Улсын хэмжээнд 36 мазаалай байна

Дэлхийн хэмжээнд хамгийн ховорт тооцогдох том биетэй хөхтөн амьтны нэг нь яахын аргагүй говь цөлийн хэт гандуу нөхцөлд амьдардаг баавгай буюу Мазаалай юм.

Харин судлаач Амгалан нар 2016 онд хийсэн судалгаандаа Мазаалай баавгайн амьдрах орчны загварчлалаар байршил нутгийн хэмжээ 20 дугаар зууны эхний хагасаас хойш 60 гаруй хувиар багассан хэмээн тэмдэглэжээ.

Харин өнөө үед Алтайн өвөр говь цөлийн Цагаанбогд, Шар Хустын нуруу, Атас, Ингэс уулсыг дамнан өөр хоорондоо уудам говиор зааглагдан гурван үндсэн байршил нутагт амьдардаг гэж  профессор Р.Самъяа болон Н.Баттогтох, Ральфхотцы нарын "Мазаалай" номд өгүүлсэн байна.

Мазаалай бол тусгаарлалтад орж устах аюулд өртсөн хүрэн баавгайн нэг салбар зүйл гэдгийг хэн хүнгүй мэддэг.

Тиймээс Мазаалайн талаар судалгаа хийдэг маш олон эрдэмтэн бий.

Гэхдээ 2013 оноос хойш МУИС-ийн Биологийн тэнхим болон ШУА-ийн Ерөнхий болон Сорилын биологийн хүрээлэнгийн судлаачид автомат камер ашиглан урт хугацаанд тогтвортой мониторинг судалгаа хийж байгаа аж.

Зарим судлаачын судалгаанаас үзэхэд Мазаалай хагас зуун жилийн өмнө ч тоо толгой нь 50-с дээш байгаагүйг харуулж байна. 

Гэхдээ өмнөх судалгаануудад камер гэх мэт судалгааны хэрэгсэл тийм ч элбэг байгаагүй байж болох юм.

Судлаачдын хэлж байгаагаар, өнгөрсөн зууны дунд үе хүртэл энэ амьтны барааг хэн ч олж хараагүй.

Учир нь хүн ам сийрэг цөлийн зэлүүд нутагт урт хугацаагаар суурин ажиллах судлаачид тун ховор, мазаалай угаасаа цөөн тоотой,тэгээд ч шөнийн цагаар идэвхтэй амьтан тул явуулын хүмүүст гэгээтэй үед үзэгдэх нь ховор аж.

В.Ф.Ладыгин 1899 онд Шар хулсны баян бүрдэд Мазаалайн мөрийг үзсэний дараа Цагаан Богд уул, Хөх Төмөртийн ууланд ямар нэг баавгай байдаг гэж П.К.Козловын эспедицэд оролцох үеэрээ өөрийн судалгааны тайландаа бичгээр үлдээсэн нь Мазаалайн анхны баримт юм.

Харин 1943 оны наймдугаар сарын 4-ний өдөр Алтайн өвөр говьд хээрийн судалгаа хийж явсан Оросын эрдэмтэд анх Мазаалайг биетээр харсан байдаг тухай зарим номд өгүүлсэн байдаг.

Үүнээс хойш 1954 онд судалгааны багт явсан амьтан судлаач А.Г.Банников энэ газраас холгүй худгийн ойролцоогоос Мазаалайн сэг олсон гэж тэмдэглэжээ.

Сүүлийн жилүүдэд ховор амьтны мониторинг судалгаанд автомат камер ашиглах болсноор Алтайн өвөр говь цөлийн Мазаалай, ирвэс, хавтгай зэрэг ховор амьдын талаар үнэ цэнэтэй мэдээлэл бүрдүүлэх боломжтой болжээ.

 

Судлаачдын байрлуулсан автомат камер

Өнгөрсөн хугацаанд автомат камерын дуранд өртсөн Мазаалайн зургийг харьцуулан шинжилснээр бодьгал биесийг өөр хооронд нь ялган таних, түүний орон зай дахь шилжилт хөдөлгөөн, нөхөн үржихүй, зан төрхийн холбогдолтой баталгаатай мэдээлэл их хуримтлагджээ.

