МОНГОЛ ХЭЛНИЙ ТАЙЛБАР ТОЛЬ: Айлын хоол амттай

Айлын хоол амттай

Айлын хоол амттай ч 
Гэрийн хоолны зай үлддэг -1. Айлд эрээ цээргүй цадтал идэх хүн цөөн гэсэн санаа 2. Ямарваа үйл явдал тус тусын онцлог журамтай гэх мэтийн зүйрлэл 
    «Энэ нь айлын хоолонд цадахгүй, гэрийн хоолны зай үлдэх гэсэн утгаараа биш зочин хүн ховдоглон идэхийг цээрлэдэг, монголчууд “Юу байгаагаараа дайлах нь хүний ёс, Юу ч үгүй дуусгах нь нохойн ёс” гэдэгтэй холбоотой. Айл юу байгаагаараа дайлсаар атал юм олдсон дээр нь гэсэн шиг ханаж цадахыг мэдэхгүй, сувдаглан идэх юм үзээгүй, шинжгүй занг цээрлэдэг нь айлын хүндлэлийг үл тоосон, хүндлээгүй хэрэг болох бөгөөд айлын хоолноос цадтал идэх нь дээр өгүүлсэнчлэн нохойн ёс мэт болоод ерөөс бэлгэ чанараар үзэх тул хүн атал нохой адил болох гэсэн жигшил санаагаар үзэх билээ. Нохой мэт хоослох аваас дайлж цайлж байгаа айлдаа ч гэсэн эвгүй байдал үүсэх зэргээс аль аль талдаа сэргийлж цээрлэн хэлсэн бололтой. Мөн ингэж айлд ховдоглон идэх, гэртээ харамч хавчиг байх хүнийг “Айлд намар, гэртээ хавар” гээд их л үл таашаадаг.»

“ТӨРӨХ” хэмээх үгийн эсрэг үг

төрөх (хүүхэд эхээс гарах)

≠ үхэх, егүүтэх, мажийх, талийх, үлтэх, халих, хиарах

• авдаг юм нь аваад явах,авсанд орох, агсагалдайн ага болох, алганы төдий газрыг алаг болгож өмхийрөх, алтан дэлхийгээс ангижрах, амиа алдах, амь алдах, амиа гээх, амь зулбах, амь тавих, амьд явах хоногийн тоо гүйцэх, амьсгал татах, амьсгал хаах, амьсгал хураах, амьсгалын тоо гүйцэх, бие барах, бие нурах, бие эцэслэх, боорцогныхоо савнаас салах, бөндгөрөөсөө хагацах, бурхан болох, бурханы оронд явах, бүрлээч болох, гүзээ шороодох, далд орох, диваажинд залагдах, духандаа сум зоох, ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлэх, ертөнцөд үгүй болох, ертөнцөөс халих, есөн тэнгэрт гарах, жанч халах, загасны хоол болох, зам нь шулуудах, заяандаа эрүүсдэх, зовлого болох, зулын гол болох, ийм тийм болох, мажийн цам харайх, мордох болох, мөнх нойрсох, мөнх бусыг үзүүлэх, нартаас халих, нартыг орхих, нас барах, нас болох, нас дүүрэх, нас нөгчих, нас эцэслэх, нас элэгдэх, нас юүлэх, насан зүг болох, насан хутаг болох, насан эцэс болох, насны нар гарах, насны тоо гүйцэх, насны хэмжээ болох, нирваан болох, нирваан дүр үзүүлэх, нөгөө тивд очих, нутаг буцах, нүд аних, нүднээс далд болох, нүдээ аних, нэг тийшээ болох, орчлонгийн мөнх бусыг үзүүлэх, орчлонгоос одох, орчлонгоос салах, орчлонгоос халих, оршлын оронд очих, өвгөдийн хойноос одох, өвс хагдыг дэрлэх, өд болох, өнхрөөд өгөх, өөд болох, сүйд майд болох, сүнс нь тонилох, сүүдрээ дэрлэх, сүүдрээс халих, сэтгэхээ зогсоох, таалал болох, таалал төгсөх, таван ухаан нь тархах, талд хаягдах, төрөл арилжих, төрөл хаягдах, тэнгэрт залрах, тэнгэрт одох, тэнгэрт халих, ум ма ни бад ни хум болох, уртын аянд явах, ус уух хоногийн тоо гүйцэх, ухаан тавих, үгүй болох, үнэний газар очих, үнэний газар хүрэх, үхлийн шороо пурхийх, хадан гэртээ очих, халуун амиа алдах, хан тэнгэрийн оронд залрах, хар толгойгоо алдах, хол явах, хон хэрээний идэш болох, хоногийн тоо гүйцэх, хоногийн тоо дуусах, хорвоо дуусах, хорвоо өнгөрөх, хорвоо нөгчих, хохимой толгой болох, хүйтэн шороо дэрлэх, хүүр ясаа тавих, хүүрээ гээх, цааш харах, цаг нь болох, чад хийх, шамбалын оронд очих, шар хаданд очих, шарил тайлах, шархаа хатаах, шороо бургих, шороонд орох, шороо пурхийх, шороо хөдлөх, энгэр газар дэрлэх, энгэр газарт залрах, энгэрт гарах, энэлэл дайрах, эрлэгийн элч дайрах, эрлэгийнд очих, эрлэгт очих, эцсийн амьсгал хураах, эцэс болох, ясаа тавих, ясаа хээр хаях, яс цайх

