Тайширын усан цахилгаан станцын Айраг нуурын Усзүйн горимд үзүүлэх нөлөө
Монгол орны хуурай гандуу бүс нутагт голуудын усны урсац тодорхой хэлбэлзэлтэй байгаагаас гадна хүний үйл ажиллагааны нөлөөгөөр Айраг нуур ба Гэгээн нуурын гадаргын талбайн болон дүрсзүйн хувьд урвуу хамааралтай өөрчлөлт тодорхой илэрч байна. Цутгал голуудын урсацын өөрчлөлтөөс шалтгаалж Айраг ба Гэгээн нуурт өөрчлөлтүүд тод илэрч буй шалтгааныг үндэслэл болгон МУИС-ын эрдэмтэн, багш нарын хийсэн судалгааг танилцуулж байна.
Э.Алтанболд 1, Д. Батсүрэн 1, Я. Гансүх 1, С.Эрдэнэсүх 1, Д.Сандэлгэр 1
1 Монгол Улсын Их Сургууль
Төв азид багтах Монгол орны нутаг дэвсгэрийн гадарга Сибирийн өмнөд уулсаас Төв Азийн тал газарт шилжих шилжилтийн мужид, умар зүгийн хүйтэн чийглэг уур амьсгалаас өмнө зүгийн хэт хуурай уур амьсгалд шилжих алгуур шилжилтийн нөхцөлд бүрэлдэн тогтсон онцлогтой. Орчин үед уур амьсгалын болон хүний үйл ажиллагааны үндсэн дээр Сибирийн болон төв Азийн цөлийн ландшафт, уур амьсгалын мужийн хооронд орших нутгуудад гадаргын усны өөрчлөлт тод илэрч буй бүс нутаг бол Монгол орны хуурай гандуу бүс нутаг юм.
Монгол орны хуурай гандуу бүс нутагт голуудын усны урсац тодорхой хэлбэлзэлтэй байгаагаас гадна хүний үйл ажиллагааны нөлөөгөөр Айраг нуур ба Гэгээн нуурын гадаргын талбайн болон дүрсзүйн хувьд урвуу хамааралтай өөрчлөлт тодорхой илэрч байна. Цутгал голуудын урсацын өөрчлөлтөөс шалтгаалж Айраг ба Гэгээн нуурт өөрчлөлтүүд тод илэрч буй шалтгааныг үндэслэл болгон энэхүү судалгааны ажлыг гүйцэтгэсэн.
Судалгаагаар нууруудын усны талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлтийг сансрын зурагт цаг хугацааны цувааны өөрчлөлтөд тулгуурлан шинжилгээ хийх замаар хоорондын хамаарлыг тодорхойлох, нөлөөлөх хүчин зүйлийн дүн шинжилгээ хийсэн.
Хамгийн сүүлд Г. Даваа (2018) нар Монгол орны нууруудын усны нөөцийн үнэлгээ, түүнд байнгын хяналт-шинжилгээ хийх судалгааны хүрээнд Айраг нуурын батиметрийн үзүүлэлтийг шинэчилсэн байна.
Айраг нууртай холбоотой судалгааны материалуудыг нэгтгэн үзэхэд эртний нуурын хотгорын гарал үүсэл, палеогазарзүйн хувьсал өөрчлөлтийн талаар нилээд дэлгэрэнгүй судлагдсан бол орчин үеийн уур амьсгалын өөрчлөлт, хүний үйл ажиллагаанаас шалтгаалсан нуурын усан толион талбайн өөрчлөлт, хэлбэлзлийн судалгааны ажил хийгдээгүй байна. Харин Гэгээн нуурын хувьд цахилгаан станц нь 2001 оны 1 дүгээр сарын 22-ны өдөр анх Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын нутагт шав тавьж, 2004 оны 10 дугаар сарын 05-нд усан цахилгаан станц барих үйл ажиллагаагаа эхэлж 2008 оноос ашиглалтанд орж 2010 оноос бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлсэн. Энэ станц нь Говь-Алтай, Завхан аймгийн төв, ойролцоох 8 сумдыг цахилгаанаар хангаж байгаа юм. Тайширын усан цахилгаан станцын боомтод тогтсон уг нуур нь 2007 оноос үүсч 2018 онд “Гэгээн” хэмээх нэрээр олон улсын сансрын зургийн хайлтын систем бүртгэгджээ. Энэ нуурын усан толион талбайн өөрчлөлтийг нэг голын тэжээлийн эх үүсвэрт хамаарагдах Айраг нуурын усан толион талбайн өөрчлөлт, хэлбэлзэлтэй холбож судалсан судалгааны ажил өмнө нь хийгдээгүй тул асуудлыг сонгон авч хөндсөн.
