МОНГОЛЧУУД ЦУВРАЛ: Хэлмэгдүүлэлт

Монсудар хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж байгаа “Монголчууд” цувралын дараагийн боть болох “Монголчууд 1924-1959 онд” буюу Бүгд найрамдах улсаа тунхагласан 1924 оноос хоршоолох хөдөлгөөн ялсан 1959 он хүртэлх үеийн түүхийг сонирхолтой гэрэл зургийн хамт дэлгэн харуулсан ном тун удахгүй уншигчдын хүртээл болох гэж байна. Иймд энэ удаа тун удахгүй уншигчдын гар дээр дээр очих гэж буй “Монголчууд 1924-1959 онд” номын хэсгээс толилуулж байна.

Зарим хүмүүс улс төрийн хэлмэгдүүлэлт 1937 оны есдүгээр сарын 10 ны өдөр эхэлсэн гэж үздэг. Энэ өдөр Монголын төр, цэргийн нөлөө бүхий 14 хүнийг хилс хэрэгт хэлмэгдүүлэн хөнөөсөн билээ. Иймээс есдүгээр сарын 10 ны энэ өдрийг Улс төрийн талаар хэлмэгдэгсдийн дурсгалын өдөр болгон төрөөс албан ёсоор зарлаж жил бүр тэмдэглэж буй билээ. Гэвч хэлмэгдүүлэлт 1921 он Саж лам тэргүүтэй 48 хүнийг хороосноос эхэлсэн юм. 

Энэ үйл явдал Монголын нийгмийн бүх давхаргыг хамарч, түүнд төрийн түшээд, цэргийн дарга нар, тайж ноёд, лам нар, сэхээтэн, энгийн иргэд хэдэн арван мянгаар өртөж, монголын бүх гэр бүл ямар нэгэн байдлаар сүүдэрт нь өртсөн юм. 

Бүгд 17 мянга орчим лам хувраг шийтгэгдсэнээс 14,000 гаруйг нь шууд буудан хороосон байна. Хэлмэгдүүлэлт оргилдоо хүрсэн энэ үед Монголын төр, цэрэг, лам, хөгшин залуу, жирийн иргэдийг хамарсан хэдэн арван мянган монголчуудыг хамарсан баривчлгаа явагдаж, нийт ард олныг ангичлан ялгаварлах, хүн хүндээ үл итгэх явдал дээд цэгтээ хүрсэн байв.

Хилс хэрэгт өртөгсөд:

1921 он

• Саж лам Жамъянданзангийн бүлэг /48 хүн/

1922 он

• Д.Бодоо, Д.Чагдаржав, Д.Пунцагдорж да лам нарын бүлэг /15 хүн/
• Бичээч гүн Цэрэнпил, хувилгаан лам Довчин нарын бүлэг
• Буриад Очиров, Туванов нарын бүлэг

1924 он

• С.Данзан, Баваасан нарын бүлэг
• Дорнод аймгийн бээл Сайнбаярын бүлэг 

1925 он

• Урианхайн гүн Чүлтэм, Бадрах нарын бүлэг
• Улаангомын хүрээний лам нарын хөдөлгөөн

1926 он

• Баянтүмэний хүрээний лам нарын хөдөлгөөн
• Хөвсгөлийн Намнангийн хүрээний лам нарын хөдөлгөөн
• Хантайшир аймгийн хувилгаан Чанрав, Бигэр номун хан Ванчинсүрэн  нарын бүлэг

1927 он

• Ховд хязгаарын түшмэл Шаалуу лам, Чойнхоо нарын бүлэг

1929 он

• “Орос” Гомбо, Данзан, Нямжав гүн, Эрхэмбат, төвд Дуламлхам нарын   бүлэг

1930 он

• Заяа бандида Жамбалцэрэнгийн бүлэг
• Тайж Эрэгдэндавга, Егүзэр хутагт Галсандаш, Далив хутагт Жамсранжав нарын бүлэг
• Тариатын хүрээний төвд Эрэгдэлбүрэнбүүгийн бүлэг/ Архангай/
• Гүн Ламжав, лхамын хувилгаан нарын бүлэг /Архангай/
• Төгсбуянтын хийдийн лам нарын хөдөлгөөн /Увс/
• Буданчийн хүрээний лам нарын хөдөлгөөн /Говь-Алтай/
• Улаангомын хүрээний лам нарын хөдөлгөөн /
• Дархадын хүрээний хамба лам Гончиг тэргүүтэй лам нарын хөдөлгөөн
• Баянзүрхийн хүрээний хутагт Жадамба, Сэнгэдорж, Нацаг нарын бүлэг  
• Булган уулын хошууны ван Жамбалдорж, бээл Товуудорж, гавж Галсанжамц нарын бүлэг
• Баянзүрхийн хүрээний хутагт Цэрэндорж, лам Дорлигжав нарын бүлэг 

