Монгол орны хуурай гандуу бүс нутагт голуудын усны урсац тодорхой хэлбэлзэлтэй байгаагаас гадна хүний үйл ажиллагааны нөлөөгөөр Айраг нуур ба Гэгээн нуурын гадаргын талбайн болон дүрсзүйн хувьд урвуу хамааралтай өөрчлөлт тодорхой илэрч байна. Цутгал голуудын урсацын өөрчлөлтөөс шалтгаалж Айраг ба Гэгээн нуурт өөрчлөлтүүд тод илэрч буй шалтгааныг үндэслэл болгон МУИС-ын эрдэмтэн, багш нарын хийсэн судалгааг танилцуулж байна.

---

Э.Алтанболд ¹,  Д. Батсүрэн ¹, Я. Гансүх ¹, С.Эрдэнэсүх ¹, Д.Сандэлгэр ¹

¹ Монгол Улсын Их Сургууль

Төв азид багтах Монгол орны нутаг дэвсгэрийн гадарга Сибирийн өмнөд уулсаас Төв Азийн тал газарт шилжих шилжилтийн мужид, умар зүгийн хүйтэн чийглэг уур амьсгалаас өмнө зүгийн хэт хуурай уур амьсгалд шилжих алгуур шилжилтийн нөхцөлд бүрэлдэн тогтсон онцлогтой. Орчин үед уур амьсгалын болон хүний үйл ажиллагааны үндсэн дээр Сибирийн болон төв Азийн цөлийн ландшафт, уур амьсгалын мужийн хооронд орших нутгуудад гадаргын усны өөрчлөлт тод илэрч буй бүс нутаг бол Монгол орны хуурай гандуу бүс нутаг юм.

Монгол орны хуурай гандуу бүс нутагт голуудын усны урсац тодорхой хэлбэлзэлтэй байгаагаас гадна хүний үйл ажиллагааны нөлөөгөөр Айраг нуур ба Гэгээн нуурын гадаргын талбайн болон дүрсзүйн хувьд урвуу хамааралтай өөрчлөлт тодорхой илэрч байна. Цутгал голуудын урсацын өөрчлөлтөөс шалтгаалж Айраг ба Гэгээн нуурт өөрчлөлтүүд тод илэрч буй шалтгааныг үндэслэл болгон энэхүү судалгааны ажлыг гүйцэтгэсэн.

Уур амьсгалын хуурай гандуу бүсэд байрлах Айраг нуур нь тектоникийн гаралтай хотгорт орших эртний томоохон нууруудын үлдэгдэл бөгөөд харьцангуй гүехэн устай, усны тэжээлийн горим орчин үеийн уур амьсгалын өөрчлөлт, антропогены нөлөөгөөр ихээхэн хэлбэлзэж байгаа тул нуурын талбай болон усны түвшин багасах хандлагатай өөрчлөгдсөөр байна. Харин Гэгээн нуур нь одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө усан цахилгааны станцын боомтоор хязгаарлагдаж үүссэн антропоген гаралтай бөгөөд уг нуурын талбай, усны түвшин жил ирэх тусам улам бүр нэмэгдсээр байгаа юм.

Судалгаагаар нууруудын усны талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлтийг сансрын зурагт цаг хугацааны цувааны өөрчлөлтөд тулгуурлан шинжилгээ хийх замаар хоорондын хамаарлыг тодорхойлох, нөлөөлөх хүчин зүйлийн дүн шинжилгээ хийсэн.

Хамгийн сүүлд Г. Даваа (2018) нар Монгол орны нууруудын усны нөөцийн үнэлгээ, түүнд байнгын хяналт-шинжилгээ хийх судалгааны хүрээнд Айраг нуурын батиметрийн үзүүлэлтийг шинэчилсэн байна.