Зураг 1. Судалгааны талбайн газарзүйн байршил
Зураг 2. А. Айраг нуур Б. Гэгээн нуурын ерөнхий төрх, Фотог Э.Алтанболд, 2019; Д.Энхтөр, 2020
Айраг нуур нь Увс аймгийн нутагт ХӨ 48°53', ЗУ 93°26' газарзүйн солбилцолд д.т.дээш 1030 м өндөрт орших цэнгэг нуур нь 143.3 км2 талбайтай, 18.0 км урт, 13.0 км өргөн, усны хамгийн гүн 10 м, дундаж гүн 5.7 м, усны эзэлхүүн 819.6 м3 гэж нуур судлаач Ж. Цэрэнсодном (1971) тодорхойлсон байна (Зураг 1-2). Монгол орны (1974) топо зургийг 1: 100 000 мастшабын зургийн тооцоогоор 150.86 км2, Харин бидний хэмжилтээр 1977 оны Landsat TM хиймэл дагуулын сансрын зургийн мэдээгээр нуурын талбай 148.83 км2, Г.Даваа (2018) нарын хэмжилтээр хээрийн хэмжилтээр 124.33 км2, бидний хэмжсэн (2019) Landsat TM хиймэл дагуулын сансрын зургийн мэдээгээр 115.58 км2 тэмдэглэгдсэн нь нуурын талбай тогтворгүй үзүүлэлттэй байна.
Гэгээн нуур нь Завхан голын урсацын дагуу байрлах антропоген гаралтай нуур юм. Энэ нуур нь Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын нутагт ХӨ 46°41', ЗУ 96°46' газарзүйн солбилцолд 1727 м өндөрт оршино (Зураг 1-2). Нуурыг Завхан голын Улаан Боомын хавцалд 50 м өндөр, 75 м өргөн, 190 м урт боомт байгуулж голын усыг хуримтлуулснаар анх үүссэн. Бидний хэмжсэн (2007) Landsat TM хиймэл дагуулын сансрын зургийн мэдээгээр 8.9 км2 талбай тэмдэглэгдэж эхэлсэн бол (2019) Landsat TM хиймэл дагуулын сансрын зургийн мэдээгээр 47.09 км2 болж нуурын талбай 5.3 дахин нэмэгдсэн байна.
Завхан гол нь Хангайн нуруунаас эх авч 808 км урсаад Айраг нуурт цутгана. Нийт ус цуглуулах талбайн хэмжээ 71210 км2, усны гүн 0.7-1.5 м, урсгалын хурд 0.7-1.2 м/сек, жилийн дундаж урсац 0.4 км3, усны дундаж урсацын өнгөрөлт 130 м/с бол урсацын модуль 1.13 м/с байна.
Судалгааны өгөгдөл, аргазүй: Судалгаанд хамрагдаж буй Айраг нуурын усан толион талбайн 1990-2019 он хүртэлх 30 жилийн хугацааг хамрах Landsat TM-5, Landsat TM-7,8 хиймэл дагуулын 30 метрийн нарийвчлал бүхий сансрын зургуудыг (https://earthexplorer.usgs.gov/ татаж боловсруулалт хийх замаар нуурын усан толион талбайг тооцож гаргасан. Сансрын зургийг боловсруулсны дараа тухайн талбайн 1: 100 000 мастшабын топо зурагтай нь тулган талбайн тооцоог баталгаажуулсан болно. Гэгээн нуурын хувьд 2006-2019 оны 14 жилийн хугацааг хамрах Landsat TM-5, Landsat TM-7,8 хиймэл дагуулын 30 метрийн нарийвчлал бүхий сансрын зургуудад боловсруулалт хийж нуурын усан толион талбайг тооцсон. Дээрх нууруудын талбайг Landsat TM хиймэл дагуулаас татсан зургийг ENVI 5.3 программ ашиглан 4, 5, 3 дугаар сувгийн өнгөөр ялган тодруулж усан толион талбайг тооцохдоо жил бүрийн VII-VIII сарын хоорондох Landsat TM хиймэл дагуулын зургуудаас үүлний болон байгалийн бусад нөлөө ороогүй зургуудыг татаж боловсруулалт хийв. Энэ нь усны өнгөний ялгарлыг илүү тод ялгаж усан гадаргыг илүү нарийвчлалтай талбайн хувьд тооцох, зуны улиралд хур тунадас, голын урсац, ууршилт хамгийн их үеийн нуурын талбайг тодорхойлох үүднээс сонгон ашигласан.
