Интернэт бол хүний эрх

“Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах тухай” шошготой ч хүний эрхийг хязгаарлах заалтуудтай өнөөх хуульд Ерөнхийлөгч хориг тавихаа мэдэгдсэн.

Энэ хуулийн үндэслэл, суурилсан судалгаа бүрхэг, үр дагавар нь тодорхойгүй байхын зэрэгцээ дагалдах хуульд орсон.

“Эмх замбараагүй байдал, онцгой нөхцөл үүсэж болзошгүй нөхцөл байдлын үед дотоод хэргийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний саналыг үндэслэн Кибер аюулгүй байдлын зөвлөлийн шийдвэрээр зөрчилтэй контентын тархцыг бууруулах, харилцаа холбооны сүлжээг хэсэгчлэн, эсхүл бүхэлд нь хязгаарлах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ” гэсэн заалт хамгийн ноцтой байсан юм.

Олон нийтийн сүлжээнд хүүхдэд аюултай байдал учирч буй, иргэдийг залилах гэмт хэргийн тоо өндөр байгаа, нэр, нүүрээ нуусан тролл фармын асуудлыг цэгцлэх зорилготой гэсэн хуулийн хажуугаар гэнэт зөвхөн олон нийтийн сүлжээ бус харилцаа, холбооны сүлжээг хязгаарлах тухай ярих болсон нь анхаарал татаж байгаа юм. Энэ бол НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей интернэтэд холбогдох нь хүний эрх гэж тунхагласныг шууд зөрчиж буй хэрэг.

Тэгвэл яагаад интернэтэд холбогдох нь хүний эрх гэж?

• Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд заасан хүний үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхээ хэрэгжүүлэх гол суваг нь интернэт болж буй
• Үзэл бодолтой байх, түүнийгээ чөлөөтэй илэрхийлэх нь үндсэн эрх болохын зэрэгцээ хүний эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхээ эдлэх, боловсрол олж авах, болон эвлэлдэн нэгдэх зэрэг иргэний эрхээ эдлэхэд суурь болж байна.

Иймийн учир улс, орнууд интернэтийг хязгаарлах бус иргэдийн эрхээ хэрэгжүүлэх хэрэгсэл гэж үзэн интернэтэд холбогдох боломж нөхцөлийг хангах, хүртээмж, ур чадварын тэгш бус байдал буюу тоон хуваагдлыг арилгах, үр ашигтай хэрэглээнд сургах, сурталчлах зэрэг арга бодлогын арга хэмжээг авдаг.

Гэхдээ мэдээж бүх зүйл ийм сайхнаар биш яг л манай хууль шиг интернэтийг хязгаарлах оролдлогууд зарим улс оронд гарсаар буй. Жишээ нь, 2018 онд гэхэд Засгийн газраас нь интернэт хаасан нийт 196 тохиолдол, 2019 онд 213, 2020 онд 155 тохиолдол НҮБ-д бүртгэгджээ. Эдгээрийн шалтгааныг ангилж үзвэл 5 төрлийн нөхцөл анзаарагдаж байна:

1. Олон нийтийн жагсаал цуглаан (Бангладеш, Иран, ОХУ, Казахстан, Судан, Пакистан…)
2. Цэргийн үйл ажиллагаа болон төрийн эргэлт (Армен, Палестин, Мьянмар, Этиоп)
3. Сонгууль (Нигер, Конго, Уганда, Замби…)
4. Олон нийтийн эмх замбараагүй байдал (Хятад, Иран, Тажикстан, Иран…)
5. Шашны баяр ёслол болон сургуулийн шалгалт (Энэтхэг, Сири, Этиоп) гэжээ.

НҮБ-ын ажиглагчдын мэдээлснээр энх тайвны замаар эвлэлдэн нэгдэх, жагсаал цуглааны үеэр интернэт хязгаарлах нь илүү урт хугацаагаар үргэлжилж, тодорхой сошиал медиа сүлжээ болон зарим аппликэйшнийг ажиллахгүй болгож байгаа нь ноцтой гэсэн байна.