Энэ тухай ШУА-ийн Ерөнхий болон Сорилын биологийн хүрээлэнгийн Хөхтний экологийн лаборторийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Н.Баттогтох хэлэхдээ "Уст цэгийн орчим хадны сүг зураг элбэг тохиолдох боловч баавгай дүрслэгдсэн тохиолдол одоогоор илрээгүй байна. Энэ нь эрт дээр үед ч Мазаалай цөөн тоотой байсны илрэл. 

2015 онд Говийн экосистем, түүний шүхэр зүйлийг хамгаалах төсөл, говийн баавгай төслийн хүрээнд 2008-2009 онд Мазаалай амьдардаг гурван хэсэг нутгаас үсний баялаг дээж цуглуулж шинжилснээр 8 эм, 14 эр бодгалийг ялган тогтоосон.

Манай судалгааны баг 2013 оноос хойш Мазаалайг автомат камерын тусламжтайгаар урт хугацаанд тогтвортой судалж байна. 

Цагаан богд ууланд зөвхөн 2016 онд автомат камерт бүртгэгдсэн Мазаалай баавгайн дүрсэнд харьцуулалт хийснээр 18 бодгалийн ялган таньсан.

Мазаалай баавгай 6-7 дугаар сарын ид халууны үед усанд ирэх нь элбэг байдаг юм.

Тиймээс бид 2018 оны долоон сард Баруун тооройн Баянбүрдээс зүүн тийш Цагаан богдын Хатуу булаг хүртэл Мазаалай тогтмол байрших 13 уст цэгийн орчим 56 камерыг хоёр туршид нэгэн зэрэг ажиллуулж эхэлсэн.

Үүний үр дүнд өнгөрсөн онд 36 Мазаалайг шинж тэмдгээр нь баттай ялган тогтоож чадсан.

Өнгөрсөн онд 36 Мазаалайг шинж тэмдгээр нь баттай ялган тогтоож чадсан.

Гэхдээ уст цэг орчим байршиж байсан бүх Мазаалай камерт бүртгэгдээгүй, бүртгэгдсэн ч танигдаагүй байж болох юм.

Мөн зарим уст цэг судалгаанд хамрагдаагүй учраас Алтайн өвөр говьд 50-иас доошгүй тооны Мазаалай амьдарч байгаа гэж дүгнэж болно"  гэлээ.

Хамгийн сүүлд 2018 онд хоёр настай ихэр бамбарууш дагуулсан эвш автомат камерт бичигдсэн байдаг аж.

Автомат камерт өртсөн Мазаалайн зарим зургаас хүргэж байна.

Зуны ид халууны үед Мазаалай уст цэгийн орчим тогтвортой байршдаг аж.

Гэхдээ зарим зун булгийн ус хатах үед Мазаалай болон тэндхийн бусад амьтдад таагүй нөхцөл үүсдэг байна.

 

Сэрүүцэж буй Мазаалай

2003 оноос хойш Говийн баавгай төслийн хүрээнд давтагдсан тоогоор 25 гаруй Мазаалайд дохиолол дамжуулагч хүзүүвч зүүлгэжээ.

Дохиолол дамжуулагч ашигласнаар Мазаалайн эзэмшил нутгийн хэмжээ, шилжилт хөдөлгөөнийг тогтоох боломжтой аж.

Түүнчлэн нэг уст цэг дээр олон бодгаль бүртгэгдэж байгаагаас үзвэл тодорхой газар нутгийг дангаараа эзэмших биш, харин байгаа нөөцийг цаг хугацааны хувьд давхцалгүй ээлжлэн ашигладаг. 

Зуншлага сайтай жилүүдэд уст цэг, тэжээлийн цэг рүү ирэх нь ч бага байдаг гэдгийг судлаач Н.Баттогтох хэлсэн юм.

Мазайлай хавар ичээнээсээ гарсны дараа идэш тэжээл хомс тарчиг байр үе, гантай жилийн намар тарга хүчээ сайн авч чадаагүй бол ичээнд орохын өмнө нэмэлт тэжээл тавих нь мазаалай хамгаалахад тустай.

Идэш тэжээл хомс хаврын тарчиг үед ичээнээсээ гарсан 3 орчим настай Мазаалай идэш хайн тэжээлийн цэгт ирснийг 2018 онд судлаач Н.Баттогтох өөрийн камерт бичжээ.