Айраг болон Гэгээн нууруудын усан толион талбайн өөрчлөлт, хэлбэлзэл, хоорондын хамаарлыг тооцоолохын тулд сансрын боловсруулсан зураг, нуурын талбайн өгөгдөлд морфологийн (Morphology analysis) шинжилгээний арга, Normalized Difference Water Index (NDWI) тооцоо, Регресс, корреляцийн шинжилгээний (regression and correlation analysis) аргаар тооцоолол хийв. Энэ нь нууруудын усан толион талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлт, нууруудын талбайн хоорондын хамаарлыг тооцоолоход ашигласан.
Байгалийн болон антропоген гаралтай нууруудын талбайн хамаарал: Айраг нуурын талбайг 1977 оны VIII сарын сансрын зураг, тухайн үеийн топо зурагт тооцоологдсон нуурын талбайг анхны өгөгдөл болгон авлаа. Харин 1990 оноос эхлэн 5 жилийн хугацааны интервалаар нуурын талбайг тооцож үзлээ. 1990 оноос хойш интервалаар авч үзэх үндэслэл нь уур амьсгалын нэгж хугацааны горимд Айраг нуурын талбай болон дүрсзүйн үзүүлэлт ямар хандлагатай байсныг тодруулж уялдуулахын тулд дээрх онуудыг сонгон авсан. Харин 2007 оноос эхлэн жил бүрийн нуурын талбайн үзүүлэлтийг Landsat TM хиймэл дагуулын VII-VIII сарын хоорондох хугацаанд хамрагдах нуурын талбайн сансрын зурагт ArcGis 10.3 програм хангамжийн тусламжтайгаар талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлтийг тооцон боловсруулсан. Нуурын талбайг 2007 оноос жил бүр тооцох үндэслэл нь Тайширын усан цахилгаан станцид зориулж боомт байгуулан Гэгээн нуурт усан ус хуримтлуулж эхэлсэн цаг хугацаатай Айраг нуурын талбайн өөрчлөлтийн хамаарлыг тооцохын тулд сонгов (Зураг 3).
Зураг 3. Айраг нуурын талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлт (1977-2019)
Айраг нуурын талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлтийн зургаас үзэхэд нуурын талбай 1990-2006 он хүртэл харьцангуй үзүүлэлттэй байв. Энэ нь тухайн жилүүдийн уур амьсгал, голуудын тэжээлийн хэлбэлзэлтэй холбоотойгоор зарим жилүүдэд нуурын талбай ихэсч байхад зарим жилүүдэд буурах хандлага тухайн онуудад илэрч байжээ. Харин 2007-2011 онуудад уг нуурын талбай огцом буурч, 2012 оноос хойш талбайн бууралтын хэмжээ харьцангуй тогтворжсон байна. Энэ нь Гэгээн нуурт 2007-2011 онд усыг эрчимтэй хуримтлуулж түүнээс хойш усны урсацын балансыг тогтвортой барьж байсантай холбоотой байж болох юм. Айраг нуурын усны түвшин, гүний 2018 оны хэмжилтийн үр дүнг, 2000 оны усны түвшин, ижил гүний зурагтай харьцуулахад Айраг нуурын усны түвшин 1.38 м багассан гэж судлаачид тооцжээ. Харин 2007 оноос хойш уг нуурын талбайн байнга буурах хандлага бидний судалгааны үр дүнгээр ажиглагдаж байна (Хүснэгт 1). Нуурын талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлтийг морфологийн шинжилгээ хийж үзэхэд Айраг нуурын тэжээлийн эх үүсвэр болох Завхан, Хүнгүйн голын дельта адаг нуурт голууд цутгах хэсэгт буюу уг нуурын урд, баруун урд хэсэгт нуурын талбай огцом буурах хандлага жил бүрийн үзүүлэлтээр илэрсэн байна (Зураг 3).
График: Айраг болон Гэгээн нуурын тайлбайн өөрчлөлт 1977-2019 он
Гэгээн нуурын хувьд 2007 оноос ус хуримтлуулж эхлэсэн.
