Арван жилийн тэртээх өнгөт хувьсгалын донж

УИХ-ын сонгуулийг өнгөт хувьсгал болгож хувиргая, шударга ёсны хувьсгал хийе гэж уриалагчид Монголд цөөнгүй байдаг бол тэдэнд санаа сургамж болгож манай хойд хөршийн тун ойрын холбоотнууд-Тусгаар улсуудын хамтын нөхөрлөлийн орнуудад өрнөсөн түүхэн зурвас үеийг эргэж сануулах нь зөв болов уу.

2005 оны хаврын барзгар тэр нэг өдрүүд “1989 оны Дорнод Европ биш биз” гэх хардлагыг дэлхий дахинд түгээж байлаа. Хэдхэн хоногт Кыргызэд болж өнгөрсөн “түүхэн” үзэгдэл (адал явдал) дэлхийг цочирдуулж алмайруулжээ. Гүрж, Украиныг залгаад гурав дахь нь болох энэ үйл явдал чухам яагаад зөвхөн “СНГ” (буюу ТУХН) гэгч посткоммуниист орон зайд ээрээд байна. Заавал ёс мэт экс-коммунист ертөнц ийм хувьсгалын үеийг дахин туулах ёстой юу гэх асуултын хариуг нийгэм судлаачид одоо ч өгч чадаагүй байна.

Гүрж (революция роз), Украиныг (революция апельсинов) залгаад тиймэрхүү “революция” гэгчийн хуулбар Кыргызстан, Молдав, Армен, магадгүй Казахстанд өрнөх тухай Жереми Пэйж гэгч бичсэн (“The Times”, 2005.02.21) нь дэлхийн хэвлэлийн сенсаац болж байлаа.

Түүнийхээр, мөн тэр үед оросуудын үзэж байснаар ирээдүйн ба одоогийн хувьсгалууд гэдэгт дараах жагсаалт гарч байв. Үүнд:

• Гүржид-“розовая”
• Украинд-“апельсиновая”
• Кыргызэд-“тюльпановая”
• Молдавт-“виноградная”
• Арменд-“абрикосовая”, эсвэл “коньячная”
• Азербайжанд-“баклажанная”
• Оросын Калининград мужид-“янтарная”
• Беларусьт-“картофельная” гэхчлэн тодотголоор өрнөх хувилбар байж гэнэ.

Төмөр нударгаар улсаа авч яваа Н.Назарбаевыг тэр үед багцаагаар жилийн дараа сонгуулиар унаж, харин Туркменистан, Узбекистан, Беларусиас тийм зүйл горьдолтгүй хэмээн АНУ-ын Ерөнхийлөгч Р.Рейганы зөвлөх асан зөвлөлт судлаач философич Ричард Пайпс (Италийн “Corri- ere Della Sera” сонин, 2005.03.28) таамаглаж байв.

Жереми Пэйж, Ричард Пайпс нар тэгж зарлигдсан учраас энэ элдэв хувьсгалуудыг АНУ- аас санхүүжүүлэх төсөл гээд дэлхийд олон хүн ойлгож, зарим нь дэмжиж, зарим нь сэрдэж, Орост бол эсэргүүцэн хүлээн авчээ.

Нөгөө өнийн өрсөлдөгч Орос орноо ардчилсан геополитикийн плюрализмаар бүсэлж эхлэв гэсэн шинэ номлолыг энэ онолч тэр үед (“The Wall Street Journal”, 2005.03.29) гаргаж ирээд, түүнийхээр бол мөд ардчилагдах СНГ-ийн тэр улсууд нь Орост аюул учруулахуйц геополитикийн зэвсэгтэй болсон гэж дүгнэсэн нь дайран дээр давс нэмээд байлаа.

Тэр өдрүүдэд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Ж.Буш Словакт ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путинтэй уулзахаар морилохдоо Молдав, Беларусьт эрх чөлөө амлачихаад, өдөн дуудсан нь нөгөөх “хар нүх” бөглөх атлантистуудын геополитик нь ч гэмээр байв.

