QUIZ: Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын талаар та хэр мэдэх вэ?

1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдөр монголчууд Манж Чин улсын харьяанаас гарснаа зарлан тунхаглаж, төрт улсаа сэргээн мандуулсан.

Халхын хүрээний газрын бүгд хэргийг түр ерөнхийлөн захиран шийтгэх газар нь Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцлийг удирдаж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг сэргээх үүрэгтэйгээр байгуулагдсан ба 7 хүний бүрэлдэхүүнтэй байв. 

Шинэ засгийн бодлого нь монгол газарт шинэ маягийн харилцаа холбоо, сургууль соёл, үйлдвэр, худалдааг хөгжүүлэх нэрийдлээр Монголын малын бэлчээрийг тариалангийн талбай болгох, монгол газарт тариачин хятадуудыг шилжүүлэн суурьшуулж, монголчуудыг хүчээр хятадчилах зорилготой бодлого байв. 

1911 оны 12-р сарын 29-нд монголчууд тусгаар тогтносон улсаа тунхаглаж, оны цолыг Олноо өргөгдсөн, улсын нэрийг Монгол улс хэмээн зарлаж, Монгол улсын шашин төрийг хослон баригч хаанаар Богд Жавзандамба хутагтыг өргөмжлөв. 1924 оны 5-р сарын 20-нд Богд хаан жанч халснаар 6 сарын 3-наас 7 сарын 8-нд хуралдсан МАН-ын төв хорооны бүгд хурлаас "Оны нэрийг Олноо өргөгдсөн гэхийг халж, 7-р сарын 10-наас Монгол улсын гэж нэрлэх" тухай шийдвэр гарчээ.

XX зууны эхэн үед Өвөр Монголд Тогтох тайж, Баяр нарын удирдсан бослого, Халхад Улиастайн монгол цэргийн бослого болон аймаг хошуудад олон бослого хөдөлгөөн тасралтгүй үргэлжилж байв. Манж Чин улсаас тусгаар болохын тулд Хүрээнд сууж байсан Манжийн амбаныг зайлуулах шаардлага гарсан ба үүний тулд Халхын нутаг бүрээс сайн дурын цэргүүдийг цуглуулсан байна. Үүнээс айсан Манжийн амбан 1911 оны 12-р сарын 4-нд Хиагтаар дамжин Монгол нутгаас гарчээ.  

Сандо нь 1909-1911 онд Хүрээнд сууж байсан Манж Чин улсын сүүлчийн амбан сайд. Тэрбээр 1911 оны 12 дугаар сарын 4-нд Хиагтаар дамжин Монгол нутгаас гарчээ.

XX зууны эхэн үеэс Өвөр Монгол, Ар Монголд Манж Чин улсын эсрэг бослого тэмцэл тасралтгүй үргэлжилж байсан ба 1910 оны сүүлч, 1911 оны эхээр энэ тэмцэл зохион байгуулалтад орж Богд Жавзандамба болон Да лам Цэрэнчимэд, Чин Ван Ханддорж, түшээ гүн Чагдаржав, Сайн ноён хан Намнансүрэн нарын Халхын нөлөө бүхий ноёдын удирдлагаар Манж Чин улсын ноёрхлыг унагаасан.

1912 онд Богд хааны зарлигаар Бүгд ерөнхийлөн шийтгэх яамыг байгуулж, Сайн ноён хан Төгс-Очирын Намнансүрэнг 1911 оны Үндэсний хувьсгалд идэвхтэй оролцож, Монгол улсыг дахин сэргэн мандуулахад гавьяа байгуулсны учир тэргүүн сайдаар томилов. Тэрбээр 1915 оны 9 дүгээр сараас Цэргийн яамны тэргүүн сайдаар хавсран ажиллаж байгаад 1919 онд нас баржээ.

Дотоод хэргийг Бүгд захиран шийтгэх яам, Гадаад хэргийг бүгд эрхлэн шийтгэгч яам, Сангийн хамаг хэргийг бүгд захирах яам, Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яам, Шүүх яам гэсэн 5 яамтай байв.

Их Хүрээнд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээсний дараа Барга, Өвөр монголчууд үндэсний эрх чөлөөний төлөө тэмцэлд нэгдэж, Монгол улсад дагаар оров. Гэвч Дундад иргэн улсын Засгийн газар Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэж, Өвөр Монголд цэргээ оруулсан тул Богд хааны зарлигаар Өвөр Монголыг чөлөөлөхөөр таван замаар мордуулсан цэрэг 1913 онд Өвөр Монголын нутагт очиж байлджээ. Үүнийг түүхэнд “Таван замын байлдаан” хэмээн нэрлэдэг. Энэ байлдаанаар Монгол Улсын тал Өвөр Монголыг ДИУ-ын цэргээс чөлөөлөх зорилготой байсан бол ДИУ-ын тал Өвөр Монголыг алдахгүй байх, улмаар Монгол улсыг эзлэх зорилготой байв.