Архи согтууруулах ундаанд татвар ногдуулах зарчим ба түүний эрүүл мэнд, эдийн засгийн үр нөлөө судалгааны үр дүнг танилцуулж байна. Уг судалгааг НЭМ-ийн доктор, Эрүүл мэндийн хөгжлийн зуун ассосиаци, НЭМ-ийн доктор, АШУҮИС-ийн Нийгмийн эрүүл мэндийн сургууль, АУ-ы доктор, АШУҮИС-ийн Нийгмийн эрүүл мэндийн сургууль, АУ-ы доктор, АШҮУҮИС-ийн  Анагаах ухааны сургууль, Эдийн засгийн ухааны доктор, дэд профессор,  МУИС-ийн Бизнесийн сургуулиас бүрдсэн баг хийжээ.

Дэлхийн улс орнуудын архи, согтууруулах ундааны татварын бодлого, ногдуулж буй татварын хэмжээ

Согтууруулах ундаа нь хүн төрөлхтний дунд олон зуун жилийн турш, өргөн хэрэглэгдэж ирсэн хүнийг донтуулах, сэтгэцэд нөлөөлөх шинж чанартай бодис юм. Үүнийг хэтрүүлэн хэрэглэх нь хувь хүний эрүүл мэндэд хортой төдийгүй, эргэн тойрны хүмүүст дам байдлаар нөлөөлж, улмаар нийгэм, эдийн засагт дарамт үүсгэдэг байна.

Улс орнууд архины хэрэглээнээс үүдэн хүний эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, нийгэм- эдийн засагт гарах сөрөг нөлөөг багасгахын тулд олон талт арга хэмжээ, бодлогыг хэрэгжүүлдэг. Тухайлбал, согтууруулах ундаа худалдан авах боломжийг хязгаарлах, үнэ болон татварын механизмаар дамжуулан эрэлтийг багасгах, согтуугаар жолоо барихыг хориглох, олон нийтэд эрүүл мэндэд үзүүлэх хор нөлөөг таниулах, мэдлэг олгох үр дүнтэй бодлогыг дэмжих, архинаас хамааралтай хүмүүст хүртээмжтэй үр дүнтэй эмчилгээг хүргэх, архи хэтрүүлэн хэрэглэх явдлыг хянах бодлого, хөтөлбөрийг эрүүл мэндийн үйлчилгээг нэвтрүүлэн хэрэгжүүлж байна. Эдгээрээс “үнэ болон татварын механизмаар дамжуулан эрэлтийг бууруулах” бодлогыг дэлхийн олон оронд хэрэгжүүлэн үр дүнгээ өгсөн байна. Согтууруулах ундааны хэрэглээг бууруулах бодлого баримталж байгаа зарим улс оронд үр дүнтэй  байдаггүй, учир нь архины хэрэглээнд соёлын ялгаа гол үүрэг гүйцэтгэдэг.

Дэлхийн хэмжээнд согтууруулах ундааны хэрэглээ нь хүн амын эрүүл мэндэд хор хөнөөлтэй, эрсдэлт хүчин зүйлсийн нэг болж байгаа төдийгүй энэ нь Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг хэрэгжилтэд шууд нөлөөлж байгаа талаар Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын тайланд дурдсан байна. Ялангуяа согтууруулах ундааны хэрэглээ нь эх, хүүхдийн эрүүл мэнд, халдварт өвчнүүд (ХДХВ, вируст гепатит, сүрьеэ), халдварт бус өвчин, сэтгэцийн өвчин, осол гэмтэл, хордлого зэрэг өвчнүүдийн өвчлөл эндэгдлийг нэмэгдүүлж улмаар Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудын хэрэгжилтэд шууд нөлөөлж байна.

Тогтвортой хөгжлийн зорилгын эрүүл мэндийг дэмжих зорилтын 3.5-д “Урьдчилан сэргийлэх, эмчлэх ажлыг бэхжүүлэхэд мансууруулах бодис хэтрүүлэн хэрэглэх, түүний дотор хар тамхи, согтууруулах ундааны хор хөнөөлтэй хэрэглээ бууруулах”-аар заасан байдаг бөгөөд шалгуур үзүүлэлтэд “Мансууруулах бодис хэрэглэгчдийн эмчилгээнд хамрагдалтын хувь, тухайн жилд 15, түүнээс дээш насны нэг хүнд ногдох согтууруулах ундааны хэмжээ, литрээр” тооцохоор гаргажээ.

Согтууруулах ундааны хортой хэрэглээний улмаас жил бүр 2.7 сая орчим хүн нас барж, зүрх судасны өвчин, элэгний өвчин болон бусад олон эрүүл мэндийн асуудлын тэргүүлэх эрсдэлт хүчин зүйл болж байна. Мөн согтууруулах ундааг хэрэглэдэг хүмүүсийн ойр орчмын хүмүүсийн сайн сайхан байдал, эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж, архидан согтуурахтай холбоотой гэмт хэрэг, зам тээврийн ослын улмаас бусад хүмүүст ч муугаар нөлөөлдөг.