“Азийн өнөөгийн байдал 1989 оны Дорнод Европ, 1948 оны Европыг санагдуулж байна” гэсэн бүрхэг дүгнэлтээр мөнөөх гүн ухаантан, Зөвлөлт судлаач Ричрад Пайпс дээрх ардчилсан хувьсгалуудыг томъёолоод, хуучин СССР-т дэгдсэн түймэр Москва руу хүрч мэднэ гэж анхааруулсан нь бүр ч ноцтой гэмээр байв.

Р.Пайпсын үзэж байгаагаар дунд хугацааны хэтийн ирээдүйд Орост дэглэм солигдож магадгүй, оросууд ардчилал гэдгийг авлига, гэмт хэрэг гэж ойлгодгоос Путин аливаа зөвшилцлийг саармагжуулж чадаж байна. Гэвч сөрөг хүчин дахин төлөвшиж бүрдээд, хэрэв гурван жилийн дараа Путин Үндсэн хууль зөрчин Ерөнхийлөгчид дахин нэрээ дэвшүүлбэл бослого дэгдэнэ гэж анхааруулсан нь үнэний ортой байсан байж бас болно. Энд Д.Медведевийг Ерөнхийлөгч болгосныг эшлэж байна.

Ингэхэд тэр үеийн хамгийн шинэхэн “Хувьсгалт Кыргыз”-ээс Монголд ирж нялзах юм байсан уу? Одоо сургамж авах ёстой юу гэдэг асуулт битүү тулгагдаж байна. СССР-ийг тарааж, суурин дээр нь 12 улс (ТУХН) Ерөнхийлөгчийн засаглалыг сонгосон. Тэр үед тэгэхээс өөр нөхцөл байгаагүй.

Үндэсний эв нэгдэл, нийгмийн тогтвортой байдал нэн чухлаар тавигдсан нөхцөлд салж гарсан, дөнгөж тусгаар тогтносон шинэхэн улс үндэстнүүдэд ардчиллаас илүүтэй ямар нэгэн “Үндэсний эцэг” хэрэгтэй байсан нь мэдээж. Тиймдээ ч тэр дүрдээ Ельцин, Назарбаев, Лукащенко, Акаев, Каримов, Ниязов, Рахмонов, Алиев нар дүүрэн тэнцсэн, одоо ч тэнцсээр байгааг үгүйсгэж болохгүй.

Үндэсний төрт-ёсны уламжлалгүй, засаглалын бүтэцгүй, үндэсний зэвсэгт хүчингүй, тэр ч бүү хэл Үндсэн хуульгүй байхдаа эвтэй салж, тусгаар тогтнолоо дор дороо бэлгэнд авцгаасан тэд Ерөнхийлөгчийн хүчтэй засаглалыг сонгосныг энд бурууттахгүй.

Гэтэл яагаад Кыргызээр жишээлэхэд засаглалын хямрал чинээндээ тулсан хэрэг вэ? 1993 оны хавар, намрын Москвагийн мөргөлдөөн, цус урсгасан зэвсэгт тэмцэл, Тажикистаны 10 жилийн иргэний дайн, Казахстаны ерөнхий сайд нь сөрөг хүчнээ толгойлж хөөгдөж гараад Троцкий шиг Вашингтоноос тэмцлээ үргэлжлүүлсэн, Ашхабадад Ерөнхийлөгчөө алахаар завдсан, Гүрж, Азербайжанд явагдсан удаа дараагийн төрийн эргэлтүүд Молдов дахь зэвсэгт мөргөлдөөн, үндэсний хуваагдал, Орос, Беларусь, Украинд удаа дараа Засгийн газраа халсан сольсон, адаг сүүлд нь 2004 оны Гүрж, Украины хувьсгал, 2010 оны Кыргызийн дараагийн хувьсгалаар Ерөнхийлөгч К.Бакиеваа хөөж явуулсан, 2014 оны Крым, Дорнод Украины иргэний дайн гэхчлэн жагсаалт тоймгүй урт бий.

