5 сарын 2, Пүрэв

Уншиж байна ...

ХУУЧИРСАН МЭДЭЭ: 2019/01/21-НД НИЙТЛЭГДСЭН

МОНГОЛЧУУД: Ил тод байдлаас зѳв оролцооны хувьсгал руу…

ikon.mn

2019 оны 1 сарын 21

iKon.MN

Нийтлэлч: Жулиан Диеркес; Дамдинням Гонгор

Хэдийгээр сонгууль болоход 18 сарын зай байгаа ч гэлээ жагсаал цуглаан, улс тѳрийн дуулиан сүүлийн хоёр сар тасарсангүй.

Монголын улс тѳр бужигнаан ихтэй, сүүлийн хоёр сар үйл явдал дүүрэн ѳнгѳрч байна.

Чухам юу болоод байгааг анзаарч харвал “Эцсийн эцэст овоо ш дээ! Монголчууд үе үеийн эрх баригчдынхаа сүүлийн 10 илүү жил баталж гаргаж байсан ил тод байдaлтай холбоотой хууль дүрмүүдийг хэрэглэж эхэлж байна! Энэ нь хоосон хийрхлээр магтан дуулдаг ардчилалдаа арай гэж нэг юм зѳвѳѳр оролцож эхэлж байгаа эхлэл юм биш байгаа” гэж бодохоор ѳѳдрѳг дүр зураг харагдах ажээ.

Ил тод байдлын санаачилгаас Шилэн дансны хууль руу

Ил тод байдал. Энэ ойлголт сүүлийн 20 илүү жилийн турш дэлхий даяар бодлого тодорхойлоход хэрэглэгдэж ирсэн хэллэг л дээ. Маш энгийнээр тайлбарлавал аливаа мэдээллийг авах боломжтой иргэд тѳр засгийнхаа хариуцлагатай байдалд хяналт тавьж, тухайн тѳр засгийн бодлого шийдвэрийг нийт иргэддээ илүү үр ѳгѳѳжтэй, зѳв чиглэлд гарахад нь нѳлѳѳлѳх тухай зарчим юм.

Ил тод байдал болон засаглалын хоорондын харилцааны ойлголт нь анх Монголд 2005 оноос огцом ѳсѳн нэмэгдсэн уул уурхайн үйл ажиллагааны идэвхжил, шилжилттэй холбоотойгоор нэг томоохон итгэл тѳрүүлэх сэдэв болон орж ирсэн байдаг. Уул уурхайн огцом ѳсѳлтийг даган урган гардаг “Баялгийн хараал” гэх мэт сѳрѳг үр дагавруудаас сэргийлэх зорилготой олон санал санаачилгуудын дүнд ил тод байдлыг олон нийтийн дунд ойлгуулах, хариуцлагын тогтолцоог бий болгох тухай анхаарч эхлэхэд хүргэсэн юм.

Ил тод байдлыг бий болгож, дэмжих тухай дийлэнх санал санаачилга, шахалтууд үе үеийн Монголын эрх баригчид гэхээсээ илүүтэй олон улсын байгууллагууд, тѳсѳл хѳтѳлбѳрүүдийн үйл ажиллагааны хүрээнд, нэлээд хүсэлт, шахалт, тулгалтын үр дүнд хэрэгжиж ирсэн байдаг. Хэдийгээр Монголын үе үеийн эрх баригчид олон улсын байгууллагуудын шахалт, хүсэлтийг боломжийн хэмжээнд хүлээн авч, хууль тогтоомжууддаа тусгаж байсан ч ил тод байдлын тухай суурь зарчмыг тѳдийлэн бүрэн сайн ойлгож, анхаарч байгаагүй гэж үзэж болохоор байдаг. Ямар ч байсан 2007 оноос хойш нэлээд олон хууль дүрэмдээ олон нийтийн хѳрѳнгийг зарцуулах тухай, захиран зарцуулагчийн тухай зэрэг тодорхой мэдээллүүдийг нийтэд зориулж мэдээлж байх механизм, арга аргачлалуудыг суулган, хэрэгжүүлж эхэлсэн байдаг.