Айраг нууртай холбоотой судалгааны материалуудыг нэгтгэн үзэхэд эртний нуурын хотгорын гарал үүсэл, палеогазарзүйн хувьсал өөрчлөлтийн талаар нилээд дэлгэрэнгүй судлагдсан бол орчин үеийн уур амьсгалын өөрчлөлт, хүний үйл ажиллагаанаас шалтгаалсан нуурын усан толион талбайн өөрчлөлт, хэлбэлзлийн судалгааны ажил хийгдээгүй байна. Харин  Гэгээн нуурын хувьд цахилгаан станц нь 2001 оны 1 дүгээр сарын 22-ны өдөр анх Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын нутагт шав тавьж, 2004 оны 10 дугаар сарын 05-нд усан цахилгаан станц барих үйл ажиллагаагаа эхэлж 2008 оноос ашиглалтанд орж 2010 оноос бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлсэн. Энэ станц нь Говь-Алтай, Завхан аймгийн төв, ойролцоох 8 сумдыг цахилгаанаар хангаж байгаа юм. Тайширын усан цахилгаан станцын боомтод тогтсон уг нуур нь 2007 оноос үүсч 2018 онд “Гэгээн” хэмээх нэрээр олон улсын сансрын зургийн хайлтын систем бүртгэгджээ. Энэ нуурын усан толион талбайн өөрчлөлтийг нэг голын тэжээлийн эх үүсвэрт хамаарагдах Айраг нуурын усан толион талбайн өөрчлөлт, хэлбэлзэлтэй холбож судалсан судалгааны ажил өмнө нь хийгдээгүй тул асуудлыг сонгон авч хөндсөн.

 

Зураг 1. Судалгааны талбайн газарзүйн байршил

 

Зураг 2. А. Айраг нуур Б. Гэгээн нуурын ерөнхий төрх, Фотог Э.Алтанболд, 2019; Д.Энхтөр, 2020

Айраг нуур нь Увс аймгийн нутагт  ХӨ 48°53', ЗУ 93°26' газарзүйн солбилцолд д.т.дээш 1030 м өндөрт орших цэнгэг нуур нь 143.3 км² талбайтай, 18.0 км урт, 13.0 км өргөн, усны хамгийн гүн 10 м, дундаж гүн 5.7 м, усны эзэлхүүн 819.6 м³ гэж нуур судлаач Ж. Цэрэнсодном (1971) тодорхойлсон байна (Зураг 1-2). Монгол орны (1974) топо зургийг 1: 100 000 мастшабын зургийн тооцоогоор 150.86 км², Харин бидний хэмжилтээр 1977 оны Landsat TM хиймэл дагуулын сансрын зургийн мэдээгээр нуурын талбай 148.83 км², Г.Даваа (2018) нарын хэмжилтээр хээрийн хэмжилтээр 124.33 км², бидний хэмжсэн (2019) Landsat TM хиймэл дагуулын сансрын зургийн мэдээгээр 115.58 км² тэмдэглэгдсэн нь нуурын талбай тогтворгүй үзүүлэлттэй байна.

 

Зураг 3. Айраг нуурын талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлт (1977-2019)

Айраг нуурын талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлтийн зургаас үзэхэд нуурын талбай 1990-2006 он хүртэл харьцангуй үзүүлэлттэй байв. Энэ нь тухайн жилүүдийн уур амьсгал, голуудын тэжээлийн хэлбэлзэлтэй холбоотойгоор зарим жилүүдэд нуурын талбай ихэсч байхад зарим жилүүдэд буурах хандлага тухайн онуудад илэрч байжээ. Харин 2007-2011 онуудад уг нуурын талбай огцом буурч, 2012 оноос хойш талбайн бууралтын хэмжээ харьцангуй тогтворжсон байна. Энэ нь Гэгээн нуурт 2007-2011 онд усыг эрчимтэй хуримтлуулж түүнээс хойш усны урсацын балансыг тогтвортой барьж байсантай холбоотой байж болох юм. Айраг нуурын усны түвшин, гүний 2018 оны хэмжилтийн үр дүнг, 2000 оны усны түвшин, ижил гүний зурагтай харьцуулахад Айраг нуурын усны түвшин 1.38 м багассан гэж судлаачид тооцжээ. Харин 2007 оноос хойш уг нуурын талбайн байнга буурах хандлага бидний судалгааны үр дүнгээр ажиглагдаж байна (Хүснэгт 1). Нуурын талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлтийг морфологийн шинжилгээ хийж үзэхэд Айраг нуурын тэжээлийн эх үүсвэр болох Завхан, Хүнгүйн голын дельта адаг нуурт голууд цутгах хэсэгт буюу уг нуурын урд, баруун урд хэсэгт нуурын талбай огцом буурах хандлага жил бүрийн үзүүлэлтээр илэрсэн байна (Зураг 3).