Архины үнэ хямд байх нь согтууруулах ундааны хэрэглээний чухал хөдөлгөгч хүчин зүйл бөгөөд Их Британи, АНУ зэрэг олон оронд архины үнэ инфляц, орлогын өсөлтийг гүйцэхгүй байна. Архины татвар нь орлого нэмэгдүүлэх, архины үнийг зохицуулах давхар үүрэгтэй. Янз бүрийн улс орнууд согтууруулах ундааны хэмжээ, үнэ, согтууруулах ундааны агууламжаар татвар ногдуулах, түүний дотор согтууруулах ундааны татварын өөр өөр бүтцийг ашигладаг. Зарим улс оронд маш хямд согтууруулах ундаа худалдахаас сэргийлдэг нэмэлт үнийн хяналтын арга хэмжээнүүд байдаг байна.

Засгийн газраас онцгой албан татварыг ногдуулснаар нэг талаас согтууруулах ундааны үйлдвэрлэлийг бууруулах, түүнээс үүдэлтэй хохирлыг багасгах, эрэлтийг согтууруулах хүчтэй ундаанаас эрүүл мэндэд эрсдэл багатай, согтууруулах хэмжээ багатай ундаа руу шилжүүлэх замаар хэрэглээний бүтцийг өөрчлөхийг зорьж байна. Нөгөөтээгүүр, архины онцгой албан татвар нь хортой хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэглээний үр дагаврыг арилгах, эрүүл мэндийг хамгаалахад зарцуулагдах нэмэлт орлого олох үр дүнтэй арга юм.

Олон тооны судалгааны үр дүнгээс харахад онцгой албан татвар нэмэгдсэнээс шалтгаалсан архины үнийн өсөлт нь согтууруулах ундааны борлуулалтыг мэдэгдэхүйц бууруулж, архины хэрэглээтэй холбоотой асуудлуудыг бууруулахад хүргэдэг. Одоогийн байдлаар согтууруулах ундааны онцгой албан татвар нь улс орон, ундааны төрлөөс хамаарч өөр өөр байдаг. Согтууруулах ундаанд согтууруулах ундааны хэмжээг үндэслэн татвар ногдуулах ёстой хэмээн Европын Холбоо, Татвар ба гаалийн холбооны зөвлөмжид дурдсан байна. Согтууруулах ундааны татвар ногдуулах ижил төстэй арга барилыг ЕХ-оос бусад гишүүн орнуудыг хэрэгжүүлэхийг зөвлөж байна. Архины татварын бодлого нь нас баралтын өнөөгийн хямралын үндэс болсон архины өндөр хэрэглээтэй тэмцэх нэг механизм байж болохыг харуулж байна.

Улс орнууд согтууруулах ундааны татварыг урьдчилан сэргийлэх, сан босгох журмаар ашиглаж байсан бол сүүлийн жилүүдэд нийгмийн  эрүүл мэндийн салбарт чиглэсэн, өвчлөл эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор ашиглах болжээ. Үнийн бодлогоор согтууруулах ундааны үнийг татварын болон татварын бус аргаар нэмэгдүүлэх, хэрэглээг бууруулах шаардлага гардаг ба барааны эрэлт, хэрэглээ, холбогдох хор нөлөөгөөр нь хамааруулж үнийн бодлогыг явуулдаг. Архины үнэ нэмэгдсэний дараа архины хэрэглээ багасдаг нь судалгаагаар тогтоогдсон хэдий ч хэрэглээний өөрчлөлт нь үнийн өөрчлөлтөөс бага байдаг байна. ДЭМБ-аас архины хэрэглээнээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор архины сурталчилгааг хязгаарлах мөн архи уухыг дэмждэг соёлын арга хэмжээ, зан үйлийг хязгаарлах зэрэг бодлогуудыг санал болгож байна.

Онцгой албан татварыг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч эсвэл үйлдвэрлэгчдэд ногдуулдаг шууд бус татварын төрөл гэж үздэг. Эцсийн үр дүнд үйлдвэрлэгч нь татварын зардлаа нөхөхийн тулд бүтээгдэхүүнийхээ үнийг өсгөх шаардлагатай болдог. Энэ нь хэрэглэгчид "шууд" татвар ногдуулаагүй ч илүү их мөнгө төлдөг гэсэн үг юм. Нийгмийн хүчин зүйлүүдийн оролцоотойгоор архины хэрэглээ, хэмжээ, зуршил, хор хөнөөл ялгаатай байдаг. Мөн архины үйлдвэрлэл, хуваарилалт, зохицуулалт маркетинг, олдоц зэргийг харгалзан үздэг.

ОХУ: ОХУ дэлхийд 13-т жагсаж байгаа бөгөөд нийт хэрэглээний 51%-ийг хатуу цагаан архи, 38% шар айраг, 11% дарс зэрэг эзэлж байна. Архи согтууруулах ундааны төрлийн хэрэглэгчдийн 55% орчим нь эрчүүд бөгөөд бүсгүйчүүд ч гэсэн хэрэглээ ихтэй байдаг. ОХУ-д согтууруулах ундааны хэрэглээ дэлхийн хэмжээнд хамгийн өндөр хэвээр байгаа бөгөөд ДЭМБ-ын 2011 оны тайланд дурдсанаар ОХУ-ын нэг хүнд ногдон жилийн архины хэрэглээ 15.76 литр буюу европт дөрөвдүгээрт ордог. 2019 оны байдлаар 10.12 литр болтлоо буурсан байна. Шар айраг, дарс, согтууруулах ундаа зэрэгт 9%-ийн татвар ногдуулдаг. Мөн нэг шил тутамд бага хэмжээний төлбөр төлдөг. Борлуулалтын ерөнхий татвар 6.875%-аас 8.875% хооронд хэлбэлздэг. Татварыг 1%-аар нэмэгдүүлснээр хэрэглээ ~0.5%-аар буурсан гэсэн тооцоо гарсан.

