Шилэн дансны тухай хуулийн цоорхой ба төрийн өмчит компаниудын ялгавартай ил тод байдал

Гэрэл зургийг MPA.mn

Төрийн өмчит компаниудын шилэн дансны мэдээллийг бид цувралаар хүргэж байгаа билээ.

Төрийн өмчийн оролцоотой л бол татвар төлөгчдийн хяналтад үйл ажиллагаа явуулах нь зайлшгүй үйлчлэх зарчим. Ялангуяа, хяналтын багц буюу төр 33 ба түүнээс дээш хувийг нь эзэмшиж байгаа аж ахуйн нэгж, компаниуд олон нийтийн өмнө хариуцлага хүлээж, ил тод, нээлттэй ажиллах нь тэдний үүрэг баймаар. Гэвч хууль, журмын зөрүүтэй байдал болон нэр томьёог нэгтгэн жигдрүүлээгүйгээс төрийн өмчит компаниуд санхүүгийн мэдээллээ ялгаатай байдлаар олон нийтэд хүргэх цоорхой байгааг Шилэн дансны мэдээллээс харж болно. 

2015 оноос хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж ирсэн Шилэн дансны тухай хуулийг хөтлөх ёстой өнгөрсөн 72 сарын хугацаанд хэд нь огт хөтлөөгүй, хэд нь тун хангалтгүй хөтөлснийг “Цалингийн зардлаас бусад таван сая төгрөгөөс дээш үнийн дүн бүхий орлого, зарлагын мөнгөн гүйлгээ”-ний мэдээллээр бид харуулсан. Тэдгээрт Төрийн банк, МИАТ, Багануур гэсэн томоохон компаниуд багтаад зогсохгүй маш хангалтгүй хөтөлж ирснийг мөн дурдсан. 

Тэгвэл “Багануур” ХК “Цалингийн зардлаас бусад таван сая төгрөгөөс дээш үнийн дүн бүхий орлого, зарлагын мөнгөн гүйлгээ” гэсэн цэсийг бөглөхгүй байх эрхтэй тухайгаа хуулийн тайлбарын хамт ирүүлсэн юм. Уг тайлбарт, "Багануур" ХК нь Шилэн дансны тухай хуулийн 3.1.3-т заасан компанид хамаарах бөгөөд 6.8-д заасан мэдээллийн ил тод байдлыг хангах тухай хуулийн зохицуулалттай болохыг дурджээ. 

Тэдгээр заалтыг харвал, Шилэн дансны тухай хуулийн 

3.1.3-т хяналтын багц буюу түүнээс дээш хэмжээний хувьцааг нь төр, орон нутаг болон тэдгээрийн нэгдмэл сонирхолтой этгээд эзэмшиж байгаа компани гэжээ.

Компанийн тухай хуулийн 56.1-д "Компанийн гаргасан энгийн хувьцааны гуравны нэг буюу түүнээс дээш хэмжээний хувьцааг компанийн хувьцааны хяналтын багц гэнэ хэмээн заасан байдаг. 

Мөн Шилэн дансны тухай хуулийн

• 6.8.Энэ хуулийн 3.1.3-т заасан байгууллага дараах мэдээллийг долоо хоногийн дотор мэдээлнэ:
• 6.8.1.тухайн байгууллагад холбогдох энэ хуулийн 3.2.5, 3.2.7, 3.2.8-д заасан шийдвэр;
• 6.8.2.худалдан авах ажиллагааны төлөвлөгөө, тендерийн баримт бичиг, тендер шалгаруулалтыг явуулах журам, тендерийн урилга, тендерт оролцохыг сонирхогчдод тавих шалгуур үзүүлэлт, тендерт шалгарсан болон шалгараагүй оролцогчийн талаарх товч мэдээлэл, шалгарсан болон шалгараагүй хуулийн үндэслэл, шалтгаан;
• 6.8.3.төр болон орон нутаг тавь буюу түүнээс дээш хувийг эзэмшиж байгаа компанийн гаргасан их хэмжээний хэлцэлд тооцогдохуйц баталгаа, батлан даалт хэмээн тус тус заажээ. 