Ил тод байдлыг дэмжсэн голлох хууль дүрэм, журмуудыг хэрэгжиж эхэлсэн он дарааллаар нь харвал:

Олборлох салбарын Ил тод байдлын санаачилга 2007
Авлигатай тэмцэх хууль, Агентлаг 2007
Мэдээллийн эрх чѳлѳѳний тухай хууль 2011
Тѳрийн ѳндѳр албан тушаалтны хѳрѳнгѳ орлогын мэдүүлэг 2012
Шилэн дансны тухай хууль 2014
И-баримт 2016
Улсын бүртгэлийн багц хуулийн шинэчилсэн найруулга 2018

Дээрх жагсаалтаас харвал 10 гаруй жилийн ѳмнѳѳс монголчууд тѳр засагтаа хяналт тавьж, хариуцлага нэхэж, Ардчилсан засаглалд зѳвѳѳр оролцож болох эрх зүйн боломжууд бий болсоор иржээ. Гэвч саяхныг хүртэл дээрх эрх зүйн зохицуулалтууд нь зѳвхѳн цаасан дээр бичигдсэн боломж тѳдий байсан гэж ойлгож болно.

Дээр дурдсан 10 гаруй жилийн хугацаанд монголчууд гурван удаа УИХ-ын сонгуульд оролцож, гурван ѳѳр Ерѳнхийлѳгч сонгож, С.Баяраас У. Хүрэлсүх хүртэл Монголын Ардчилсан намын хоёр, Монгол ардын намын дөрөв гээд нийт зургаан Ерѳнхий сайдын нүүр үзсэн бѳгѳѳд бүгд л "Авлигын эсрэг тэмцэнэ, ил тод байдлыг дэмжинэ" гэж амалсан байдаг. Эрх баригч хувь хүн, намуудыг сольж үзсэн энэ бүх хугацаанд ил тод байдлын эрх зүйн хэрэглэгдэхүүнүүдийг ашиглаж, эрх баригчид болон тэдний үйлдлүүдэд үнэлэлт дүгнэлт ѳгѳх боломжууд сонгогчдод байсаар л байсан.

"Чингис", "Самурай" бондын зарцуулалт, 60 тэрбумын бичлэг, ЖДҮХС-ийн хэрэг зэрэг нь энэ хугацааны хамгийн их дуулиан тарьж буй авлига, ил тод байдалтай холбоотой гурван том сэдэв юм.

Гадаад ѳр бa бонд

Монголын ѳнѳѳгийн санхүү эдийн засгийн эрсдэлтэй байдлын шалтгаан нь 2012, 2013 онуудад авсан асар том бондын ѳрүүдээс үүсэлтэй юм. Маш ихээр дарааллуулж авсан тэрхүү ѳрүүдийг үр дүнтэй зарцуулахын оронд дийлэнхийг нь популист тѳслүүдэд цацсан байдаг. Авсан ѳрѳѳ буруу зарцуулснаар Монгол Улс морио эмээллээд ѳрийн дарамт руу асар хурдтай орсон. Ингэснээр 2017 онд Олон Улсын Валютын сангийн хатуу гэрээтэй нүүр тулах хүртэл давхисан юм.

Энэ гэрээний дагуу Монголын Засгийн газар ѳрѳѳ бүрэн тѳлж дуустал үр дүнтэй хѳрѳнгѳ оруулах ямар ч эрхгүй болсон бѳгѳѳд нэмж ѳр тавчихгүй л бол магадгүй Оюу толгойн бүтээн байгуулалт дуусаж, бүрэн хүчин чадлаар ажиллаж эхлэх, нүүрсний зах зээлийн үнэ тогтмол ѳндѳр, тээврийн асуудалгүй болох хүртэл цувруулан тавьсан нүсэр ѳрѳѳс гарж чадахааргүй болсон.

Монгол ардын намын 2016 оны хэт олонх болсон ялалтын нэг шалтгаан нь энэ их ѳрийн зарцуулалтыг нэхсэний үр дүн гэж харагдаж болох ч зарцуулалтын талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг нэхсэн үйл явдал тийм ч идэвхтэй болоогүй юм.