Америк: Дэлхийн хэмжээнд АНУ нь архины хэрэглээгээр 25-р байранд ордог бөгөөд нэг хүнд жилд дунджаар 8.7 л цэвэр архи ногдож байна. Америкт хэрэгжиж байсан архины үнийн бодлогод гурван зүйлийг чухалчилж авч үздэг. Үүнд:

1. Архины үнэ: Спиртийн агууламж дээр үндэслэх
2. Онцгой албан татварт өөрчлөлт оруулах
3. Хамгийн бага үнийг тогтоох

Согтууруулах ундааны татвар нь АНУ-ын төсвийн бодлогын салшгүй хэсэг байсаар ирсэн байна. Энэ нь олон нийтийн эрүүл мэнд, орлого бий болгох, эдийн засгийн үр ашиг, өмч хөрөнгө, хөдөлмөр эрхлэлт зэрэг төрөл бүрийн шалтгаануудын асуудлыг тодорхой өнцгөөс харахад үндэслэдэг байна. Судалгаанаас харахад согтууруулах ундааны үнэд нөлөөлөх, өөрөөр хэлбэл үнийг өсгөх нь хэрэглээг бууруулдаг гэдэг боловч үнэд хэрхэн нөлөөлдөг нь бүрэн тодорхойгүй байна.

Татвар ногдуулах нь нийгмийн эрүүл мэнд, эдийн засгийн хүчин зүйлүүдэд нөлөөлдөг гэсэн санааг дэмжих боловч архины татварын хамгийн сайн аргын талаар тодорхой хариулт байхгүй байна гэж үздэг. АНУ-ын согтууруулах ундааны хамгийн өндөр татвартай 10 мужид Вашингтон ($32.52), Орегон ($21.98), Вержина ($19.93), Алабама ($19.15), Utah ($15.96), Хойд Калифорни ($14.63), Iowa ($13.07), Альяска ($12.80), Maine ($12.00), Мичиган ($11.99) мужууд орж байна. Америк нэг хүнд ногдох цэвэр согтууруулах ундааны хэмжээ жилд 9.97л байгаа нь Европын нийт орнуудын дунджаас /12.5/ бага байна.

Мөн Америк нэг эрэгтэй хүнд ногдох согтууруулах удааны хэмжээ 20л эмэгтэйд 6,4л байна. Энэ нь бүсийн хэмжээнд согтууруулах ундааны хэрэглээ өндөр, дэлхийн хэмжээнд өндөр үзүүлэлт юм. АНУ-ын нэг хүнд ногдох архины хэрэглээ сүүлийн хэдэн арван жилд нэмэгдэж, 2019 онд нэг хүнд ногдох этилийн спиртийн хэмжээ 2.38 галлонд хүрчээ. Америкийн нэгдсэн улс нь өндөр хөгжилтэй оронд ордог бөгөөд хуулийнхаа дагуу 21-ээс дээш насныханд архи согтууруулах ундаа хэрэглэхийг зөвшөөрдөг.

Япон: Япон улсад хамгийн их хэрэглэгддэг согтууруулах ундаа бол liqueur юм. Энэ нь архийг бодвол градус багатай мөн чихэрлэг амт бүхий согтууруулах ундаа юм. 2010 он болон 2016 оныг харьцуулахад жилд нэг хүнд ногдох архины хэрэглээ нь 0.9л-ээр нэмэгдсэн байна. Өөрөөр хэлбэл 6 жилийн хугацаанд Япон улсын архины хэрэглээ 12.6%-аар өссөн байна. Харин 2018 онд хийгдсэн судалгаагаар Япон улсын жилд нэг хүнд ногдох архины хэрэглээ нь 7,96 л буюу 12.1% болж буурсан байна.

Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага /OECD/-ын үзэж байгаагаар бусад орнуудтай харьцуулахад Япон орны архи согтууруулах ундаанд ногдуулах татвар нь дунд зэргийн түвшинд байдаг. Япон улс согтууруулах ундаа худалдах насны доод хязгаарыг 20 байхаар тогтоожээ. 2018 онд Японы засгийн газар архи, согтууруулах ундааны татварын хувь хэмжээг өөрчлөх шийдвэр гаргасан бөгөөд 2020 оны аравдугаар сараас мөрдөгдөж эхэлсэн байна. Татварт өөрчлөлт оруулсан гол шалтгаан нь архины албан татварын орлого буурч, нийт орлогын дөнгөж 2 хувьтай тэнцэж байгаатай холбоотой байв.