Эдгээрт тайлбарласанчлан төр буюу “Эрдэнэс Монгол” компани 75%-ийг нь эзэмшдэг “Багануур” ХК нь “Төрийн өмчит компани” биш “Төрийн оролцоотой” компани гэсэн нэр томьёонд хамаарч байгаа бөгөөд зөвхөн дээр дурдсан дөрвөн төрлийн мэдээллийг л Шилэн дансанд мэдээлэх хуультай байна. Тийм ч учраас Үндэсний аудитын газар тус компанийг Шилэн дансаа зөрчилгүй хөтөлж байгааг тодорхойлжээ.

Төрийн тодорхой хэмжээний оролцоо байгаа, тэр тусмаа төр 33% ба түүнээс дээш буюу хяналтын багцыг нь эзэмшиж байгаа тохиолдолд тэр компани төрийн өмчтэй гэж ойлгохоор. Гэтэл төрийн өмчит компаниудыг дотор нь таван янзаар ялгасан нь мэдээллийн ил тод байдлыг энэ мэт ялгаатай хангахад хүргэж байна. 

Тухайлбал, Шилэн дансны нэгдсэн системд төрийн өмчит 417 компани бүртгэлтэй байгаа. Харин тэдгээр компанийг дараах таван байдлаар ангилж байна. Үүнд

1. Хувь оролцоотой болон ТӨХК
2. Төрийн өмчийн үйлдвэрийн газар
3. Орон нутгийн өмчит үйлдвэрийн газар
4. Орон нутгийн өмчит аж ахуйн тооцоот үйлдвэрийн газар 
5. Төрийн өмчит аж ахуйн тооцоот үйлдвэрийн газар хэмээн ангилжээ. 

Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газар төрийн өмчтэй аж ахуйн нэгжүүдээ дараах байдлаар ангилж байна.

1. Хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг
2. Төрийн өмчийн оролцоотой компани
3. Төрийн өмчит хувьцаат компани
4. Төрийн өмчит хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани 
5. Төрийн өмчит үйлдвэрийн газар 

Тэгвэл Шилэн дансны тухай хуулийн 3.1-д зааснаар 

• 3.1.1.төрийн болон орон нутгийн өмчит хуулийн этгээд;
• 3.1.2.төрийн өмчит үйлдвэрийн газар;
• 3.1.3.хяналтын багц буюу түүнээс дээш хэмжээний хувьцааг нь төр, орон нутаг болон тэдгээрийн нэгдмэл сонирхолтой этгээд эзэмшиж байгаа компани;
• 3.1.4.улс, орон нутгийн төсвийн хөрөнгөөр хөрөнгө оруулалт, төсөл, хөтөлбөр, арга хэмжээ, ажил, үйлчилгээ гүйцэтгэж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллага;
• 3.1.5.төрийн чиг үүрэгт хамаарах ажил, үйлчилгээг хууль тогтоомж, гэрээний үндсэн дээр гүйцэтгэгч хэмээн ангилж заажээ.

Ийнхүү Шилэн дансны тухай хуулиар “Багануур” ХК нь хяналтын багц буюу түүнээс дээш хэмжээний хувьцааг нь төр, орон нутаг болон тэдгээрийн нэгдмэл сонирхолтой этгээд эзэмшиж байгаа компани болж таарч буй. Тиймээс энэ төрлийн байгууллагыг таван төрлийн мэдээллээ Шилэн дансанд оруулж байхыг тус хуулийн 6.8-аар зохицуулсан ба үүнд нь “Цалингийн зардлаас бусад таван сая төгрөгөөс дээш үнийн дүн бүхий орлого, зарлагын мөнгөн гүйлгээ” багтаагүй байна.

Гэтэл “Багануур”-тай ижил нүүрс олборлох үйл ажиллагаа явуулдаг “Шивээ Овоо” компани л гэхэд “Цалингийн зардлаас бусад таван сая төгрөгөөс дээш үнийн дүн бүхий орлого, зарлагын мөнгөн гүйлгээ”-гээ бөглөж буй. Тэр ч бүү хэл “Эрдэнэс Монгол”-ын бусад охин компани болох “Эрдэнэс Тавантолгой” ч бүх мэдээллээ ил тод мэдээлж байгаа маш сайн жишиг хэдийн тогтжээ. Шударга өрсөлдөөн талаасаа ч тэр, хууль бус гүйлгээ байхгүй л бол тэр мэдээллүүдээ сайн жишиг тогтоон мэдээлэх нь хуулиас илүүтэй компанийн хариуцлагатай холбоотой нь эндээс харагдаж байна.