Гэгээн нуурын талбайн өөрчлөлтөөс үзэхэд 2007 оны VIII сарын дунд үеэс эхлэн усыг хуримтлуулж эхэлснээр түүний талбай жил тутамд тасралтгүй нэмэгдсээр байна (Хүснэгт 2, Зураг 4). 2007 оноос хойших Гэгээн нуурын талбайн өсөлт нь (Хүснэгт 2) Айраг нуурын усан толион талбайн бууралттай хэмжээ болоод хугацааны хувьд нэлээд ойролцоо байна.
Зураг 4. Гэгээн нуурын талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлт (2007-2019)
Нууруудын талбайн өөрчлөлтийн шинжилгээ: Бид судалгааны хүрээнд NDWI индексээр тооцоолсон Айраг ба Гэгээн нуурын усан толион талбайн өөрчлөлтийг гаргаж зураг 5-д үзүүллээ.
Зураг 5. Айраг ба Гэгээн нууруудын талбайн NDWI болон регрессийн шинжилгээний хамаарал
Зураг 5-аас үзвэл Айраг нуурын талбай буурах, Гэгээн нуурын талбай өсөх хандлага харуулж байна.
Энэ нь доор үзүүлсэн морфологийн шинжилгээний дүрсзүйн үзүүлэлтийн хугацааны хандлагыг илэрхийлэх регрессийн коэффициент тодорхойлох аргаар (Тэгшитгэл 1, Тэгшитгэл 2) тооцсон нуурын талбайн дундаж бууралт, өсөлтийн өөрчлөлтийн үр дүнгээр илэрхийлэгдэнэ.
Энэ тооцооноос үзвэл сүүлийн 13 жилийн хугацаанд Айраг нуур жилд дундажаар 354.57 га буюу ойролцоогоор 3.54 км2 талбайгаар усан толион хэмжээ тогтмол буурч байгаа нь ажиглагдсан (Хүснэгт 1, Зураг 5). Энэ нь 2007 оноос хойш уг нуурын үндсэн тэжээлийн эх үүсвэр болох Завхан голын урсацыг бууруулж Гэгээн нуурт хуримтлуулах болсонтой шууд холбоотойг илтгэнэ.Харин Гэгээн нуурын талбай жилд дундажаар 322.14 га буюу ойролцоогоор 3.22 км2 талбайгаар усан толион хэмжээ тогтмол нэмэгдэж байгаа нь тогтоогдлоо. (Хүснэгт 2, Зураг 5). Нууруудын усан гадаргуугийн талбайн хандлагын шугаман регрессийн тэгшитгэлийн детерминацийн коэффициентийг Айраг нуурын талбайн хугацааны цувааны хувьд 1990-2019 он, 2007-2019 онуудаар гаргахад харгалзан R2=0.695 болон R2=0.882 байхад Гэгээн нуурын талбайн хугацааны цувааны хувьд R2=0.622 байв. Өөрөөр хэлбэл детерминацийн коэффициентийн утга дунджаас дээш байгаа нь тухайн үзүүлэлтүүдийн шугаман хандлага үнэмшилтэй гэх үндэслэлтэй юм. Түүнчлэн нууруудын талбайд голын усны урсац хүчтэй хамааралтай байгааг илэрхийлж байна гэсэн үг юм. Иймд цаашдаа нуурын талбайн өөрчлөлтийн шалтгааныг Завхан голын урсацын өгөгдлийн цуваан дээр тооцоолол хийж түүнтэй холбон судалгааны үр дүнг сайжруулах шаардлагатай. Айраг болон Гэгээн нууруудын жил бүрийн талбайн хэмжээг шугаман хамаарлын графикаар үзүүллээ (Зураг 6).
Зураг 6. Нууруудын талбайн өөрчлөлтийн шугаман хамаарал
Зураг 6-аас үзвэл эдгээр нууруудын талбайн хэмжээний хугацааны өөрчлөлтийн хоорондын хамаарал маш өндөр (R=-0.897, p<0.0001) буюу Айраг нуурын талбайн бууралтын шалтгааны 80% нь Гэгээн нуурын талбайн өсөлтийн хэмжээгээр тайлбарлагдана. Харин Айраг нуурын талбайн бууралтын шалтгааны үлдсэн 20% нь регрессийн шинжилгээнд авч үзээгүй бусад хүчин зүйлсээр тайлбарлагдах бөгөөд эдгээрт магадгүй дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн дэвсгэр дээр явагдаж буй гадаргын усны болоод уур амьсгалын үзүүлэлтүүдийн хугацааны өөрчлөлтийг хамааруулж болох юм. Иймд тухайн судалгааны талбайн уур амьсгалын үзүүлэлтүүд болох хур тунадас, агаарын температур, салхины хурд, ууршилт, төдийгүй холбоотой голуудын урсац зэрэг нуурын усны балансын тооцоо хийгдэх шаардлагатай болж байна.
