"Гацуурт дээр төр нэгэнтээ шийдвэрээ гаргачихсан, төсөл хамтынх болсон байхад шүүх гэрээ хэлэлцээрийг зогсоож чадахгүй"

Гацууртын ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах тухай гүйцэтгэх засаглалын тэргүүний зүтгэл талаар болоогүй. Өнгөрсөн даваа гарагт Канадын Торонто хотноо хоёр талаас томилогдсон ажлын хэсгүүд Орд ашиглах болох Монгол Улсын эзэмших хувь хэмжээтэй холбоотой асуудлаар харилцан тохиролцох хэлэлцээрийн ширээний ард сууцгаасан. Энэ асуудлаар Монголын талын ажлын хэсгийн ахлагч Уул уурхайн яамны Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Б.Батхүүтэй уулзаж, ярилцлаа. 

-“Гацууртын орд”-ыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудал ерөнхийдөө шийдэгдэж, хоёр тал хэлэлцээрийн ширээний ард суулаа. Асуудал шийдэгдэх хүртэл орд газрыг тойрч олон ч үйл явдал өрнөсөн. Улстөржилт, жагсаал цуглаан гээд л?     

-Гацуурт бол Монгол Улсад нээгдсэн алтны ордуудаас хамгийн том нь. Тодруулж хэлэхэд, хайгуул нь хийгдээд дууссан, ашиглахад бэлэн, баяжуулах үйлдвэр нь ашиглалтад орсон ийм төсөл. Төслийг хэрэгжүүлэх тухай асуудал яригдаж эхэлсэн эхний үед Урт нэртэй хуулийн хүрээнд хамрагдсан учраас боломжгүй гэж үзэн үйл ажиллагааг нь зогсоосон. Дараа нь УИХ асуудлыг хэлэлцэж шийдээд, Гацууртыг  стратегийн ордод хамруулснаар ордыг ашиглах эхний боломж нь бүрдсэн.  

Учир нь Урт нэртэй хуульд стратегийн ордод уг хуулийн үйлчлэл хамаарахгүй гэсэн заалт байдаг юм. Тиймээс төр хувь эзэмших ёстой.  Энэ  бүхэн Ашигт малтмалын тухай хуулиар зохицуулагдаж буй.

Харин хуулийн дагуу Засгийн газар тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч энэ тэрийг “Сентерра гоулд Монголиа” компанитай хэлэлцээр хийж, хэлэлцээрийн хүрээнд хоёр тал тохиролцсон асуудлаа УИХ-д оруулсан авч дэмжигдээгүй.

 Урт нэртэй хуульд стратегийн ордод уг хуулийн үйлчлэл хамаарахгүй гэсэн заалт байдаг юм.

Тиймээс УИХ дээр яригдсан асуудлын хүрээнд тухайн тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчтэй хэдэнтээ зөвшилцөн  хэлэлцээ­рүүдийг хийсний үр дүнд сая 2016 оны хоёрдугаар сарын 4-ний өдрийн УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар төрийн эзэмшлийн хувийг 34 хувиар тогтоох, мөн тогтоосон хувьдаа Ашигт малтмалын тухай хуулийн зүйл заалтыг баримталж, тусгай зөвшөөрөлтэй гэрээ байгуулах эрхийг Монгол Улсын Засгийн газар зөвшөөрсөн агуулга бүхий УИХ-ын тогтоол батлагдан гарсан.  

Тогтоол батлагдсанаас хойш тухайн тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчтэй Орд ашиглах гэрээ байгуулах хэлэлцээр эхлээд явж байна. Энэхүү  хэлэцээрийн төслийг Монгол Улсын Ерөнхий сайдын захирамжаар Уул уурхайн сайд Р.Жигжидээр батлуулсан. Ингээд холбогдох яамд, байгууллагуудын төлөөлөл оролцсон ажлын хэсгүүд байгуулагдан ажиллаж эхэлсэн. Ерөнхий сайдын захирамжийн  удирдамжид  УИХ дээр яригдаж байсан асуудлуудыг бүрэн тусгасан гэрээ байгуулах үүргийг бидэнд өгсөн. 