График: Айраг болон Гэгээн нуурын тайлбайн өөрчлөлт 1977-2019 он

Гэгээн нуурын хувьд 2007 оноос ус хуримтлуулж эхлэсэн.

Гэгээн нуурын талбайн өөрчлөлтөөс үзэхэд 2007 оны VIII сарын дунд үеэс эхлэн усыг хуримтлуулж эхэлснээр түүний талбай жил тутамд тасралтгүй нэмэгдсээр байна (Хүснэгт 2, Зураг 4). 2007 оноос хойших Гэгээн нуурын талбайн  өсөлт нь (Хүснэгт 2) Айраг нуурын усан толион талбайн бууралттай хэмжээ болоод хугацааны хувьд нэлээд ойролцоо байна.

 

Зураг 4. Гэгээн нуурын талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлт (2007-2019)

Нууруудын талбайн өөрчлөлтийн шинжилгээ: Бид судалгааны хүрээнд NDWI индексээр тооцоолсон Айраг ба Гэгээн нуурын усан толион талбайн өөрчлөлтийг гаргаж зураг 5-д үзүүллээ.

 

Зураг 5. Айраг ба Гэгээн нууруудын талбайн NDWI болон регрессийн шинжилгээний хамаарал

Зураг 5-аас үзвэл Айраг нуурын талбай буурах, Гэгээн нуурын талбай өсөх хандлага харуулж байна.

 

Зураг 6. Нууруудын талбайн өөрчлөлтийн шугаман хамаарал

Зураг 6-аас үзвэл эдгээр нууруудын талбайн хэмжээний хугацааны өөрчлөлтийн хоорондын хамаарал маш өндөр (R=-0.897, p<0.0001) буюу Айраг нуурын талбайн бууралтын шалтгааны 80% нь Гэгээн нуурын талбайн өсөлтийн хэмжээгээр тайлбарлагдана. Харин Айраг нуурын талбайн бууралтын шалтгааны үлдсэн 20% нь регрессийн шинжилгээнд авч үзээгүй бусад хүчин зүйлсээр тайлбарлагдах бөгөөд эдгээрт магадгүй дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн дэвсгэр дээр явагдаж буй гадаргын усны болоод уур амьсгалын үзүүлэлтүүдийн хугацааны өөрчлөлтийг хамааруулж болох юм. Иймд тухайн судалгааны талбайн уур амьсгалын үзүүлэлтүүд болох хур тунадас, агаарын температур, салхины хурд, ууршилт, төдийгүй холбоотой голуудын урсац зэрэг нуурын усны балансын тооцоо хийгдэх шаардлагатай болж байна.

Хуурай гандуу бүс нутгийн нууруудын талбайн өөрчлөлт, цаашдын чиг хандлага: Нуурын усзүйн өөрчлөлтийн талаар судлаачид нилээд олон тооны судалгааны ажлуудыг хэвлүүлсэн байдаг. Хэдий тийм ч байгалийн нуурын талбайн бууралтыг антропоген гаралтай нуурын талбайтай харьцуулж тооцсон судалгааны ажил манай орны хувьд хомс тул Айраг болон Гэгээн нуурын талбайн өөрчлөлт, хоорондын хамаарлыг тооцон гаргасан нь бидний судалгааны гол онцлог, шинэлэг тал болж байна.