Хуурай гандуу бүс нутгийн нууруудын талбайн өөрчлөлт, цаашдын чиг хандлага: Нуурын усзүйн өөрчлөлтийн талаар судлаачид нилээд олон тооны судалгааны ажлуудыг хэвлүүлсэн байдаг. Хэдий тийм ч байгалийн нуурын талбайн бууралтыг антропоген гаралтай нуурын талбайтай харьцуулж тооцсон судалгааны ажил манай орны хувьд хомс тул Айраг болон Гэгээн нуурын талбайн өөрчлөлт, хоорондын хамаарлыг тооцон гаргасан нь бидний судалгааны гол онцлог, шинэлэг тал болж байна.
Антропоген гаралтай нуурыг шинээр үүсгэх нь тухайн орчны усзүйд чухал эерэг нөлөөтэй боловч байгалийн усзүйн систем, экологийн зүй тогтлыг алдагдуулж болохоор байна. Бидний энэхүү судалгааны зарим үр дүнгээс байгалийн нуурын талбайн огцом бууралт нь тухайн нуурын усзүйн болон экологийн орчинд тодорхой сөрөг нөлөө үзүүлэх боломжтой нь харагдсан. Үүний илрэл нь Завхан, Хүнгүйн голын Айраг нуурт цутгах хэсэгт буюу голуудын дельта адагт нуурын талбайн татралт талбайн багасалт огцом нэмэгдсэн болохыг сансрын зурагт хийсэн шинжилгээгээр тодруулсан. Тухайлбал, 2008 онд Тайширын усан цахилгаан станц ашиглалтад орсноос хойш Завхан голын урсац тодорхой хэмжээгээр боогдож, 2011 оны хавар гэхэд голын дунд болон адаг хавийн 300 орчим км голдирлын дагуу 3-4 жил огт усгүй болж тасарсан байдаг. Энэ нь Айраг нуурт цутгах голуудын цутгал хэсэгт татралт явагдаж, нуурын талбай хумигдсанаар тухайн нуурын экологийн тэнцвэрт байдлыг алдагдуулах үндсэн нөхцөл байж болох юм. Учир нь Айраг нуур нь Рамсарын конвенцид бүртгэлтэй ус намгархаг газар билээ.
2007-2011 онд Тайширын усан санг дүүргэх зорилгоор Завхан голын урсацын нэлээд хэсгийг хаасан байдаг. Энэ хугацаанд Завхан голын урсац, Айраг нуурын талбайн хэмжээнд шууд нөлөөлсөн. Харин үүнээс хойших хугацаанд Айраг нуурын өөрчлөлтийг усан цахилгаан станцтай холбоотой эсэх нь тодорхой бус байна. Гэвч Айраг нуурын талбайн хэмжээ жил ирэх тусам буурч байгаа нь сүүлийн жилүүдийн Төв Азийн хуурайшилт, дулааралтай холбоотойгоор талбайн хэмжээ багассан байж болох юм. Онцолбол, Монгол орны зарим нууруудын усны балансын судалгаагаар баруун Монголын Шаргын Цагаан, Бигэр нууруудын талбай ихээхэн багасч ширгэсэн, Говийн Орог, Улаан нуурууд болон Хээрийн бүсийн Аварга, Тосон, Өгий нуурын талбайн хэмжээ нэлээд багассан талаар судлаачдын үр дүнгүүд хэвлэгджээ. Эндээс үзвэл уур амьсгалын нөлөөгөөр нууруудын талбай багасч буй зү тогтол илэрч байна. Энэ нөлөөлөл Айраг нуурын талбайн хэмжээнд ч нөлөөлсөн нь дамжиггүй. Цаашид тухайн судалгаанд хамрагдсан нууруудын усны балансын судалгааг голын урсацын болон уур амьсгалын өгөгдөлд нь тулгуурлан усан толион талбайн болон нуурын усны эзэлхүүний өөрчлөлтийг судлах шаардлага тулгарч байна.
Айраг нуурын сав газрын усзүйн сүлжээнд Хяргас нууртай Хомын хоолойгоор холбогддог бөгөөд уг нуурын илүүдэл ус Хяргас нуурт тэжээл болж өгдөг зүй тогтолтой. Энэ усзүйн зүй тогтол нь цаашдаа Хяргас нуурын талбайн хэмжээнд хүртэл нөлөөлөх хандлагатай байна.
