дамдин төрсөн. Төгс, Элбэг, Төгөө, Дамдин гээд жанжны дөрвөн үеийн өвөг эцэг одоогийнхоор бол Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын нутагт үе дамжин амьдарч байсан. Харин эх талаас нь яривал Д.Сүхбаатарын ээж Ханд нь Шүхрийн долоон хүүхний хамгийн бага нь юм. Манжийн дарангуйллын үед “Цагаан дээлт” Дамдин Богдын хүрээнд нүүж ирээд Хандтай гэр бүл болсон.

Хэний ятгалгаар Сүхбаатарын нэр хүндэд халдаж байгааг мэдэхгүй юм. Дэндүү дэгс юм ярьсан хүмүүсийг сонсоод гайхах юм.” гэж Д.Сүхбаатар жанжны удмын хүн Ц.Хүрэлсүх өгүүлжээ.

2.Д.Сүхбаатар судлаач, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, түүхч доктор О.Пүрэвтэй сэтгүүлч Э.Ариунаагийн хийсэн ярилцлагаас.

 /News.mn 2011.03.03/

-Би МАХН-ын дэргэдэх Намын түүхийн институтэд ажиллах үеэс Д.Сүхбаатар жанжны намтрыг судлах болсон юм. Д.Сүхбаатар жанжин бол монголчуудын шүтээн болсон хүн л дээ. Тэрбээр 1893 онд төрж, 1923 онд яг 30 насныхаа ой дээр өөд болсон байдаг. Судалгаагаар Д.Сүхбаатар гэж ямар хүн юм бэ гэдгийг мэдэхийн тулд гарал үүслийг нь судлах ажлаас эхэллээ.

Түүний аав цагаан дээлт Дамдин 1890 онд Хүрээнд орж ирсний дараа Д.Сүхбаатар Амгаланбаатарт төрсөн, ард гаралтай ядуу гэр бүлд өссөн хүүхэд. Ядуу ч гэсэн бичиг үсэг, тоо бодлого заалгасан тухайн үедээ л боловсролтой хүн байсан.

Архивт байгаа бичиг баримтыг нь үзэхэд их гоё бичигтэй хүн байсан нь харагддаг. Гэтэл сүүлдээ, ардчилал эхэлснээс хойш Сүхбаатарын талаар янз бүрийн гуйвуулга их явдаг боллоо. Түүнийг Оросоос ирсэн хиймэл хүн, Орост сургуульд сурч байсан гэдэг байв. Үнэндээ Орост сургуульд сурч байгаагүй ганц хоёр удаа л Эрхүү, Москва руу очсон байдаг юм. Зарим нь халимаг хүн байсан гэнэ. Миний судалснаар орос яавч биш.

Гарал нь Сүхбаатар аймгийн хүн ч гэсэн Амгаланбаатарт төрсөн хүн. Тэгээд удам судрыг нь хөөгөөд үзэхэд Өвөрмонгол гаралтай хүн болоод явчихдаг юм байна.Тэгвэл энэ чинь хятад хүн байх нь уу гэтэл хятад биш, жинхэнэ өвөрмонгол хүн болж таарлаа. Сүхбаатарын 4-5 үеийг нь бид мэддэг байлаа.Түүний эцэг бол Дамдин, Дамдины эцэг бол Төгөө, Төгөөгийн эцэг Элбэг, Элбэгийн эцэг Төгс гэж хүн байжээ. Сүхбаатараас хойш тэр удамд тийм мундаг хүн ч гарч ирсэнгүй.

-Тэгэхээр Сүхбаатар өвөрмонгол хүн болж таарах нь ээ?

-Энэ ийм учиртай юм. Манайд Дорнод аймгийн хүн байна гээд нэг өвгөн ирээд өврөөсөө миний сонинд бичсэн өгүүллэгийг гаргаад ирлээ.Tэр сонинд би Сүхбаатарыг Хайсу овгийн хүн гэж бичсэн байсан юм. Тэр өгүүллийн мөрөөр Дорнод аймагт Хайсу биш Хуайса овгийн хүн гээд бөөн маргаан болсон байж. Хуайса гэдэг нь Буриадын эртний овог учраас буриад, хуайса овгийн хүн гэж маргалдахгүй юу. Тэгээд Буриадын сэхээтнүүд Сүхбаатар халх хүн биш, буриад хүн, Оросоос ирсэн гэж маргадаг боллоо.