Интернэтийг шууд хязгаарлах нь юун түрүүнд эдийн засгийн алдагдалд хүргэнэ. Учир нь, интернэт зөвхөн харилцааны хэрэгсэл бус дээр дурдсанчлан эдийн засаг, нийгэм соёлын хэрэглүүр болчихсон. 2021 онд жишээ нь 50 удаагийн нийт 30 гаруй цаг үргэлжилсэн хязгаарлалт дэлхийн даяар 5.4 тэрбум долларын хохирол учруулжээ. Тэр дундаа, Мьянмар улс өнгөрсөн хугацаанд эдийн засгийн хувьд хамгийн их хохирол амсаж байгаа нь 2.4 тэрбум доллартой дүйх бол Энэтхэг 2.8 тэрбум долларын орлогоо алдсан нь хамгийн өндөрт тооцогдож байна.

Эдийн засгийн утгаас гадна автократ дэглэмтэй улсуудад эрх мэдэлд хүрэгсэд интернэтийг хязгаарлах замаар хүний эрхэд халдаж байна. Мьянмар улсын цэргийн дэглэмийг л гэхэд “Дижитал диктаторшип” гэж нэрлэдэг бөгөөд тэдний үйлдэж буй хүчирхийлэл, дарангуйллын үйлдлийг баримтжуулах, мэдээлэх бүхий л боломжийг тэд дижитал орчныг хязгаарлаж хаадаг. Цаашлаад интернэтээр дамжуулан иргэд эрүүл мэнд, боловсролын үйлчилгээ авах улмаар үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх нь зөрчигдөж байна.

Замби улсад 2021 оны наймдугаар сард болсон сонгуулийн үеэр үд орчимд гэнэт улс даяараа интернэтгүй болжээ. Иргэд хоорондоо мэдээлэл солилцох боломгүй болж Facebook, Twitter, WhatsApp гэхчлэн бүх аппликэйшн хэрэглээнээс гарав. Үүний хажуугаар хүмүүсийн өдөр тутмын амьдралд цочир нөлөөлж, банкны гүйлгээ зэрэг бүх онлайн хэрэглээ үгүй болсон байна. Удалгүй мэдээллийн эрх чөлөөгөө шаардсан олон нийт жагсаал, цуглаан хийж эхэлсэн юм. Тэд эрээ цээргүй ингэж улс даяар интернэт хязгаарласан нь сонгууль болохоос таван сарын өмнө ташаа мэдээлэлтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх нэрээр Кибер гэмт хэргийн хуулийг баталсан явдал байв.

 

Энэ мэтчилэн интернэт яагаад хүний эрх болж байна вэ, хувь хүний эрхээс гадна улс орны хувьд ямар үр нөлөөтэй байна вэ гэхчлэн ач холбогдлыг нь олон талаас хэлэлцэж болно. Өнгөрсөн өдрүүдэд манай Сайд, гишүүдийн олонтаа эшилсэн “Мета” компанийн Олон улсын асуудал эрхэлсэн захирал Ник Клег цахим орчны аюулгүй байдлын асуудлыг технологийн компани дангаар шийдэх боломжгүй, улс орнууд өөр өөрийн хууль тогтоомжийн хүрээнд шийдвэрлэх нь зөв гэж хэлсэн нь үнэн. Гэхдээ зарим улсынх үр дүнтэй байгаа бол зарим нь үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй байна гэж хэлснийг нь ярихгүй орхиж болохгүй.

Аливаа улсын хэрэглэгчдийн хувийн мэдээлэл, контентын зөрчил, сонгуулийн үеэр хэрхэн ажиллах зэрэг асуудлыг технологийн компани дангаараа, Америкийн баруун эрэгт ажиллаж байгаа хэдэн инженер шийдчихэж болохгүй. Харин тухайн улс орны иргэдээ төлөөлөн сонгогдсон хууль тогтоогчид тодорхой зарчимд суурилан шийдвэр гаргах хэрэгтэй гэдгийг онцолсон юм. Тэр дундаа хурдтай хувьсан өөрчлөгдөж байгаа технологийн орчин, дижитал хэрэгсэл болгоны жижиг үйл ажиллагаа бүртэй ноцолдох биш, системийн хувьд харж зохицуулалт хийхийг тэрбээр зөвлөжээ.

Тиймээс хүний суурь эрхтэй холбоотой чухал асуудлыг хэлэлцүүлэггүй, зарчимд суурилах бүү хэл нөхцөл байдлаа ил, тод тодорхойлолгүйгээр шийдвэр гаргасан УИХ-ын гишүүд Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авах учиртай. Улмаар энэ асуудлаа шийдэлгүй хаях биш илүү ач холбогдол өгч, зохих журмынх нь дагуу ойрын хугацаанд дахин хэлэлцэхийг хүсэх байна.

Нийтлэл бичсэн: Ж.Хулан