Г.Гантуяа: Улаанбаатар хотод ажиглагдсан Cumulonimbus үүл нь аадар бороо, мөндөр, цахилгаан дагуулдаг

Хувийн архиваас нь авав

Дэлхийн Цаг Уурын Байгууллага (ДЦУБ) үүлний ангиллыг тогтоон “Үүлний атлас”-ыг гаргаж, дэлхий даяар тогтсон нэршлээр үүлсийг нэрлэдэг.

Үүлийг бүтэц, өндрийн ялгаагаар нь 10 ангид хувааж байна. Эдгээр 10 анги дотроо мөн ангилалтай ба нийт 100 гаруй үүлний нэршил байдаг байна. Үүлний атлас шинэчлэгдэхэд нэршил нь мөн шинээр нэмэгдэж байдаг. Хамгийн сүүлд шинэчлэгдсэн атлас 2017 онд гарахад шинээр 10 гаруй үүл нэмэгдсэн гэдгийг Цаг уурч, доктор Г.Гантуяа хэлсэн юм.

Зуны улиралд манай улсад гол төлөв конвекцоор үүсдэг Cumulus төрлийн үүл ажиглагддаг байна.

Байгалийн өвөрмөц үзэгдэл, тэр дундаа үүлний бүтэц хэлбэрийн талаар түүнээс тодрууллаа. 

-Энэ зуны хур тунадас олон жилийн дунджаас ахиу орж байгаа тухай цаг уурын мэргэжилтнүүд мэдээлж байна. Хур тунадасны хэмжээнээс шалтгаалж үүлний бүтцэд тодорхой хэмжээний өөрчлөлт орох болов уу?

-Үүл нь агаар мандалд хөвөх усан дусал, мөсөн талстууд, бусад аэрозолоос бүрддэг. Тухайн агаарын нөхцөл, дулааны процесс, агаарын босоо урсгалын эрчим болон бусад хүчин зүйлээс хамаарч хэлбэр дүрс, бүтцээрээ олон янз. Жишээ нь, томоохон цахилгаан станц, хөргөх цамхгуудын утаанаас үүсэх бөөн үүлийг Homogenitus хэмээн нэрлэдэг. Түүнчлэн хоёр өөр нягт, хурдтай агаарын заагт Кельвин-Гельмгольцын тогтворгүй байдлаас Fluctus үүл үүсдэг.

Үүлэн дотор агуулагдах усан дусал, мөсөн талст үүлний бүтэц, хэлбэрийг тодорхойлдог учраас тухайн төрлийн үүл хур тунадас дагуулах эсэх, ямар хэмжээний тунадас унаж болзошгүй вэ гэдэг нь тодорхой байдаг.

 

Кельвин-Гельмгольцын үүл

-Монгол оронд зуны улиралд гол төлөв ямар үүл ажиглагддаг вэ? 

-Үүлний давтагдал агаарын төлөв байдлаас ихээхэн хамааралтай. Манай орон өвлийн улиралдаа Сибирийн их даралтын орны нөлөөгөөр цэлмэг өдрүүд ихтэй байдаг бол зуны улиралд конвенктив шинжийн үүлс (fair weather cloud) үүсэх нөхцөл бүрэлддэг. Агаар ямар байна, түүнийг дагаад өөр төрлийн үүлтэй болдог гэсэн үг. Зуны нарлаг өдөр бөөн цагаан бөмбөлөг оройтой cumulus үүлтэй байдаг даа. Газрын гадарга нарны илчийг хангалттай авч халснаар агаарыг халааж, халсан агаар босоо чиглэлээр дээш хөөрч конденсацлагдан конвектив шинжийн үүл хөгждөг.

Үүл үүсэж хөгжих нөхцөлөөс хамаарч сонирхолтой өвөрмөц үүлс тохиолддог. Тухайлбал, “Нисдэг таваг” хэлбэртэй lenticular үүл уулын хэлбэрийг дагаж үүсдэг, галт уул, түймрийн улмаас Pyrocumulus үүл гардаг. Мөн Винсент Ван Гогийн “Одод түгсэн шөнө” зурагт дүрсэлсэн Кельвин-Гельмгольцын үүл зэргийг дурдвал олон. Агаарын найрлагаас хамаарч оптик шинж чанар хувирч үүл, тэнгэрийн өнгө өөрчлөгдөж харагдана. Эдвард Мүүнкийн “Хашхираан” зурагт харуулсан өнгөөр тухайн цаг хугацаанд ямар үйл явдал болсныг тодорхойлох боломжтой байх жишээтэй. 

 

2017 онд Сэлэнгэ аймагт гарсан ойн түймрээс үүссэн Pyrocumulus үүл

-Зуны улиралд ихэнхдээ конвекцоор үүсдэг Cumulus төрлийн үүл ажиглагддаг талаар та сошиал хаягтаа бичсэн байсан. Энэ төрлийн үүл аадар бороо, мөндөр, цахилгаан дагуулдаг гэсэн үү?

-Хэд хоногийн өмнө Улаанбаатарт ажиглагдсан үүл эхлээд Cumulus, улмаар Cumulus congentus, Cumulonimbus болж хөгжсөн. Cumulonimbus нь аадар бороо, мөндөр, цахилгаан дагуулна.Тухайн хэсэгтээ тунадас өгөхөөс үүлгүй газарт тунадас орохгүй, алсаас харагдсаныг хүмүүс сонирхож баталгаажуулсан байсан. Cumulonimbus нэршил cumulus – бөөн, nimbus – бороо, борооны үүл гэсэн латин үгсээс бүрдэнэ. Дээш нэлээд сунасан өндөр байвал төдий чинээ хүчирхэг, босоо хөдөлгөөний эрчим их, услаг ихтэй байна гэсэн үг. Мөндөр, аадар бороо, цахилгаан цахих хугацаа удаан үргэлжлэхгүй ч хохирол ихтэй.

-Үүлний талаарх мэдээлэл танин мэдэхүйн шинж чанартайгаас гадна өөр зориулалтаар хэрхэн ашигладаг вэ?

-Үүл нь агаарын физик, хими, термодинамик шинж чанараас хамаарч бүтэц, хэлбэр, үргэлжлэх хугацаа, эзлэх талбай зэрэг нь ялгаатай. Тухайн агаар мандлыг илэрхийлэх нэг үзүүлэлт болж байдаг. Тухайлбал, цаг агаарын мэдээ боловсруулахад үүлний мэдээллийг ашигладаг. Цаг уурын сүлжээгээр дэлхийн даяар гурван цаг тутамд үүлний талаарх мэдээлэл цуглардаг. Өөрөөр хэлбэл, асар их мэдээлэл цуглардаг гэсэн үг.

Манай улс ч энэ сүлжээнд багтаж өөрийн орны үүлс болон бусад цаг агаарын параметрүүдийн мэдээллийг солилцсоноор тухайн газар нутагт ямар шинж чанартай агаар байгаад хэрхэн яаж өөрчлөгдөх зэрэг мэдээллийг боловсруулах боломж бүрддэг. Энэ нь бидний өдөр тутамдаа ашигладаг цаг агаарын мэдээ юм. Нарны цацраг-газрын гадарга, эргээд газрын гадарга-агаар мандлын харилцан үйлчлэлд үүлний нөлөөлөл маш чухал.