Тэгсэн чинь тэр өвгөн “Би бол Дорнод аймгийн Үзэмчин хошууны Хайсу овгийн хүн. Би Өвөрмонгол гаралтай учраас 1945 онд Монголын харьяат болсон юм” гэж миний Хайсу овгийнх гэдгийг баталж өгсөн юм.Тэгэхээр Сүхбаатар бол өвөрмонгол гаралтай, цэвэр монгол хүн мөн.

3.Түүхч, хуульч Ё.Отгонбаяртай хийсэн ярилцлагаас.

 “Зиндаа” сонин. 2007

-Жанжин Д.Сүхбаатар бол ардын засгийг байгуулалцаж, 1921 оны хувьсгалын удирдагчдын нэг. Тэрээр ардын журамт цэргийн жанжны хувьд Монгол орныг гамин, цагааны цэргүүдээс чөлөөлөх тулаануудыг биечлэн удирдсан олон баримт бий. Гэтэл сүүлийн хэдхэн жилд энэ хүний 1921 оны ардын хувьсгалд гүйцэтгэсэн түүхэн үүрэг, удирдан зохион байгуулсан гавьяаг харлуулах, бүр үгүйсгэх зэрэг бусармаг хандлага хүчтэй илрэх болсон нь түүхийг илтэд мушгин гуйвуулж байгаа хэрэг юм.

-Жанжин Д.Сүхбаатар бол өвөр монгол хүн гэж ярих боллоо.Та түүхч, судлаач хүний хувьд ямар хариулт өгөх вэ?

-Би энэ асуудалд хоёр л тайлбар хийдэг. Нэгдүгээрт, Өвөрмонгол гэдэг чинь угтаа монгол хүн шүү дээ. Хоёрдугаарт, Өвөрмонгол хүн Монголын тусгаар тогтнол, эрх чөлөөний төлөө ийм их гавьяа байгуулсан нь үнэн бол харин ч бүр алдаршуулах, магтан дуулахад ямар ч буруу байхгүй гэж боддог. Хамгийн гол нь ингэж ярьж, мушгин гуйвуулж байгаа хүмүүс бол түүхийн наад захын үнэнийг мэддэггүй, уншаагүй, судлаагүй, хүний амаар буудагчид л байдаг гэж би бардам хэлж чадна.

Нэгдүгээрт, жанжин Д.Сүхбаатар бол яах аргагүй нийслэл хүрээнд мэндэлсэн хүн. Харин эцэг “Цагаан дээлт” Дамдин нь Үзэмчин хошууны хүн.Тэр үед Дарьгангын нутаг бол Богд хаант Монгол Улсын нутаг биш, Монгол Улс ар, өвөр гэж салаагүй, бүгд л Манжийн захиргаанд байсан үе шүү дээ. Тийм болохоор их мэдэгч зарим хүмүүс түүхээ сайн уншиж, судалчихаад дараа нь иймэрхүү зүйл ярьж байгаасай гэж бодож явдаг.

4.Төрийн соёрхолт нийтлэлч, судлаач Б.Батбаяр/Баабар/. Сүхбаатар жанжныг улс төрийн маргааны золиос болгож яах нь вэ! 

Нийтлэл. /baabar.mn 2012.02.02/

… Л.Бат-Очир, О.Пүрэв зэрэг манай нэртэй эрдэмтэн түүхч нар насаараа Сүхбаатарыг судласан, жанжинд үнэн сэтгэлээсээ хайртай, үргэлж өмөөрч явдаг, судлагдахуунаа хамгаалж хүндэлдэг хүмүүс байсан юм. Хэдэн арван жилийн турш Сүхбаатарыг тойрсон гүтгэлэг гүжирдлэг, нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохолсон худал хуурмагийг илчилж түүхийн үнэнийг сэргээсэн гавъяатай эрдэмтэд.