Ийм хэлэлцээрийг байгуулах тухай асуудал яригдаж буй.  Уул уурхайн сайдын тушаалаар, Ерөнхий сайдын захирамжаар гарсан ажлын хэсэгт дэмжлэг үзүүлэх мэргэжлийн хүмүүс бүхий дэд ажлын хэсгийг би ахлан ажиллаж байна. Ажлын хэсгийн  хүрээнд орд ашиглах гэрээний төслөө Монголын тал бэлдээд хөрөнгө оруулагч талдаа урьдчилаад илгээчихсэн. Энэ долоо хоногт Канадын Торонто хотноо   хэлэлцээр албан ёсоор эхэлнэ. 

-Хэлэлцээрийн явцад гэрээний зүйл заалтад нэмж хасах зүйл, заалт гарах болов уу. Орд ашиглах гэрээ Монгол Улсын эдийн засагт үзүүлэх үр өгөөжийн талаар та нэмэлт тайлбар өгнө үү. Учрыг нь ойлгохгүй, ойлгохыг хүсэхгүй зарим хүн Тогтвортой байдлын гэрээний алдаа давтагдаж мэднэ гэх цуу яриаг нийгэмд цацаж эхэлсэн төдийгүй  Гацуурттай холбоотой асуудлаар шүүхэд нэхэмжлэл гаргаад байгаа  шүү дээ?  

-Хоёр өөр нөхцлийн талаар тайлбар хийх нь зөв байх.“Бороо гоулд”-ын хэлэлцээрийг 1998 онд анх байгуулж байх үеийн нөхцөл байдлыг өнөөдөртэй жишихийн аргагүй тэс өөр. Тухайн үед Монгол Улс зах зээлд шилжээд удаагүй, гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухайд монголчууд ойлголтгүй шахам байлаа шүү дээ.

“Бороо гоулд” компани бараг л анхных нь байх. Хоёрдугаарт,  дэлхийн зах зээлд алтны ханш маш багаар үнэлэгдэж  байсан. Тодруул­бал, тухайн  хэлэлцээрийг хийж байх үед нэг унци алт 280 орчим ам.доллар  байсан бол эдүгээ 1,200 болж өссөн байх жишээтэй. Мөн олон улсын зах зээл дээр IP босгосон компанийн тухайд  хөрөнгө оруулж, орж ирэхдээ хөрөнгө оруулагчдынхаа эрх ашгийг хамгаалж хууль ёсоор хөрөнгөө хамгаалахыг тухайн улсаас хүсдэг л дээ. Гэтэл манай улсын хууль, эрх зүйн орчин нь тэр үед тогтворгүй байсныг та бүхэн мэдэж буй. 

Тиймээс Тогтвортой байдлын гэрээг байгуулсан хэрэг. Ерөөсөө гадны хөрөнгө оруулагчийг татах цорын ганц бичиг баримт нь энэ байсан юм. Яагаад гэвэл манайд одооных шиг олон  арван гадны компани, аж ахуйн нэгж  орж ирээгүй, социализмын үеийн л Хамтын нийгэмлэгийн орнууд үйл ажиллагаа явуулдаг, тэр нь цөөхөн байлаа шүү дээ. Барууны ийм хөрөнгө оруулагчийн талаар ойлголтгүй байлаа.

Тогтвортой байдлын гэрээ нь өөрөө хөрөнгө оруулагчийг оруулж ирэхийг зорьсон. Үүний тулд эхний 3-6 жилд татвараас нь чөлөөлж, оруулж ирэх тоног төхөөрөмжийг  нь татвараас чөлөөлөх гэх мэт арга хэмжээ авч урьдаг.  Үйлдвэр нь ашиглалтад  орсны дараа татвараа өөрчлөхгүй гэсэн илүү хөнгөлөлттэй заалт бүхий гэрээ байсан юм билээ.  

Тэгэхээр “Бороо гоулд” компани тухайн үед хөрөнгө оруулагч компанид үйлчилж байсан Монгол Улсын хуулийн дагуу л гэрээгээ байгуулсан байхгүй юу. Гэтэл гэрээ байгуулаад удаагүй байтал алтны үнэ ханш огцом өссөн. Өөрөөр хэлбэл, 280 доллар чинь 300, 400, 500 гээд л өсчихсөн.