Японд архины татвар 2006 оноос хойш анх удаа шинэчлэгдсэн бөгөөд дарсны татвар нэмэгдэж, харин нэрийн бүтээгдэхүүний татварыг бууруулсан байна. Энэхүү шинэчилсэн найруулгын зорилго нь Японы засгийн газрын “тэнцвэрт” хүрэхийн тулд ижил төрлийн согтууруулах ундааны бүлгүүдийн архины татварын ялгааг арилгах явдал юм. Татварыг хураах арга нь согтууруулах ундааны төрлийн бүтээгдэхүүн авах бүрдээ иргэн бүр 10 хувийн татварыг төлдөг.

Архины хэрэглээ сүүлийн жилүүдэд Япон улсад ихсэх хандлагатай байгаа бөгөөд жилд 14.1 литр буюу өдөрт 30.4 грамм согтууруулах ундааны бүтээгдэхүүн ногдож байна. 2020 болон 2025 онуудад Япон улсын нэг хүнд ногдох согтууруулах ундааны хэмжээ тогтмол байх хандлагатай гэж ДЭМБ-аас үзсэн байна.

Сингапур: Сингапур улсын хувьд холбогдох хууль тогтоомж нь орлогын илүү өргөн хүрээтэй буюу илүү өндөр татварын хэмжээг тусгасан байдаг. Иймээс ч Сингапурын ард иргэдийн архины хэрэглээ бага байдаг. Сингапур улсад 15-аас дээш насны хүмүүсийн нэг хүнд ногдох жилийн цэвэр архины хэрэглээ литрээр нь тооцож үзвэл 2010 онд нийтдээ 2.2 литр байсан бөгөөд 2020 онд нэг хүнд ногдох жилийн архины хэрэглээ нь 2 литр байна.

Сингапур улс нь чөлөөт боомт бөгөөд онцгой албан татвар харьцангуй бага улс юм. Авто тээврийн хэрэгсэл, архи, тамхи гэх зэрэг цөөн нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүн дээр татвар ногдуулдаг. Онцгой албан татварыг голчлон тамхи, архины бүтээгдэхүүнд ногдуулдаг. Сингапурт согтууруулах ундааны гаалийн болон онцгой албан татварын хувь хэмжээ нь тухайн ангилалд багтах бүтээгдэхүүний бат бөх чанараас үл хамааран нэг литр бүтээгдэхүүн тутамд X доллар байхаар илэрхийлэгддэг.

Гэхдээ Сингапур улс нь өөр өөр хүчтэй согтууруулах ундааны бүтээгдэхүүнийг өөр өөр ангилалд ангилж, өөр өөр татвар ногдуулдаг. Жишээ нь: 3%-аас ихгүй эзлэхүүн литр тутамд 1.20 долларын онцгой албан татвар ногдуулдаг. Мөн гаалийн татвар, онцгой албан татвараас гадна согтууруулах ундааны бүтээгдэхүүнд бараа үйлчилгээний татвар (GST) ногдуулдаг. GST нь бараа, үйлчилгээнд мөнгө зарцуулах үед төлдөг хэрэглээний татвар. Сингапурын GST-ийн хувь хэмжээ одоогоор 5 хувьтай байна. Согтууруулах ундааны татварыг нэмэгдүүлж өгснөөр Сингапур улсын 1 хүнд ногдох нэг жилийн архины хэрэглээ бага багаар багасаж байгаа юм.

Финлянд: Финлянд улсын хувьд архи согтууруулах ундаанд ногдуулах албан татварын хэмжээ 2017-2020 оныг хүртэл нийт 3.6 хувиар нэмэгдсэн тооцоо байна. Архины литр тутамд 0.49 евро, дарсанд 0.31 евро, пивонд 0.36 еврогоор тус тус нэмэгдсэн. Тухайн хугацаанд гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас нас барсан тохиолдол өмнөх оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад 1.3%-р багассан, зам тээврийн ослоос нас барсан тохиолдол 24%-р, утаа болон гал түймрийн улмаас нас барах тохиолдол 19%-р тус тус буурсан байна.

Финлянд улс нь 1995 оноос эхлэн Европын холбоонд нэгдсэн ба энэ үеэс эхлэн европын холбоон дахь хууль дүрэм заалттай уялдуулан архи согтууруулах ундаатай холбоотой бодлогын баримт бичгүүдэд өөрчлөлт хийж эхэлжээ. 2008 оноос бүх төрлийн архи согтууруулах ундааны албан татварыг 10%-аар,  2009 онд хоёр дахин, 2012 онд 5%-аар нэмэгдүүлэв. 2018  оноос эхлэн онцгой албан татварыг дахин нэмэгдүүлснээс гадна архи согтууруулах ундааны реклам сурталчилгаа хийхийг хоригложээ. Үүнээс дүгнэхэд Финлянд улсад хийсэн хуулийн шийдвэрүүд, татвартай холбоотой тогтоолууд нь архины үйлдвэрлэл болон хэрэглээг мэдэгдэхүйц хэмжээгээр багасгасан ба өвчлөл эндэгдлийг бууруулж чаджээ.