Эрдэмтэн хүн үнэнээс айх ёсгүй. Тэр дундаа үнэнийг худалддаггүй. 2011 оны эхээр “Өдрийн сонин”-д хэвлүүлсэн “Түүх бол шинжлэх ухаан мөн” гэсэн өгүүлэлд бичсэнээ энд дахин ишлье. “ Сүхбаатар жанжныг муучлах, нэр төрийг нь гутаах, гүтгэх хүсэл үнэндээ хэнд ч байхгүй байх. Монголын ард түмний хувь заяагаар олдсон аугаа эх оронч. Цэргийн гайхамшигт том зүтгэлтэн.

Гарцаагүй эх эцгээсээ жинхэнэ монгол үндэстэн (Барга, үзэмчин, харчин, цахар нар нь яах аргагүй Чингисийн удмын жинхэнэ монголчууд, үүнтэй маргаад яах юм бэ!).Үүнийг хэн ч үгүйсгэхгүй” хэмээн тэмдэглэжээ.

Ийнхүү Д.Сүхбаатарын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийг дотоод, гадаадын эрдэмтэд тал бүрээс нь нарийвчлан судалж, судалгаа шинжилгээний нэг сэдэвт, мөн хамтын олон арван бүтээлүүд олноор хэвлэгдэж гарснаас гадна түүний тухай хамаатан садан, анд нөхөд, хамтран зүтгэгчдийнх нь зүгээс дурсаж санагалзсан яриа сэтгэгдэл олноор хадгалагджээ.

Тиймээс Д.Сүхбаатарын намтар, түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг нэн тодорхой, хэн ч маргашгүй юм. Тодруулж хэлбэл, Монголын ард түмний гарамгай хүү Дамдины Сүхбаатар 1893 оны хоёрдугаар сарын 2-нд тэр үеийн Маймаа (одоогийн Амгаланбаатар) хотноо ард Дамдины гэрт төрсөн. Эцэг нь хүүгээ эрдэм номтой болгохыг хичээж, 1907 онд гүн С.Жамъянд шавь оруулан монгол бичиг, тоо заалгажээ

 Д.Сүхбаатар 19 настайдаа 1912 онд Богд хаант Монгол улсын цэргийн албанд дайчлагдан Хужирбулангийн цэргийн дарга бэлтгэх сургуульд суралцаж, сумангийн жагсаалын дарга болжээ. Энэ үеэс улс орныхоо тусгаар тогтнолыг харийн дайснаас хамгаалсан тулалдаанд хэдэнтээ оролцож гарамгай гавьяа байгуулж явжээ. Улмаар Монгол ардын нам, ардын засаг төрийг үүсгэн байгуулагчдын нэг, цэргийн жанжнаар тодорсон. Жанжины маань албан ёсны түүх, намтар ийм л тодорхой, илүү дутуу зүйлгүй, даруу төлөв намтар байна.

Түүх, намтрыг мушгин гуйвуулах, гүтгэж гүжирдэх зэрэг оролдлого Монголын түүхэнд гарч байсан ч бүгд үнэнд гүйцэгдэж няцаагдаж ирсэн. Д.Сүхбаатар амьдралынхаа богинохон хугацаанд улс, үндэстнийхээ хөгжил дэвшлийн төлөө ардын хувьсгалыг мандуулж ялалтад хүргэхэд түүхэн үүрэг гүйцэтгэснийг монголын ард түмэн хэнээр ч заалгалгүй цаг ямагт дурсан хүндэтгэж ирсэн.

Түүний эх оронч, баатарлаг үйлс монголын ард түмэнд үеийн үед мөнхөд дурсагдсаар байх болно. Монголоо гэх сэтгэл, зүрхтэй хүн бүрийн мэдэх ил тод намтар түүхтэй, монголын ард түмний үнэнч хүү Д.Сүхбаатарыг тойрсон гүжир гүтгэлэгт цэг тавих цаг болсон юм биш үү. Эх орон, өвөг дээдэс, эх орончдоороо бахархаж, тэднийгээ дээдлэн хүндэтгэх түүхэн уламжлалт, өндөр дэг соёлтой гайхамшигтай ард түмэн билээ, бид.

Доктор/Sc.D/, профессор Цэрэнсономын СҮХБААТАР 
Сэтгүүлч, доктор/PhD/ Дугарсүрэнгийн БАТМӨНХ