Айраг нуурын сав газрын усзүйн сүлжээнд Хяргас нууртай Хомын хоолойгоор холбогддог бөгөөд уг нуурын илүүдэл ус Хяргас нуурт тэжээл болж өгдөг зүй тогтолтой. Энэ усзүйн зүй тогтол нь цаашдаа Хяргас нуурын талбайн хэмжээнд хүртэл нөлөөлөх хандлагатай байна. Бидний тооцоолсон сансрын зургийн өгөгдлөөр Хяргас нуурын усан толион талбай 1995 онд 1399.1 км2 , 2000 онд 1397.2 км2, 2005 онд 1393.4 км2 2010 онд 1381.6 км2, 2015 онд 1361.2 км2 , 2019 онд 1362.6 км2 болж буурах хандлага илэрсэн байна. Үүнээс гадна Айраг, Хяргас нуурыг холбож буй Хомын хоолойн усан толион талбайн хэмжээг тооцож үзэхэд 1995 онд 24.9 км2 , 2000 онд 24.2 км2, 2005 онд 23.4 км2 2010 онд 21.3 км2, 2015 онд 18.3 км2 , 2019 онд 17.7 км2 болж мөн л буурах хандлага илэрсэн байна.
Энэ судалгааны цар хүрээ нь хуурай гандуу бүс нутгийн байгалийн болон антропоген гаралтай нууруудын талбайн хамаарлыг тооцож цаашид хиймэл усан сан, цөөрөм, нуур үүсгэхэд байгалийн усзүйн сүлжээнд хэрхэн нөлөөлж байгааг тодруулж өгснөөрөө онцлог бөгөөд бидний судалгааны аргачлал, үр дүнгээс санаа авч олон улсын хэмжээнд энэ төрлийн судалгаа хийх боломжийг тодруулан өгч байна.
Дүгнэлт
- Айраг болон Гэгээн нуурууд нь маш богино хугацаанд буюу 13 жилийн хугацаанд талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлт илэрсэн байна. Энэ нь Гэгээн нуурт 2007 оны VIII сараас эхэлж ус хуримтлуулж эхэлсэнтэй холбоотой байна.
- 2007 оноос хойш усан толион хэмжээ Айраг нуурын хувьд жилд дундажаар 3.54 км2-аар тогтмол буурч байхад Гэгээн нуурын хувьд жилд дундажаар 3.22 км2-аар тогтмол нэмэгдэж нуурын талбайн болон дүрсзүйн хувьд урвуу өөрчлөлтөд орж байгааг тогтоолоо.
- Нуурын талбайн дүрсзүйн өөрчлөлт Завхан голын адагт Айраг нуурт гол цутгах хэсгээс эхэлж огцом өөрчлөлт илэрсэн бол Гэгээн нуур Завхан голын голдирол, хөндийн дагуу тэлж өөрчлөгдсөн нь сансрын зургийн тооцооллоор батлагдаж байна.
- Тайширын усан цахилгаан станцын усан сан (Гэгээн нуур)-г байгуулахын тулд Айраг нуурт цутгадаг Завхан голын голдрилийг өөрчилсөн нь жилээс жилд антропоген гаралтай Гэгээн нуурын талбайг нэмэгдүүлэх, харин эсрэгээр тектоник гаралтай Айраг нуурын талбайг бууруулах шалтгаан болж байна.
- Нууруудын талбайн хугацааны өөрчлөлтийн хоорондын хамаарал маш өндөр (R=-0.897, p<0.0001) буюу Айраг нуурын талбайн бууралтын шалтгаан сүүлийн жилүүдэд Гэгээн нуурын талбайн өсөлтийн хэмжээгээр тайлбарлагдаж болохоор байна. Гэхдээ энэ өөрчлөлтөд нуурын талбайд нөлөөлөх бусад хүчин зүйлсийг тооцох шаардлагатай
- Цаашид Айраг болон Хяргас нуурын талбайн бууралтанд нөлөөлж буй голын урсацын болон уур амьсгалын хүчин зүйлсийг нарийвчлан тодруулж усны балансын аргуудад тулгуурлан судлах шаардалагатай.
Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд (Телевиз, Радио, Social болон Вэб хуудаснууд) манай мэдээллийг аливаа хэлбэрээр бүрэн ба хэсэгчлэн авч ашиглахдаа эх сурвалжаа (ikon.mn) заавал дурдах ёстойг анхаарна уу!