1931 он

• МАХН-ын Төв Хорооноос “хар, шар феодалууд ба харгис толгой лам нарыг 1931 оны дотор хурдан түргэнээр явуулж, тус намын IX их хурлыг хүртэл үндсэн дор дуусгахыг” хууль, хяналт, хүчний байгууллагуудад даалгасан нууц тогтоол гарган хэрэгжүүлэв.
• Хөвсгөлийн гавж Цэрэнжав нарын бүлэг
• Дашцэрэн, Жавзандорж, Лагнайдорж, тайж Аюурсэд, Дамбажав нарын  бүлэг
• Очирдар, Ганжууржав нарын тэргүүлсэн дүрвэгдэгсдийн хэрэг

1932 он

• МАХН-ын Төв Хорооны,Төв Хянан байцаах комиссын хавсарсан III онц бүгд хурал  “феодал ангийг ангийн хувьд устгах, харгис дээд лам нарыг шууд дайсан үзэж бут цохих, ... эсэргүү бослогыг бут цохих...” шийдвэр гаргав. 

Лам нарын “эсэргүү бослого” 

• Баянзүрхийн хүрээний дооромбо Гэндэнжамцын бүлэг хэрэг
• Самбуу дүвчин, Жамц нарын нарын зэвсэгт бослогын бүлэг хэрэг
• Жалханз хутагтын хүрээний хувилгаан лам Гунаажав нарын бүлэг
• Улз голын буриад хошууны Цэдэнгийн Борлой нарын хэрэг

1934 он

• Ж.Лхүмбэ тэргүүтэй Японы тагнуулын бүлэг хэрэг

1935 он

• Дэчин гэгээний хийдийн лам Агваанжамъянгийн бүлэг/ Дорнод/

1936 он

• МАХН-ын Төв Хорооны II бүгд хурал. “Жижиг хөрөнгөтний баян чинээлэг хэсгийн ашиг сонирхолыг илэрхийлэгч” хэмээн П.Гэндэнг бүх албан тушаалаас нь огцруулж намаас хөөн ЗХУ-д цөлж, тэнд амь насыг нь хөнөөв.
• Егүзэрийн хийдийн лам Жамба, Сундуй, Лувсанданзан нарын бүлэг
• Дорнодын Жамъянтив ламын хэрэг
• Өлгийн хийдийн лам нарын бүлэг
• Сүм хийдийн дэргэд суух төлөөлөгч Гомбын хэрэг
• Гэлэгсэнгийн тухай хэрэг
• 7 дугаар дивизийн Адъяасүрэн, Даваажаргал нарын хэрэг
• АҮКомбинатын цэмбэний фабрикийг шатаасан хэрэг

1937 -1938 он

• Колбасаны заводын хэрэг
• Туйпууны заводын хэрэг
• Ёнзон хамба Лувсанхаймчиг, дэд хамба Дамдин нарын хувьсгалын эсэргүү “Төв бүлэг
• Аж Үйлдвэрийн Комбинатын дарга улаан Пүрэвийн хэрэг
• Гэндэн-Дэмидийн “Төв” бүлэг
• Буриадад шийтгэгдсэн Буриад-Монголын Нармай Монголын хэрэг
• “Заговор” –хэрэг /115 хүний нэрс гаргасан/ 
• Эсэргүү нарын гэр бүлийнхний бүлэг / Навчаа, Дэнсмаа, Дулмаа/

1939 он

• Лувсаншарав, Амар, Догсом нарын бүлэг
• Баасанжав, Сэнгэдорж нарын бүлэг  /Дело.№ 17093 – 36 хүн хамрагдсан/
• Лам Содномдаржаа, Тарайдорж, Самбуу нарын бүлэг
• Монгол тээхийн “Покрышка” гэдэг бүлэг хэрэг