60 тэрбумын хэрэг

Монголын түүхэн дэх хамгийн том авлигын хэргүүдийн нэг бол 60 тэрбумын хэрэг юм. Монголын тѳрийн албан тушаалуудыг зарснаар 2016 оны Их хурлын сонгуулийн зардал босгох тухай Монгол ардын намын дарга асан М.Энхболд ба бусад удирдлагад танилцуулж буй аудио болон видео бичлэг задарсан дуулиан. Энэ хэрэг одоо болтол шийдэгдээгүй бѳгѳѳд хэргийн гол оролцогч гэж тооцогддог М.Энхболд УИХ-ын даргын албан тушаалыг хашсаар байгаа. Саяхан болсон жагсаал цуглаанууд ч түүнийг огцруулах шаардлагын хүрээнд болсон билээ.

Хэдийгээр тэр энэ хэргээр шүүгдээгүй ч энэ үйл явдал, яриа болсон гэдгийг үгүйсгээгүй нь анхаарал татдаг. 60 тэрбумын бичлэгүүд ил болсноор иргэд, олон нийт тус үйл явдал болсныг баримттай харж, итгэж, үйл явдалд ѳѳрсдийн үнэлэлт дүгнэлттэй болцгоосон юм.

Энэ хэрэг дээр монголчууд хоосон цуу яриагаар хэн нэгнийг буруутгаж бус, харин баримтад тулгуурласан өөрсдийн үзэл бодлын үндсэн дээр дуу хоолойгоо илэрхийлж эхэлсэн. Хэргийн бодит бичлэг нийтэд ил дэлгэгдэж, үзэж, сонсох боломжтой болсноор тѳрийн албан тушаалыг үнэлж худалдахын эсрэг иргэд байр сууриа илэрхийлэх, авлигын эсрэг ѳѳрсдийнх нь оролцоог ѳдѳѳж ѳгсѳн үйл явдал болсон билээ.

ЖДҮ буюу Жижиг, дунд бизнэсийг хөгжүүлэх сангийн дуулиан

2018 оны сүүлээр гарч ирсэн ЖДҮ-ийн дуулиан нь монголчуудын хувьд ил тод байдлын тухай эрх зүйн зохицуулалтуудыг жинхэнэ утгаар нь ашиглаж, үйл явдалд шууд, үр дүнтэй, бодит үндэслэлтэйгээр оролцож эхэлсэн анхны тохиолдол юм.

Иргэдийн энэ оролцооны суурь 2018 оны тавдугаар сард Жижиг, дунд бизнесийг хөгжүүлэх сангаас нэн бага хүүтэй зээл авсан компаний эзэмшигчдийн мэдээллийг олон нийтэд ил болгосноор тавигдаж, дуулиан болох шалтгаан болсон ажээ. 2018 оны зургаадугаар сарын 21-нд Монголын парламент Бүртгэлийн ерѳнхий хуулийн шинэчилсэн найруулгыг баталснаа зарласан. Харин наадмын ѳмнѳ болсон энэ хуулийн ѳѳрчлѳлтѳд олон нийт тѳдийлэн анхаарал хандуулаагүй байдаг.

ЖДҮХС-аас улстѳрчид ѳѳрсдийн хамаарал бүхий компаниудад асар их хэмжээний зээл авсан мэдээллийг эрэн сурвалжлах үйл ажиллагаа 2018 оны намар ид ѳрнѳсѳн билээ.

Монголын IKON.MN вэб сайт хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудаас хамгийн түрүүнд дээрх эрх зүйн зохицуулалтуудын ѳѳрчлѳлтѳѳр олон нийтэд ил болсон мэдээллүүдийг харьцуулж, ЖДҮ сангаас зээл авсан одоогийн Ерөнхийлөгч, Ерѳнхий сайдын хамаарал бүхий хүмүүсээс эхлээд УИХ-ын гишүүд, улс тѳрийн бүлэглэл, санхүүгийн системийн хамаарал бүхий этгээдүүдийн холбоос, хамаарлыг эрэн сурвалжилж, олж тогтоон, нийтэд зарласан нь чухал үйл явдал болсон юм.