Жишээ нь 2010 онд 1 хүнд ноогдох жилийн архины хэрэглээ 12 литр орчим байсан бол 2020 оны байдлаар 7.8 литр болсон байна. Архины шалтгаант үхэл эндэгдэл 2007 онтой харьцуулахад 2020 онд ойролцоогоор 3 дахин багассан байна. Эдгээр эерэг үр дүнд нөлөөлсөн шалтгаанд архины хор хөнөөлийн талаар сурталчилгаа, мэдээлэл ба эмнэлгийн байгууллагуудын үйлчилгээ эмчилгээ сайжирсантай холбоотой нөлөөлөл багтах боловч үүнээс гадна онцгой албан татварыг нэмэгдүүлсэн нь  маш том нөлөө үзүүлсэн гэж дүгнэж байв.

Хятад: Хятад улсын хувьд архи, согтууруулах ундаа нь  соёлын нэг хэлбэр бөгөөд түүхэнд анх удаа согтууруулах ундааг нээсэн орнуудын нэг юм. Ойролцоогоор 4-5 мянган жилийн өмнөөс архийг үйлдвэрлэж эхэлсэн. Хамгийн өргөн хэрэглэдэг, үнэ цэнэ бүхий архи нь Маотай архи бөгөөд төрийн албан ёсны зоог, хүндэтгэлийн арга хэмжээнээс жижиг баяр ёслол хүртэл хэрэглэгддэг.

Харин сүүлийн үед залуучууд нь шар айргийг ихээр хэрэглэх болсон. Үүнтэй холбоотойгоор олон сөрөг үр дагаврууд гарч байгаа бөгөөд эдгээрээс эрүүл мэнд, эдийн засгийн салбарт нөлөөлж байгаа нь судалгаагаар тогтоогджээ. Хятад улсын архи, согтууруулах ундааны эсрэг бодлогыг Хятадын Коммунист Намын Төв хорооны үзэл суртлын хэлтэс нь боловсруулдаг байна.

Хятад улс нь архи, согтууруулах ундаанд 3 төрлийн татварыг ногдуулдаг.Ингэж тооцохдоо ad volerim буюу тухайн барааны гүйлгээний үнэд суурилдаг. Онцгой албан татвар болон НӨАТ-ыг барааг хүлээж авсны дараагаар тооцдог бөгөөд бараа бүтээгдэхүүний гэмтэл бэртэл, сав баглаа боодлын бүрэн бүтэн байдалд үндэслэн зарим зохицуулалтаар татварын хэмжээ өөрчлөгддөг байна.

1. Гаалийн татвар
2. Онцгой албан татвар
3. Нэмэгдсэн Өртгийн Албан Татвар

Гаалийн татварын хувийг тооцохдоо согтууруулах ундаа савлагаа хэмжээ болон түүнд агуулагдах цэвэр спиртийн хэмжээгээр тооцдог. Эхлээд зардал, даатгал, ачааны хөлс ( CIF, C and F)-ийг тооцоод түүн дээрээ цэвэр спиртийн агууламж болон савлагааны хэмжээнээс хамаарч үнийн дүнгийн 14-20% хүртэлх хувиар нэмж татварыг тооцдог. Жишээлбэл: 20%-аас бага хэмжээний спиртийн агууламж бүхий согтууруулах ундаанд 14%-ийн татвар ногдуулдаг бол, 2 литрээс илүү хэмжээний савлагаатай мөн 20%-аас дээш спиртийн агууламжтай бол 20%-ийн татварыг ногдуулдаг.

Онцгой албан татварын хувьд архи, тамхи зэрэг хортой бүтээгдэхүүн, үнэт эдлэл, гоо сайхны бараа зэрэг тансаг зэрэглэлийн бараа, мотоцикл, суудлын автомашин зэрэг бүтээгдэхүүнүүд дээрээ тооцдог. Иймд үнэтэй, тансаг зэрэглэлийн архи, согтууруулах ундаа байх тусам түүний бодит үнэ нэмэгдэж бодит үнээс шалтгаалан татварын хувь хэмжээг тооцон нэмэн авдаг байна.

Хятад улс нь архи, согтууруулах ундааны албан татвараас олсон орлогоо нийгмийн эрүүл мэндийн салбартаа зарцуулдаг бөгөөд энэ нь маш сайшаалтай хэрэг юм.

Их Британи: Их Британи улс нь ойролцоогоор 65 сая хүн амтай бөгөөд үүнээс 52 сая нь Англи, 6 сая Шотланд, 3 сая нь Уэльс, 2 сая Умард Шотландын иргэд байдаг. Их Британи улсын хувьд архины хэрэглээний нэг хүнд ногдох хэмжээгээр дэлхийд эхний 20 улсад багтдаг. Их Британи улсын архи, согтууруулах ундааны хэрэглээ өндөр бөгөөд насны бүлгээр авч үзвэл 15-49 насныхны архины хэрэглээ маш өндөр байдаг байна. Харин архи, согтууруулах ундааны үнийн хувьд 2009-2019 оны туршид 5%-р буурсан үзүүлэлттэй байна. Их Британид согтууруулах ундааны үнийг өсгөх хоёр үндсэн арга байдаг. Үүнд: архины татвар (татвар) ба нэгжийн доод үнэ (MUP).