Антропоген гаралтай нуурыг шинээр үүсгэх нь тухайн орчны усзүйд чухал эерэг нөлөөтэй боловч байгалийн усзүйн систем, экологийн зүй тогтлыг алдагдуулж болохоор байна. Бидний энэхүү судалгааны зарим үр дүнгээс байгалийн нуурын талбайн огцом бууралт нь тухайн нуурын усзүйн болон экологийн орчинд тодорхой сөрөг нөлөө үзүүлэх боломжтой нь харагдсан. Үүний илрэл нь Завхан, Хүнгүйн голын Айраг нуурт цутгах хэсэгт буюу голуудын дельта адагт нуурын талбайн татралт талбайн багасалт огцом нэмэгдсэн болохыг сансрын зурагт хийсэн шинжилгээгээр тодруулсан. Тухайлбал, 2008 онд Тайширын усан цахилгаан станц ашиглалтад орсноос хойш Завхан голын урсац тодорхой хэмжээгээр боогдож, 2011 оны хавар гэхэд голын дунд болон адаг хавийн 300 орчим км голдирлын дагуу 3-4 жил огт усгүй болж тасарсан байдаг. Энэ нь Айраг нуурт цутгах голуудын цутгал хэсэгт татралт явагдаж, нуурын талбай хумигдсанаар тухайн нуурын экологийн тэнцвэрт байдлыг алдагдуулах үндсэн нөхцөл байж болох юм. Учир нь Айраг нуур нь Рамсарын конвенцид бүртгэлтэй ус намгархаг газар билээ.

2007-2011 онд Тайширын усан санг дүүргэх зорилгоор Завхан голын урсацын нэлээд хэсгийг хаасан байдаг. Энэ хугацаанд Завхан голын урсац, Айраг нуурын талбайн хэмжээнд шууд нөлөөлсөн. Харин үүнээс хойших хугацаанд Айраг нуурын өөрчлөлтийг усан цахилгаан станцтай холбоотой эсэх нь тодорхой бус байна. Гэвч Айраг нуурын талбайн хэмжээ жил ирэх тусам буурч байгаа нь  сүүлийн жилүүдийн Төв Азийн хуурайшилт, дулааралтай холбоотойгоор талбайн хэмжээ багассан байж болох юм. Онцолбол, Монгол орны зарим нууруудын усны балансын судалгаагаар баруун Монголын Шаргын Цагаан, Бигэр нууруудын талбай ихээхэн багасч ширгэсэн, Говийн Орог, Улаан нуурууд болон Хээрийн бүсийн Аварга, Тосон, Өгий нуурын талбайн хэмжээ нэлээд багассан талаар судлаачдын үр дүнгүүд хэвлэгджээ. Эндээс үзвэл уур амьсгалын нөлөөгөөр нууруудын талбай багасч буй зү тогтол илэрч байна. Энэ нөлөөлөл Айраг нуурын талбайн хэмжээнд ч нөлөөлсөн нь дамжиггүй. Цаашид тухайн судалгаанд хамрагдсан нууруудын усны балансын судалгааг голын урсацын болон уур амьсгалын өгөгдөлд нь тулгуурлан усан толион талбайн болон нуурын усны эзэлхүүний өөрчлөлтийг судлах шаардлага тулгарч байна.

Айраг нуурын сав газрын усзүйн сүлжээнд Хяргас нууртай Хомын хоолойгоор холбогддог бөгөөд уг нуурын илүүдэл ус Хяргас нуурт тэжээл болж өгдөг зүй тогтолтой. Энэ усзүйн зүй тогтол нь цаашдаа Хяргас нуурын талбайн хэмжээнд хүртэл нөлөөлөх хандлагатай байна. 