Видео, iKon.mn хэрхэн ажилласан тухай товч танилцуулгыг үзнэ үү,

IKON.MN вэб сайтын Ерѳнхий редактор Ч.Болортуяагийн бидэнд ѳгсѳн мэдээллээр эрэн сурвалжлах үйл ажиллагаа нийгмийн сүлжээнд тавигдсан мэдээллээс эхэлсэн бѳгѳѳд Авлигатай тэмцэх газарт гаргаж ѳгсѳн улстѳрчдийн хѳрѳнгѳ орлогын мэдүүлэг дэх компанийн нэрс, ЖДҮХС-аас зээл авсан компанийн мэдээлэлтэй давхацсанаар эхэлж, энэ аргачлалаар маш олон улстѳрч, тѳрийн ѳндѳр албан тушаалтнуудын хамаарал бүхий компаниудын мэдээлэл нийтэд ил болсон ажээ. Улмаар Улсын Бүртгэлийн Ерөнхий газрын аж ахуйн нэгжүүдийн нээлттэй мэдээллүүдийг ашигласан гэж байв.

Мэдээллийн ил тод байдлын үр дүнд зарим мэргэжлийн хүн зѳвхѳн энэ дуулиант сэдэв дээр анализ хийж боловсруулсан мэдээллээ нийтэд түгээн ил тод байдал, хариуцлагыг нэхэх үлгэр, загварыг олон нийтэд үзүүлж эхэлсэн юм.

Ингэснээр тодорхой мэдээлэл, тэдгээрийн холбоос дээр монголчууд ѳѳрсдѳѳ анализ хийж, дүгнэж эхэлсэн бѳгѳѳд энэ нь бусдын хэлсэн дүгнэлт, байр сууринаас чиг баримжаагаа авах бус, ѳѳрсдѳѳ бодит баримтад тулгуурлан байр сууриа тодорхойлон, ил тод байдлын мэдээллийг бодитоор ашиглаж, авлигын эсрэг үйл явдалд идэвхтэй, үр дүнтэйгээр оролцох оролцооны томоохон дэвшил болж эхэлсэн байна.

Ойрын үед болж буй үйл явдлуудын урт хугацааны чухал үр дүн

Одоогоор Монголын улс тѳрд юу болох нь маш тодорхойгүй хэвээр байна. Гэвч ямар нэг хувьсгалын ѳѳрчлѳлт ирж байгаа нь ойлгомжтой болсоор байгаа юм.

Одоогоор энэ нь огцом ѳѳрчлѳлт байх уу, эсвэл аажмаар хийгдэх реформ байх уу гэдгийг хэлэхэд эрт байна.

Ямартай ч ойрын үед болсон дуулиант үйл явдлуудын үр дүнд мэдээллийн ил тод байдал, нээлттэй мэдээлэл нь Монголын олон нийтэд ѳѳрсдѳд нь ямар их хүч чадал байгааг мэдрүүлсэн явдал боллоо.

Авлигын үнэ цэнд хандах хандлагын ѳѳрчлѳлт

Нэг зүйл их тодорхой болж байгаа нь юу вэ гэвэл улстѳрчид, тѳрийн албан хаагчид нэгэн тооцоолол хийх боломжтой болж байх шиг байна.

Тэд авлигаар авч болох санхүүгийн эх үүсвэрийнхээ хэмжээг авлига авснаар шийтгэгдэж болох ял ба түүнийг “аргалах”-аар хууль сахиулагчдад тѳлж болох хахуулийн хэмжээтэй харьцуулж бодож болохуйц болж байх шиг. Олон хүний амыг хаахад их л мѳнгѳ ордог байх даа…

Ихээр “хусвал” ялгүй салдаг байж магадгүй зүй тогтол ажиглагддаг. Жишээ нь, "Чингис" бонд болон ЖДҮХС хоёрын хэмжээг харьцуулж харж болох юм. Гэхдээ ил тод байдал, түүнийг ашиглаж авлигын эсрэг тэмцэлд зѳв оролцдог иргэдийн хүч чадлаар авлигын хулгай бүхэн ил болох боломжтой гэдгийг сануулахад илүүдэхгүй байх.

Буруутан тодруулах тоглоомд хандах хандлагын ѳѳрчлѳлт

Ѳнѳѳдрийг хүртэл монголчууд авлигын эсрэг хэн нэг хувь хүн, бүлгийг буруутгасаар иржээ. Хамгийн тод жишээ гэвэл 2017 оны Ерѳнхийлѳгчийн сонгуулийг нэрлэж болох юм.