Харин Кыргыз дээр авч яривал, ардчиллын эсрэг хууль бус үйлдлүүд, сонгуулийн шамшигдуулалт, дийлдэхээ больсон хээл хахууль, лалжилт, үндэстэн угсаатны мөргөлдөөн гэхчлэн энэ улсын Ерөнхийлөгчийн засаглалынх нь “ид шид”-ийг үзүүлэхээр баримт дэндүү олон байв.

Төв Азийн орнуудад Ерөнхийлөгчийн шударга ардчилсан сонгууль явуулахын оронд бүрэн эрхийн хугацааг нь ард түмнээрээ сунгуулдаг сонирхолтой систем хэвшүүлсэн байв. Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл илт давууг “Үндсэн хуулийн шүүхийн шийдвэрийн дагуу ганцаарчлан төр барих” гэгчээрээ зөвтгөж, “тогтвортой байдал” хэмээх лут үгээр таглажээ. Ингээд хээл хахууль, гэр бүл кланы цэцэглэлт нэг талд нь, нөгөө талд нь үй олны ядуурал, ажилгүйдэл, өлсгөлөн сүүдэр мэт дагадаг сонгодог жишээг Кыргыз үзүүлсэн хэрэг.

Хахууль авлига ноёлсон гэдгээр цэврээс нь бохирыг нь хүртэл заасан жагсаалтад 2004 онд манай Монгол 84 дүгээр байрт бичигдэн үлэмж итгэлгүй гэж дүгнэгдсэн байсан бол манай араас Кыргыз, Тажикистан, Туркменистан, Азербайжан, Парагвай, Чад, Мьянмар, Нигери, Бангладеш, Гайти гэхчлэн жагссан байжээ.

2004 онд ноён Ц.Элбэгдорж их эвслийн Засгийн газрыг толгойлж гарч ирэхдээ нийгэм эдийн засгийн зорилтуудаа хэрэгжүүлэхээс гадна авлигатай шууд тэмцээд эхэлснийг, өмнө нь Монголд төдийлэн ярьж хэлж, анхааруулж байгаагүй авлига, хээл хахуулийн эсрэг төрийн зүгээс томоор дуугаргадаг болгосныг тохиолдлын хэрэг гэж үзэхгүй байна. Дэргэд чинь Кыргыз ингэлээ шүү гэдгийн дохио санамжийг Монголын төр шууд тусгаж авсны илэрхийлэл тэр байв.

Тэр үеийн А.Акаевын дэглэмийн эсрэг энэхүү өнгөт хувьсгалын гол шалтгаан бол тус улсын төрийн бүх түвшинг нэвт идсэн коррупц нь гэж дэлхийгээрээ ойлгосон. Энэ тухай Акаевын өөрийнх нь томилж явуулсан Элч сайд, “нэрт кыргыз хүн” Чингиз Айтматов хүлээн зөвшөөрч байлаа.

Монголын төрийн яамд болон УИХ нь урагшаа биш хойшоо хардаг. 

Тэгвэл тэр үедээ манай улсад анхааруулга болгосон нэгэн жишээ бол АНУ-аас тус улсад сууж асан Элчин сайд Альфонсо Ла Порта: Монголын төрийн яамд болон УИХ нь урагшаа биш хойшоо хардаг. Тэр ч бүү хэл хуучин Зөвлөлт арга барилаар ажилладаг.

Хувьчлал нь банкны салбараас өөр ямар ч салбарт урагшлаагүй. Монгол орон бүхэлдээ хээл хахуульд хараахан явтагдаагүй ч байдал өөрчлөгдсөнгүй. Хамгийн чухал нь авлигын эсрэг арга хэмжээ авч, авлигатай дайн зарлах хэрэгтэй гэсэн анхааруулга өгч байсан нь ГХЯ-ны архивт үлджээ. Айтматов, Ла Порта нар аль алин нь Элчин сайд, нэг нь эх орноо, нөгөө нь сууж асан орноо тодорхойлсноороо ялгаатай санагдаж байв.