1940 он

• Ерөнхий сайдын орлогч Доржпүрэв, Жамсран нарын бүлэг

1941 он

• Өмнөговь аймгийн дарга Дамбарэнцэгийн бүлэг хэрэг 

Германд суралцагсдын “герман тагнуулын хэрэг”

1942 он

• МАХН-ын ТХ-ны тэргүүлэгчдийн 1942.02.04-ний тогтоолоор “... Зодох ба занчиж болох эрх,  зөвшөөрлийг Дотоод Явдлын Яамны сайд нөхөр Шагдаржавын өөрийн хариуцлагад хатуу даалгаж өгсүгэй” гэсэн шийдвэр гарч Х.Чойбалсан, Ю.Цэдэнбал, Ч.Сүрэнжав нар гарын үсэг зурсан. Хэрэг хүлээдэггүй хүнийг зодож, жанчих тусгай тасалгааг ДЯЯ-ны II давхрын зүүн хойт өнцөгт Б.Жамбалдорж бэлтгэн ашиглаж байв.
• 17 дугаар армийн тагнуулаар 400-аад Монгол оролцсон хэрэг. 1945-1946 онд баривчилж, ял тулгасан. Сүхбаатар аймгийн Дэндэв Лусанням нарын 11 малчны “Харилцаа” гэх бүлэг хэрэг Казахын оргодол хөдөлгөөний хэрэг

1943 он

• Сүхбаатар аймгийн малчин Туваанжав, Гомбожав, Маам нарын “Урвагч”  гэдэг бүлэг хэрэг

1944 он

• "Хүүхэн хутаг”-ын хойт дүр Хэнтийн Ламаадан хүүгийн хэрэг.
• ЭХЯ-ны сайд Гонгоржав докторын хэрэг

1945-1946 он

• Өвөрмонголоос буцаж ирсэн 500-аад хүний Японы тагнуулын хэрэг

1948 он

• “Порт Артур”-ын бүлэг хэрэг 
• Монгол-Зөвлөлтийн улс төрийн чухал мэдээлэл Японд мэдээлсэн. 25 хүн

1950 он

• Жалсан, Чүрхэм нарын бүлэг хэрэг
• Д.Дугарсүрэн нарын бүлэг хэрэг 

1951 он

• Дамбарэнчин нарын бүлэг хэрэг

1952 он

• Завханы Цэдэв зээрэмбийн хэрэг

1953 он  

• Өвөрхангай Жанцандорж хувилгааны хэрэг

1954 он

• Өвөрхангайн Балбар ламын хэрэг
• Өвөрхангайн Бүрд сумын депутат Осорыг хөнөөсөн хэрэг
• Архангайн орон нутгийн депутатын хэрэг
• Олзвой ламын хэрэг
• Гончигтавхайн хэрэг

1956 он

• МАХН-ын ТХ-ны УТТ-ны “Манай намын бодлогод харш үзэл санаа, үг өгүүлэл гарч байгаа тухай” 413 дугаар тогтоолоор “Сэхээтний төөрөгдөл” гэгч хилс хэрэг үүсгэж Н.Дангаасүрэн,  Д.Лхамжав, Ж.Төмөрбаатар, Д.Базарсад нарын олон сэхээтнийг хэлмэгдүүлсэн.
• МАХН-ын ТХ-ны IV бүгд хурал. Д.Дамбыг буруутган хэлмэгдүүлсэн.

1958 он

• МАХН-ын ТХ-ны II бүгд хурал. Д.Дамбыг бүх албан тушаалаас нь халсан.

Монголчууд цуврал

Уг цувралын хүрээнд Монгол нутагт хүн амьдарч эхэлсэн цагаас өнөөг хүртэлх түүхийг гэрэл зургаар баяжуулан уншигчдын хүртээл болгох зорилготой бөгөөд  одоогийн байдлаар “Монголчууд XX зууны эхэнд” буюу 1911-1924 он хүртлэх үеийн түүхийг харуулсан нэгэн боть, “Монголчууд XVII-XX зууны эхэн үе” буюу монголчууд Манжийн эрхшээл орсноос эхлээд тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласан 1911 оныг хүртлэх үеийн түүхийг өгүүлсэн нэгэн боть хэвлэгдэн гараад байна.

Эдгээр номууд нь дан ганц түүхэн гэрэл зургаас гадна архивын баримт материал, эд өлгийн дурсгал зэрэг олон арван ховор нандин баримтуудыг агуулсан.