Ил тод байдал, түүнийг ашиглах эрх зүйн хэрэглэгдэхүүнүүдийн боломж болон зѳв, зохистой улс тѳрийн оролцооны үр дүнд илүү олон монголчууд хариуцлага, хууль, шүүх, ерѳнхий тогтолцооны суурь сул байгааг олж харах болно.

Тийм ээ, хувь улстѳрч, тѳрийн албаныхан ЖДҮ сангийн буруутнаар тодроод байгаа нь үнэн. Гэвч ил тод байдал байхгүй байхаар зохицуулагдсан байсан тѳрийн сангуудын систем нь жинхэнэ асуудал бѳгѳѳд буруутан хувь хүмүүсийг тѳрүүлээд байгааг ил тод байдал олон нийтэд ойлгомжтойгоор харуулж ѳглѳѳ.

Хувь хүнийг, эсвэл намыг үнэлж дүгнэх системтэй зѳв оролцооны аргачлал эрх зүйн хүрээнд бэлэн байсаар байтал хэрэглэхгүй тэднийг ээлжилж сольсоор бид амжилтад хүрсэн үү? гэж асууцгаах болно.

Үзэл суртлын тархи угаалтад хандах хандлагын ѳѳрчлѳлт

Улс тѳрийн тархи угаалтын үер сонгогчдыг бодит байдлыг олж харах сөхөө өгөлгүйгээр сатааруулж байна. Ил тод байдал, түүний хэрэглэгдэхүүнүүдийн тусламжтайгаар сонгогчид бодит баримтууд дээр дүгнэлт хийж, наад талын ѳнгөлѳн далдлалт биш, цаад үндсэн шалтгааныг олж харах чадвартай болж эхлэх юм. Энэ чадвар ѳсѳх хэрээр популизмд автахгүй хамгаалалттай болж эхлэх юм.

МАНАН салаа замын эхэнд

Ойрын үед болсон үйл явдлуудаас сонгогчид МАН болон АН-ыг аль аль нь бүхэл системээрээ авлигажсан гэж үзэж эхэлж байгаа бѳгѳѳд энэ хоёр намыг хоёуланг нь дэмжихгүй байх хандлага руу явж байна. Улс тѳрийн намд итгэх итгэл сулрахын хэрээр гуравдагч хүчний бий болж, ѳсѳх боломж ч буурч байгааг хэлэх нь зѳв байх.

Мэдээж МАН болон АН намуудад авлигажаагүй, эрүүл саруул сэтгэдэг, үзэл баримтлал, үнэт зүйлдээ үнэнч хэсэг байгаа. Намуудын энэ эрүүл саруул хэсэг нь нам дотроосоо болон Засгийн газраас хариуцлагатай байдал нэхэж, намын удирдлагуудаас шинэчлэлийг хүсэхийн зэрэгцээ шинэ, цэвэр, залуу үеийг 2020 оны УИХ-ын сонгуульд дэвшүүлэх шаардлагыг тавих болно.

Ардчилал ба Шударга ёс

Ил тод байдлын суурь, түүнийг ашиглах нь ѳѳрѳѳ ардчилал, шударга ёсыг бэхжүүлэхэд зориулагдсан юм. Олон монгол энэ байр сууринд итгэдэг. Хэдийгээр нэг хүний буюу авторитар дэглэм нь шударга ёсыг тогтоох хамгийн хурдан арга мэт харагдах ч энэ нь маш богино хугацааны л шударга ёс байдаг. Харин Ардчилсан дэглэм бол шударга ёсыг олон нийтэд урт удаан хугацаагаар ѳгч болдог засаглалын ганц боломжит хэлбэр юм.

Ѳнѳѳгийн Монголын улс тѳрд олон нийтийг гонсойлгох үйл явдлууд байж болох хамгийн муу түвшиндээ хүрсэн байж болох ч шийдэл үргэлж ардчилсан байх ёстой юм.

Яагаад гэвэл шударга ёс дарангуйлагч, эсвэл популист засаглалаас биш, зѳвхѳн ардчилсан засаглааас л ирдэг билээ.

English version: Transparency Revolution