Бидний тухайд алт тэгж өснө гэж төсөөлөөгүй явсны дээр хүнд байдалтай байсан эдийн засгаа өөд татахын тулд ямар ч хамаагүй аргаар хөрөнгө оруулагч оруулж ирэхийг л чухалчилж байсан хэрэг. Өнөөдрийн тухайд алтны үнэ ханш олон улсын зах зээл дээр хангалттай өндөр байгаа. Бас монголчууд Оюутолгой гэх дэлхийн хэмжээний орд газраа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж чадсан. Гадныхантай харилцаад сурчихсан. Тийм болохоор Гацууртын ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудлыг “Бороо гоулд”-ын үеийнхтэй харьцуулах нь утгагүй. 

“Сентерра гоулд Монголиа”-тай хийж буй гэрээ хэлэлцээрийн тухайд татварын ямар нэгэн хөнгөлөлт эдлүүлэхгүй, авах ёстой бүх татваруудаа авдгаараа авна. Мөн УИХ-аар хэлэлцэж байхад  гарсан Соёлын өвтэй холбоотой  булш бунхан, цэвдэг, хүнцэл, байгаль орчны нөхөн сэргээлт гээд маш олон асуудлыг төсөлд суулгаж өгсөн.

Өөрөөр хэлбэл, ямар нэгэн эрсдэл гаргахгүй байх бүх асуудлыг та бүхэн хариуцна шүү гэх утга бүхий  зүйл, заалтуудыг суулгаж өгсөн.  

Монгол Улс тухайн компанийн дотоод үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцоод зардлыг нь хянаад явах боломжгүй.

Дээр нь мэдээж энэ хуулийн шинэ орчныг “Гацууртын орд” дээр хэрэглэж байна. Тэр нь юу вэ гэхээр төр эзэмшлийнхээ хувийг тусгай төлбөрөөр орлуулах, тодруулбал Монгол Улс 34 хувиа,“Сентерра гоулд Монголиа” компани 66 хувийг эзэмшлээ гээд хамтарсан компани байгуулаад явахаар Монгол Улс “Оюутолгой” шиг 34 хувьдаа хөрөнгө оруулах шаардлагагүй болсон.

Бид хөрөнгө оруулж чадахгүй учраас нөгөө тал бидний өмнөөс хөрөнгө оруулаад тэр мөнгөө нөгөө ногдол ашгаасаа авдаг тийм нэг ийм хувилбар бий. Энэ хувилбарыг “Оюутолгой” ашиглах гэж оролдоод бүтэлгүйтсэн. Тиймээс 34 хувиа шууд тусгай роялтигаар орлуулаад тэр тусгай татварт өгсөн мөнгөө борлуулалт эхэлснээс хойш шууд аваад явъя гэдэг хувилбарыг сонгосон. 

Үүнийгээ тайлбарлая. Монгол Улс тухайн компанийн дотоод үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцоод зардлыг нь хянаад явах боломжгүй шүү дээ. Дээр нь алтны ханш тогтворгүй энэ үед компани үргэлж ашигтай ажиллана гэж байхгүй, дампуурч ч болно. Тэгэхээр  энэ мэт эрсдлээс төр аль болох зайлсхийж, ингэхдээ  Монголд оногдох хувь ашгаа шууд урьдчилаад авъя гэдэг тохироог хийж чадсан.

Ийм арга хэмжээг авснаар компани “Оюутолгой” дээр яригддаг шиг менежментийн зардал гэх мэтчилэнд зардал гаргах хэрэггүй болж байгаа юм. Бас компанийн үйл ажиллагаа маш ойлгомжтой болчих юм л даа. Толгой компанитай ч энэ чиглэлээр  гэрээ хийнэ. Мэдээж гэрээ хэлцлийн үед хоёр тал  харилцан санал бодлоо тавина, хэлэлцээр дуусах болоогүй. Эхний уулзалт Канадад эхэлж дараагийнх нь Монголд болно. Эхний уулзалтын дараа хэзээ дахин уулзах вэ гэдгээ тохирох төлөвлөгөөтэй байгаа. 

-Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд “Сентерра гоулд Монголиа”-ын удирдлагууд Монгол Улсын Засгийн газар, Уул уурхайн яамны төлөөлөлтэй хэчнээн удаа уулзаж байв. Энэ удаагийн Торонтогийн уулзалт хэд дэх нь вэ?