Архины татварыг өндөр болгох нь ихэвчлэн архины үнийг тохируулахад ашигладаг байсан ч түүний зорилго нь архины хор хөнөөлийг бууруулах. Их Британид одоо мөрдөгдөж буй согтууруулах ундааны татварын тогтолцоо нь архины төрлөөс хамааран дүрэм журам нь өөр өөр байдаг. Жишээлбэл, дарс, алимын ундаанд согтууруулах ундааны хэмжээгээр татвар ногдуулдаггүй, харин шар айраг, спиртэд согтууруулах ундааны агууламжаар нь татвар ногдуулдаг.

 Хамгийн бага нэгж үнэ (MUP) нь нэг нэгж архи зарж болох хамгийн бага үнэ юм. MUP тогтоох нь түүнээс дээш үнээр зарагдсан ундааны үнэд ямар ч нөлөө үзүүлэхгүй бөгөөд үүнд паб, клуб, ресторанд зарагддаг ихэнх ундаанууд багтана. Үүний оронд энэ нь хамгийн их уудаг хүмүүст ноцтой хор хөнөөл учруулдаг маш хямд хүчтэй алимын ундаа, супермаркетуудын олон худалдан авалтын хөнгөлөлттэй үнээр зарагддаг ундаанд нөлөөлдөг.

Канад: Дэлхийн дундаж нэг хүнд ногдох архины хэрэглээ нь 6.4 литр байдаг бөгөөд Канад улс нь дэлхийн дунджаас өндөр, архины хэрэглээ их байдаг улсын нэг юм. 2019 онд нэг литрт 7%-аас ихгүй этилийн спирттэй бол  0.313 доллар, нэг литрт 7%-аас их этилийн спирттэй бол 12,375 доллар, 2020 онд нэг литрт 7%-аас ихгүй этилийн спирттэй бол  0.322 доллар, нэг литрт 7%-аас их этилийн спирттэй бол 12,376 доллар болж өөрчлөгдсөн байна.

Согтууруулах ундаанд татвар ногдуулахдаа тухайн бүтээгдэхүүнд орсон спиртийн агууламжаас хамаараад татварын  хэмжээг тооцдог. Агуулагдах спиртийн хэмжээ их байх тусам ногдох татвар нь их байна. Архи согтууруулах ундаанд ногдуулах татварын хэмжээг нэмэгдүүлснээр архины хэрэглээ багасаж цаашлаад эрүүл мэндэд гарах хорт нөлөө багасна. Канад улсад тамхины хэрэглээг зохицуулснаар архины хэрэглээ мөн багассан гэсэн үзүүлэлт байдаг. 

Герман: Герман бол Люксембург, Унгар, Чех, Ирландын дараа тавдугаарт ордог Европын хамгийн их архи уудаг улсуудын нэг юм. Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагын мэдээлснээр дэлхийн бусад бүс нутгуудаас хамгийн өндөр архины хэрэглээтэй улсын нэг нь Герман бөгөөд нэг хүнд ногдох архины хэрэглээ дэлхийн дунджаас хоёр дахин өндөр байдаг, үүнийгээ дагаад түүнтэй хамааралтай гарах нас баралтын тохиолдлууд, осол гэмтэл, хүчирхийлэл, гэмт хэргийн тоо их байна. Герман улсад архины татварыг тухайн согтууруулах ундааны төрлийн спиртийн агууламж болон хэмжээнээс (литр) хамаарч тооцдог. 20 градусын согтууруулах ундаанд борлуулалтын үнэ /цэвэр/-ийн 20 хувийн татвар авдаг. 4.5 хувийн хатуулагтай шар айрганаас 4.5 хувь, 45 градусын шилтэй архинаас 45 хувь, өөрөөр хэлбэл цэвэр борлуулалтын үнийн бараг тал хувийг авна. Үүн дээр нэмүү өртгийн албан татвар нэмэгддэг.

Герман архины хэрэглээнээс шалтгаалсан өвчлөлийн өндөр эрсдэлтэй бүлэгт багтдаг. Бага эрсдэлт бүлэг рүү шилжихийн тулд 1 хүнд ногдох жилийн архины хэрэглээг 6 л хүртэл бууруулах шаардлагатай ба энэ хэмжээний түвшинд хүрэхийн тулд өмнөх онуудын бууралтын хурдаар 54 жил шаардлагатай.

БНСУ: 2019 оны судалгаагаар Өмнөд Солонгосын хувьд 1 хүнд ногдох жилийн архины хэмжээ нь ойролцоогоор 8.3л байна. 1973 онд хамгийн өндөр буюу 16.8л хүртэл өсөж байсан. ДЭМБ-ын судалгаагаар олон улсын түвшинд нэг хүнд ногдох согтууруулах ундааг 8-9 литр хэмжээнд хүрсэн бол тухайн улс, үндэстэнд аюул учирсан гэж үздэг байна. Өмнөд Солонгосын засгийн газар 2020 оны 1-р сарын 1-ээс шар айргийн хэмжээнээс хамаарч архины татварыг хэрэгжүүлсэн. Одоо бүх шар айргийн литр тутамд 830.3 воны (72 цент) татвар ногдуулна.  Энэ татвар нь шар айргийн үнэд суурилсан архины өмнөх 72 хувийн татварыг орлох юм. 