Айраг нуурын сав газрын усзүйн сүлжээнд Хяргас нууртай Хомын хоолойгоор холбогддог бөгөөд уг нуурын илүүдэл ус Хяргас нуурт тэжээл болж өгдөг зүй тогтолтой. Энэ усзүйн зүй тогтол нь цаашдаа Хяргас нуурын талбайн хэмжээнд хүртэл нөлөөлөх хандлагатай байна. Бидний тооцоолсон сансрын зургийн өгөгдлөөр Хяргас нуурын усан толион талбай 1995 онд 1399.1 км² , 2000 онд 1397.2 км²,  2005 онд 1393.4 км² 2010 онд 1381.6 км², 2015 онд 1361.2 км² , 2019 онд 1362.6 км²  болж буурах хандлага илэрсэн байна. Үүнээс гадна Айраг, Хяргас нуурыг холбож буй Хомын хоолойн усан толион талбайн хэмжээг тооцож үзэхэд 1995 онд 24.9 км² , 2000 онд 24.2 км²,  2005 онд 23.4 км² 2010 онд 21.3 км², 2015 онд 18.3 км² , 2019 онд 17.7 км² болж мөн л буурах хандлага илэрсэн байна.

Энэ судалгааны цар хүрээ нь хуурай гандуу бүс нутгийн байгалийн болон антропоген гаралтай нууруудын талбайн хамаарлыг тооцож цаашид хиймэл усан сан, цөөрөм, нуур үүсгэхэд байгалийн усзүйн сүлжээнд хэрхэн нөлөөлж байгааг тодруулж өгснөөрөө онцлог бөгөөд бидний судалгааны аргачлал, үр дүнгээс санаа авч олон улсын хэмжээнд  энэ төрлийн судалгаа хийх боломжийг тодруулан өгч байна. 

Дүгнэлт

• Айраг  болон Гэгээн нуурууд нь маш богино хугацаанд буюу 13 жилийн хугацаанд талбайн болон дүрсзүйн өөрчлөлт илэрсэн байна. Энэ нь Гэгээн нуурт 2007 оны VIII сараас эхэлж ус хуримтлуулж эхэлсэнтэй холбоотой байна.
• 2007 оноос хойш усан толион хэмжээ Айраг нуурын хувьд жилд дундажаар 3.54 км²-аар тогтмол буурч байхад Гэгээн нуурын хувьд жилд дундажаар 3.22 км²-аар тогтмол нэмэгдэж нуурын талбайн болон дүрсзүйн хувьд урвуу өөрчлөлтөд орж байгааг тогтоолоо.
• Нуурын талбайн дүрсзүйн өөрчлөлт Завхан голын адагт Айраг нуурт гол цутгах хэсгээс эхэлж огцом өөрчлөлт илэрсэн бол Гэгээн нуур Завхан голын голдирол, хөндийн дагуу тэлж өөрчлөгдсөн нь сансрын зургийн тооцооллоор батлагдаж байна.
• Тайширын усан цахилгаан станцын усан сан (Гэгээн нуур)-г байгуулахын тулд Айраг нуурт цутгадаг Завхан голын голдрилийг өөрчилсөн нь жилээс жилд антропоген гаралтай Гэгээн нуурын талбайг нэмэгдүүлэх, харин эсрэгээр тектоник гаралтай Айраг нуурын талбайг бууруулах шалтгаан болж байна.
• Нууруудын талбайн хугацааны өөрчлөлтийн хоорондын хамаарал маш өндөр (R=-0.897, p<0.0001) буюу Айраг нуурын талбайн бууралтын шалтгаан сүүлийн жилүүдэд Гэгээн нуурын талбайн өсөлтийн хэмжээгээр тайлбарлагдаж болохоор байна. Гэхдээ энэ өөрчлөлтөд нуурын талбайд нөлөөлөх бусад хүчин зүйлсийг тооцох шаардлагатай
• Цаашид Айраг болон Хяргас нуурын талбайн бууралтанд нөлөөлж буй голын урсацын болон уур амьсгалын хүчин зүйлсийг нарийвчлан тодруулж усны балансын аргуудад тулгуурлан судлах шаардалагатай.