“ЭМЭЭЛ”

ЭМЭЭЛ – уналга ачлагын үед морь малд тохдог бүүрэг, хавтас гөлөм зэрэг тоногоос бүрдсэн хэрэгсэл
эмээл шуух – эмээлийг гөлмөөр нь бүтээж олмоор нь даруулах
эмээлийн агт – эмээлийн хавтасны доорх унааны нуруунд тулдаг хэсэг
эмээлийн баавар – эмээлийн хавтасны дөрвөн үзүүрийн чимэглэл
эмээлийн бүүрэг – эмээлийн босоо хэлбэртэй хоёр хэсэг мод
эмээлийн ганзага – эмээлийн өмнө хойно нь юм тэгнэж тогтоох нарийн суран оосор
эмээлийн гөлөм – эмээлийн олом жирмийн халхавч жийрэг
эмээлийн даруулга – эмээлийн олонцог тогтоох товчин тоног
эмээлийн загас – эмээлийн бүүрэг, хавтасны дундах бяцхан дөрвөлжин мод
эмээлийн мод – хоёр бүүрэг, хавтсаас бүрдсэн яс мод
эмээлийн олонцог – эмээлийн модны суудлын жийрэг бүрээс
эмээлийн тоног  – эмээлийн баавар, даруулга мэтийн чимэглэл
эмээлийн угсуурга – эмээлийн олом жирэм уях гогцоо
эмээлийн хавтас – эмээлийн хоёр бүүрэгний доорх олом, жирэм, дөрөөний сур, ганзага, угсуурга зэргийн тогтоодог хавтгай мод
эмээлийн хонго, хонх – эмээлийн доторх хөмрөг хөндий
эмээлийн хяр – эмээлийн бүүрэгний дээд ирмэг дагуу байрлах тоног
эмээлийн суудал – эмээлийн хоёр бүүрэгний дундах хүн суух хэсэг
эмээлийн шуулт – гөлмийг бороонд шуухад бэхлэх оосор
эрвээлжин эмээл – хүүхдэд зориулсан жижигхэн навтгар эмээл

ЭМЭЭЛЭЭ ГЭДСЭНДЭЭ АВАХ хэлц. эмх замбараагүй болох, эх толгойгоо алдах
ЭМЭЭЛ ДЭЭР АМИА ХАЙЛАХ хэлц. морь унаж нэг насыг барах
ЭМЭЭЛ ХЭЛТИЙСЭН ДЭЭР ХАЗААР МУЛТРАХ хэлц. азгүйтсэн дээрээ бүтэлгүйтэх, дахин бүтэлгүйтэх

ЖУРАМЛАСАН ҮГС

“Хи-Х”

     “ДАХЬ, ДЭХ”

Эх сурвалж: МОНГОЛ ХЭЛНИЙ ТАЙЛБАР ТОЛЬ