Кыргызээс арай дор орох бас нэг үзүүлэлт тэр үеийн Монголд байлаа. НҮБ-ын тусгай элч Жан Зиглер гэгч манайд 10 хоног ажиллаад эргэж очоод ил хэвлээгүй нэгэн илтгэлийг НҮБ-д тараахдаа нүд орой дээр гармаар баримт цуглуулсан байв. Тэр тухай ГХЯ-ны архиваас үзэж болно.

Түүндээ монголчуудын хүнс тэжээл, хүсний аюулгүй байдлыг үнэлсэн байжээ. Нэг хүн амд ногдох хөгжлийн тусламжийн үзүүлэлтээр дэлхийд толгой цохиж яваа Монгол Улс хүнс тэжээлийн архаг доройтолтой, энэ үзүүлэлтээр Азидаа бөгсөнд, хүн амынх нь 40 хувь байнга өлөн зэлмүүн, энэ жишгээрээ бол Африкийн улсуудтай нэг эгнээнд, хүнсний аюулгүй байдлын индексээр Азидаа зөвхөн Камбожийн өмнө, сүүлээсээ хоёрдугаарт яваа ба дэлхийн “хамгийн” хүнс импортлогч улс болжээ гэж байх нь тэр.

Ядуурал хотод 39 хувьтай, хөдөөд 32 хувьтай гээд бараг л “турж үхэхэд дөхөж яваа үндэстэн” гэх шахуу дүгнэлт 21 хуудастай тэр илтгэлд нь байсныг би сайн санаж байна.

Ер нь Кыргызээс тэр үед бидэнд дээрдэх юм байсан уу? Нэгэнтээ ард түмэн ядуу, хүнс тэжээлийн доройтолтой, алдах юмгүй цайчихсан түг түмэн хүн бөөгнүүлсэн бол “тогтвортой төр”, “тогтвортой байдал” үлгэр болдог жишээ Кыргыз болж байсан бус уу?

Ердөө саяхан, хэдхэн хоногийн өмнө буюу тавдугаар сарын 17-нд Кыргызэд төрийн эргэлт хийхээр бэлтгэж байсан ба гэмтнүүдийг баривчилсан тухай Оросын хэвлэлээр гэнэт шуугив. Төрийн эрхийг хүчээр булаахаар зэхэж байсан гэх хэргээр сөрөг хүчний хэсэг нөхдийг баривчилжээ. Эх орныг тогтворгүй болгохоор завдсан хэмээн Ерөнхийлөгч А.Атамбаев сөрөг хүчний “Народный парламент” гэгч намыг буруутгав. Тэр ч бүү хэл “гадаадын тусгай албадын генералууд” гэгчдийг буруутгав. Түүний хэлсэн үг:
Одоогоос яг 100 жилийн өмнө, 1916 онд Хаант Оросын генералууд Хойд Кыргызстаны хүн амын тал хувийг нь устгасан. 2010 оны зургадугаар сард гадаадын тусгай албадын генералуудын ажиллагаанаас болж манай 400 гаруй иргэн амь насаа алдсан.
“Ганси” нисэх хүчний бааз, "Манас” онгоцны буудлын эргэн тойронд хээл хахууль, дураараа аашлах асуудал тасардаггүйг бид сайн мэднэ.
Гадаадын генералууд манай ард түмэнд хэзээ ч сайн сайхныг авчирч байгаагүй гэдгийг бид сайн мэднэ гэжээ.

Акаев, Бакиеваас болон өнөөгийн Кыргызээс сургамж авах ёстой юу, хүссэн, эс хүссэн энэ асуулт манайд тулгарч байсан уу, одоо яаж байгаа юу гэдэгт уншигч та хариултаа ол!

Олхонуд Баярхүү