Бодлогын өөрчлөлт нь зах зээл дээрх өндөр үнэтэй шар айргийн өртөг, тэр дундаа АНУ-ын импортын шар айргийн үнийг бууруулах болно. Согтууруулах ундааны хөнөөлт хэрэглээ нь Өмнөд Солонгосын нийгмийн эрүүл мэндийн томоохон асуудал болоод байгаа юм. Тус улсын иргэдийн хувьд архи нь өдөр тутмын амьдралд томоохон үүрэг гүйцэтгэдэг ба хэтрүүлэн уух нь түгээмэл байдаг. Согтууруулах ундааны хор хөнөөлтэй хэрэглээг багасгахын тулд татвар ногдуулах, шошготой, согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодох журам, их дээд сургуулийн боловсрол зэрэг зарим бодлогыг хэрэгжүүлсэн ч сайжруулах зүйлс олон байгаа юм. Маркетингийн хатуу зохицуулалт, согтууруулах ундааны худалдаа, хэрэглээний зохицуулалт, нийгмийн бүх давхаргад боловсрол олгох, олон нийтэд сурталчлах хөтөлбөр, үнийн бодлого зэрэг цогц бодлого хэрэгжүүлэх нь Өмнөд Солонгосын хувьд үр дүнтэй арга гэж үзэж байна.62-63

Польш: Польш улсын иргэдийн орлого өсөж, согтууруулах ундааны үнэ буурах нь хүмүүсийн дунд согтууруулах ундааны хэрэглээ өсөх шалтгаан болжээ. Иймд Польшийн засгийн газраас согтууруулах ундааны онцгой албан татварыг 2003-2015 онд нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авч, шар айраг, дарсны татварыг нэг удаа харин спиртийн татварыг 3 удаа нэмжээ. Польшид спиртийн борлуулалтын гуравны нэгийг жижиг шилтэй архи эзэлдэг байна. Харин тус улс 2020 оноос жижиг шилтэй буюу 300 мл-с бага хэмжээтэй архины үнийг нэмж, нэмэлт татвар ногдуулах болжээ. Энэ нь архинд донтсон залуучууд (15+) болон архинд донтсон хүмүүсийн архидалттай тэмцэнэ гэж үзэж байгаа юм байна.

Польшид архины хэрэглээ өсөх хандлагатай байгаа үед 300 мл-ээс бага саванд худалдаалагдаж буй согтууруулах ундааны нэг литр тутамд 25 злотын нэмэлт төлбөртэй болсноор жижиг лонх хатуу согтууруулах ундааны хэрэглээ буурсан байна. Архи согтууруулах ундааны татварыг нэмснээр Польш улсын засгийн газарт жил бүр 3 тэрбум злот (684 сая евро)-н нэмэлт орлого орж ирэх бөгөөд орлогын ихэнх хувиа Үндэсний эрүүл мэндийн санд шууд төвлөрүүлэх бодлоготой байгаа юм байна.

Польшийн хүн амын 68 орчим хувь нь согтууруулах ундаа хэрэглэдэг. 15-19 насны залуучуудын дийлэнх буюу 63,5% нь хэтрүүлэн хэрэглэдэг байна. Согтууруулах ундаа хэрэглэх хууль ёсны нас нь 18 нас боловч энэ бүлэгт насанд хүрээгүй хүүхдүүд хамрагддаг тул тус улсад өсвөр үеийнхний архины хэрэглээ нэмэгдэж байгаа нь анхаарал татахуйц асуудал юм.64-65

Беларусь:  Беларусь улс нь зүүн европт оршдог хөгжиж буй орон юм. Тус улс нь архины хэрэглээгээр дэлхийд эхний хэдэн байрт байнга орж явдаг улс. Иймд тус улсын засгийн газар 2008 оноос архины онцгой татварыг 9.7 дахин нэмсэн бөгөөд 14-136 рубль болтол нэмж, архины бодит үнэ 12.7-128.7 болжээ. Архины татварын хувь ойролцоогоор 50% татвар ногдуулдаг. Хүн амь дундах өвчлөл нас баралтын хэмжээний хувьд Беларусь улс харьцангуй бага буюу эерэг үзүүлэлттэй байдаг.

1991 онд Беларусь улс согтууруулах ундаа үйлдвэрлэдэг эсвэл импортолдог байгууллага, хувийн хэвшлүүд нэгдсэн төсөвт онцгой албан тавар төлөх үүрэг хүлээсэн шинэ татварын хууль батлагдсан бөгөөд 1992 оны 12 сард согтууруулах ундааны борлуулалтаас олсон орлогын хувиар дараах онцгой албан татварыг тогтоосон. Үүнд архины 75% , оргилуун дарс болон улаан дарсны 50%, жимсээр баяжуулсан дарсны 55% , шар айргийн 45%-ийг онцгой албан татварт төлнө. Гэхдээ 1993 оны сүүлээр энэхүү татварын хэмжээг бууруулсан бөгөөд 2005 оноос хойш ерөнхийлөгчийн зарлигаар эдгээр онцгой албан татварын хувь хэмжээг инфляцад тохируулан өөрчлөх болсон. Тиймээс тус улс архины хэрэглээ болон түүнээс үүдэлтэй нас баралтын хэмжээг бууруулах зорилгоор согтууруулах ундааны албан татварыг улсын дундаж цалин болон инфляцын түвшинтэй уялдуулан тогтоожээ.