Тэгвэл ямар хэмжээний оролцоотой компанийг “Төрийн оролцоотой” компани гэх вэ?

Төрийн өмчит компаниудыг ангилж байгаа таван ангиллын талаарх тодорхойлолт маш ойлгомжгүй байна. Тэр дундаа хэдэн хувийг эзэмшиж байгаа компанийг төрийн оролцоотой гэж тодорхойлж байгаа нь эргэлзээтэй. 

Үүнийг харж болох нэг албан бичиг нь Засгийн газрын 2016 оны 80 дугаар тогтоолоор баталсан "Төрийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээдэд төрийн өмчийн төлөөллийг хэрэгжүүлэх журам". Уг журмын 

• 1.2. Төрийн  өмчийн  оролцоотой  хуулийн  этгээдэд  дараах хуулийн этгээд хамаарна:
• 1.2.1. нийт гаргасан энгийн хувьцааг нь 100 хувь төр эзэмшдэг компани;
• 1.2.2. нийт гаргасан энгийн хувьцааны тодорхой хувийг нь төр эзэмшдэг, энэ журмын 1.2.1-д зааснаас бусад компани хэмээн заажээ. 

Үүнээс харахад бүгд төрийн өмчийн оролцоотой гэсэн ангилалд багтаж болохоор байна. 

Гэтэл төрийн оролцоотой буюу өмчтэй компаниудыг Шилэн дансны тухай хуульд таван өөр янзаар үнэлж, мэдээллээ ялгаатай байдлаар оруулах боломж бүрдүүлж байгаа нь өөрөө Шилэн дансны тухай хуулийн зорилгыг гажуудуулж байгаа нь эндээс харагдаж буй юм.  

Тийм ч учраас Шилэн дансны нийцэлд хийсэн Үндэсний аудитын газрын тайланд “Монгол Улсын Ерөнхий сайдын 2018 оны 154 дүгээр захирамжаар байгуулсан Шилэн дансны тухай хууль болон бусад хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийн ажлыг яаралтай эрчимжүүлэх шаардлагатай” гэдгийг дахин дахин сануулжээ.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 6 дугаар зүйлийн 

• 6.1-д “Монгол Улсад газар, түүний хэвлий, ой, ус, амьтан, ургамал болон байгалийн бусад баялаг гагцхүү ард түмний мэдэл, төрийн хамгаалалтад байна”, 
• 6.2-т “Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн өмч мөн” гэж тус тус заасан бөгөөд Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд “төрийн нийтийн өмч” гэж тодорхойлсон. Тийм ч учраас байгалийн баялгаас олж буй орлого, түүний зарцуулалтыг олон нийтэд ил тод болгох нь олон улсын зарчим. 

Нөгөө талаар, Засгийн газар 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө батлахдаа 

• 3.2.Ил тод, хариуцлагатай уул уурхай, нэмүү өртөг шингэсэн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, эрдэс баялгийн сан хөмрөгийг арвижуулах замаар тогтвортой, олон тулгуурт эдийн засгийн бүтцийг бий болгож, баялгийн шударга хуваарилалтын зарчмыг хэрэгжүүлнэ. Газрын тос, нүүрс-хими, зэсийн баяжмал, төмөрлөг зэрэг хүнд үйлдвэрүүдийн бүтээн байгуулалтыг эхлүүлж, холбогдох дэд бүтцийн төслүүдийг хэрэгжүүлнэ.
• 3.2.9.Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж, уул уурхайгаас олох үр шимийг Баялгийн сангаар дамжуулан иргэн бүрд тэгш, шударга хүртээх тогтолцоог бүрдүүлнэ хэмээн тусгасан.

Мөн “Алсын хараа-2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын хүрээнд 2021-2030 онд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн 5.2.19.Төрийн өмчит компанийн засаглалыг сайжруулж, үр ашгийг нэмэгдүүлэн, өмч хувьчлалыг үе шаттай, үр дүнтэй явуулна хэмээн тусгаад байгаа билээ. 

Энэ бүх хууль, эрх зүй, зорилт, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн тулд төрийн өмчтэй компаниудын нээлттэй, ил тод байдлыг бүх түвшинд нь сайжруулж, Шилэн дансны хуулийг шинэчилж, нэр томьёонуудыг нэгдсэн хэлбэрт зайлшгүй шаардлагатай байна.