-Өмнө нь  зөндөө уулзалдаж байсан. Гацууртыг стратегийн орд гэж УИХ тодорхойлсноос хойш төсөл анх удаагаа хэрэг­жих шатандаа ороод байгаа. Төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд төрийн ээзмших хувь хэмжээг тогтоох тухай асуудал чухал байсан. Тиймээс төрийн эзэмших хувь хэмжээг хэдээр тогтоох тухай асуудлаар хоёр тал бүтэн жил санал солилцож, байр сууриа илэрхийлцгээсэн.

Уг ажлын хэсгийг эхэнд нь би, сүүлд нь Уул уурхайн дэд сайд асан Г.Тэмүүлэн ахалж,  хөрөнгө оруулагчтай  ерөнхий зарчмуудаа тохирч чадсан. Ингээд төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээ Их хурлаар тодорхой болсны дараа миний ахалсан ажлын хэсэг нарийвчилсан зүйл, заалтууд дээр нь ажилласан. Тэгэхээр зарчмын хувьд үндсэн хэлэлцээр бол эхэлчихсэн 50 хувьтай яваа  гэж ойлгож болно. Үлдсэн 50 хувийг эцэслэсний дараа  гарын үсэг зурах ажил хийгдэнэ гэсэн үг.

-Хэрэгт дурлан асуухад, 34 гэдэг тоо хоёр талын алиных нь санал вэ?

-Ашигт малтмалын тухай хуулийн 5.5-д “Хэрвээ тухайн аж ахуйн нэгж өөрийн хөрөнгө оруулалтаараа орд газар нээсэн бол 34 хүртэлх хувийг эзэмшиж болно” гэсэн заалт бий. Монголын тал харин 34 хүртэлх гэдгийг ашиглан ханатал нь тулгасан, түүнийг нөгөө тал зөвшөөрсөн.

-Хөрөнгө оруулалтын гэрээний тухай та тодруулаач. Монголын талд ямар ашигтай юм гэдгийг л хэн хүнгүй сонирхох нь дамжиггүй?
  
-Хөрөнгө оруулалтын гэрээ их өөр болсон.“Оюу толгой”-н гэрээтэй харьцуулшгүй. УИХ  хэд хэдэн конценцийн өөрч­лөл­түүдийг хийлээ шүү дээ. Ашигт малтмалын тухай хуульд Хөрөнгө оруулалтын гэрээний заалтыг авч хаяад ерөөсөө уул уурхайн салбар гэхгүй Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй дотоод, гадаадын  хөрөнгө оруулагчдыг зохицуулсан “Хөрөнгө оруу­лалтын тухай хууль” гэд­гийг баталчихлаа. Хуульд тэдний хөрөнгө оруулалтыг хамгаалахын тулд дөрвөн гол татварыг тогтворжуулахаар өөрчилсөн. 

Тус ордоос нийтдээ 50 орчим тонн алт олборлоно. Үүний борлуулалтын орлого гурван их наяд орчим төгрөг байна, зардал нь ийм байна. Нийтдээ татвар, хөдөлмөрийн хураамжаар манай улсад 600-аад сая ам.доллар орно гэх мэтчилэн бүх тоон үзүүлэлтүүд гарчихсан байгаа л даа. 

Гацууртын ордыг нийтдээ арван жил  ашиглах бөгөөд 3.4 их наяд борлуулалтын орлого олж түүнээс 828.4 тэрбум төгрөгийн татварын төлбөр хурааж авах юм. Ерөнхийдөө энэ тоонууд техник, эдийн засгийн үндэслэлээр тодорхой болсон  учраас эдүгээ  ганцхан алтны үнээс л бүх зүйл  хамаарна.

Хэрэв алтны үнэ өсөх аваас ашиг нь өсөөд л явчихна. Мэдээж зардлын асуудлыг эргэж харсан. Аж ахуйн нэгж зардлаа хэмнэж чадвал ашиг орлого нь нэмэгдэнэ. Гэхдээ Монгол Улс алтны үнэ хэлбэлзэх, зардал ихэсч багасахаас үл хамаараад ногдол ашгаа түрүүлээд авчихаж байгаа юм. Тиймээс учир ч болзошгүй эрсдлийг аль болох хаасан зохицуулалтыг хийж өгсөн. 

-Гацууртын ордыг мөнгө гэж харахаас илүүтэй дүрвэж гарахад хүрээд байсан гадны хөрөнгө оруулагчид эргэн ирэх жим нээгдлээ хэмээн дүгнэх ёстой юм биш үү. Та санал нэгдэх үү? 