(Согтууруулах ундааны албан татвар >28%) Беларусьд архины онцгой албан татвар 2008-2015 оны хооронд  9,7 дахин өссөн (14- 136 рубль болсон, 1литрт агуулагдах цэвэр спиртийн түвшин) мөн архины үнэ 10.1 дахин өссөн (12.7-128.3 рубль болсон, 1 литр тутамд). Энэ үед нэг хүнд ногдох архины борлуулалт 25.9%-аар (5.9- 4.3л болж буурсан), нийт архины борлуулалт 27.4%-аар (12.4- 9 л болж буурсан), нийт архины хэрэглээ 13.2%-р (16.1- 13.3л) буурсан. Харин хууль бусаар буюу бүртгэгдээгүй архины хэрэглээ 16.2 хувиар өссөн байна.66-67

Филиппин: 2018 онд Филиппинд нэг хүнд ногдох архины хэрэглээ жилд ойролцоогоор долоон литр болжээ.  Жил ирэх тусам тус улсын нэг хүнд ногдох архины хэрэглээ нэмэгдэж, 2010 онд хамгийн өндөр хэмжээнд хүрсэн байна. Согтууруулах ундааны онцгой албан татварын хэмжээ жил бүр нэмэгдэж байгаа ч, борлуулалт 5-10%-иар өсөж байдаг. Филиппин улсад согтууруулах ундааны онцгой албан татварын тухай 2 хууль хэрэгжиж эхэлсэн. 1-DoH-DoF, 2-HoR. Энэ хуулийн зорилго нь архины дундаж хэрэглээг бууруулах юм. Үүний үр дүнд 4 жилийн хугацаанд архи согтууруулах ундаанаас шалтгаалах 57 мянган нас баралтаас сэргийлэх боломжтой. Энэхүү хууль нь хэрэгжиж эхэлснээр нас баралт нь 51%-иар буурах тооцоолол байсан байна.

2012-2016 оны хугацаанд тамхи, цэвэр спирт, исгэсэн согтууруулах ундааны онцгой албан татвар нэмэгдсэн байна. Тус улсын 11467 тоот хуулиар 2020 оны 1-р сарын 1-нээс эхлэн согтууруулах ундааны онцгой албан татварыг нэмэгдүүлсэн. Нэрмэл спиртэд ногдуулах онцгой албан татвар нь жижиглэнгийн цэвэр үнийн 22 хувь, тусгай татвар нь нэг литр тутамд 42.00 P байна.  Бүх төрлийн дарсны онцгой албан татвар нь литр тутамд 50.00 P байна.  Шар айраг зэрэг бусад исгэсэн архины онцгой албан татвар нь литр тутамд 35.00 P байна. АНУ нь Филиппинд есөн хувийн зах зээлд эзлэх архи, согтууруулах ундаа нийлүүлдэг эхний гуравт ордог.  (Одоогийн ханш 1.00$=₱50.88 байна)68-69

Тайланд: Тайланд улсын хувьд 2 төрлийн татварыг хослуулан ашигладаг бөгөөд 2 chosen 1 Буюу 2C1 /тухайн согтууруулах ундааны спиртийн найрлагын агууламжаас хамаарч /болон адволером/ үнийн функцээс хамаарч/ юм. Энэхүү аргыг тухайн согтууруулах ундааны спиртийн агууламж болон хүмүүсийн дундах бүтээгдэхүүний эрэлтээс нь хамаарч татварын хувийг тогтоодог. Бүтээгдэхүүний эрэлт болон спирт агууламжаас хамаарсан дан татварын системээс хэрэглээний хувьд 2c1 арга нь илүү үр дүнтэй байсан байна. Тайландын татварын систем болох 2с1 нь согтууруулах ундааны төрлөөс хамаараад хувь нь өөр өөр тогтоогддог. Тайланд улсын хувьд 2с1 болон адволером арга хамтад нь хэрэглэдгээрээ онцлог юм. Ингэхдээ тухайн согтууруулах ундааны спиртийн агуулагдах хувь болон тэдгээрийн тухайн улсад явуулж буй зар сурталчилгааг харгалзан үзэж татварын хувийг тогтоодог. Үүнээс үзэхэд бага хувийн спирт агуулдаг бүтээгдэхүүн хамгийн бага татвар төлдөг байх ёстой боловч тухайн бүтээгдэхүүний зар сурталчилгаа их бол мөн татварын хувь дагаад өсөх боломжтой байна. Энэхүү бодлогыг явуулснаар тайланд улсын согтууруулах ундааны хэрэглээ тогтвортой түвшинд байдаг байна.

Афганистан, Бангладеш, Малайз, Индонез, Пакистан зэрэг орнууд лалын шашинтай учир согтууруулах ундаа уухыг хориглодог. Пакистан, Бангладеш болон Индонез улс архины хэрэглээгээрээ Азид хойноосоо эхний гуравт бичигдэж байна.