-Мэдээж ийм хэмжээнд хүрч, бэлэн болсон төслийг  үргэлжлүүлэх нь эдийн засагт хэрэгтэй. Гацуурт бол цэвэр алтныхаа нөөцөөр хамгийн том орд байхгүй юу. Нөгөө талаас мэдээж байгаль орчин, соёлын өв гэж ярьж байгаа хүмүүс бий. Тэр болгоныг мухарлах шаардлагатай. Энэ болгоныг  шийдэж чадсанаараа олон улсад  эерэг дохиог өгч буй хэрэг. Мөн тэдэнд монголчууд ойлголцож гэрээ хэлэлцээр хийж чаддаг ард түмэн юм байна гэдгийг хэлж өгч чадах үйл явдал гэж үзэж байгаа. 

-Таныг өнгөрсөн долоо хоногт Гацууртын ордын нөхцөл байдалтай газар дээр нь танилцаад ирсэн гэж дууллаа.  Нутгийн иргэд ажилтай боллоо гэж баярлаж суугаа нь дамжиггүй?  

-Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд Гацууртын ордтой зууралдсан хүний хувьд  нөхцөл байдал ямар байсан, дараа нь юу болсныг сайн мэднэ. Хамгийн сүүлд очиход  нинжа нарын ухсан нүхүүдийг эхнээс нь дараад эхэлчихсэн, техникээрээ дарах боломжгүй налуу газрууд нь үлдсэн байсан. Дахин ийм асуудал гарахгүй гэх баталгаа байхгүй учраас  харуул хамгаалалтаа сайжруул гэсэн үүрэг даалгаврыг компанийн холбогдох албан тушаалтнуудад өгсөн. Хэлэлцээр хийх үедээ энэ талаар дахиад ярина. 

-Иргэний хөдөлгөөнийхөн шүүхэд өгчээ гэсэн нэг асуудал сонсогдож байсан. Энэ юу болж байгаа бол?
 
-Иргэний хөдөлгөөнийхөн Ашигт малтмалын газрыг шүүхэд өгсөн байна билээ. Ашиглалтын хоёр тусгай зөвшөөрлийг нь хүчингүй болгох ёстой гэх үндэслэлээр. Асуудлыг хэрхэхийг шүүх мэднэ. Хэрвээ шүүх тусгай зөвшөөрлийг түдгэлзүүлэх аваас талбай дээр хийгдэх ажил  бас л түдгэлзэж л таарах байх.

Гэхдээ төр нэгэнтээ шийдвэрээ гаргачихсан, стратегийн орд хэмээн тодорхойлоод зогсох­гүй 34 хувийг нь эзэмшихээр болчихсон, өөрөөр хэлбэл, хамтын төсөл болчихсон байхад дээд шүүхэд өгсөн гэдгээрээ гэрээ хэлэлцээрийг зогсоож болохгүй. Энэ зөвхөн талбай дээр нь хийгдэх ажил биш. Их хурлын 14 дүгээр тогтоолыг үндэслэж байгаа болохоор шүүх үүнийг авч хэлэлцэхгүй  гэж бодож байна. 

-Таны ширээн дээрх олон арван хавтаст материалаас  анхаарал хандуулах нь аль нь вэ.  “Хан ресурс”-ын асуудал юу болж байна. Арева ч бас сонирхол татсан хэвээр байгаа шүү дээ? 

-“Хан ресурс”-тэй холбоотой асуудал бол манайхаас гараад Хууль зүйн яамны мэдэлд шилжсэн. Хуулийн дүгнэлт,  шийдвэр нь  гарчихсан учраас Хууль зүйн яам голчилж ажил­лах учиртай. Дараагийн гол ажил бол “Арева”-г эхлүүлэх явдал. “Арева” ашиглалтын тусгай зөвшөөрлөө авчихсан, ер нь бол “Гацуурт”-тай л адилхан.

Ареватай Орд ашиглах болон Хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулснаар үйл ажиллагаа нь эхэлнэ. Ерөнхийдөө гэрээ хэлэлцээрүүд  эцсийн шатандаа яваа. Монгол Улс энэ мэтчилэнгээр дэлхийн хэмжээний томоохон төслүүдээ явуулж чадах юм бол гадны хөрөнгө оруулагчид манайхыг, биднийг  гэрээ хэлэлцээр байгуулж чаддаг юм байна гэж ойлгох болно.