Булгийн эх нь булингартай бол адаг нь булингартай

Яах гэж УИХ-ын гишүүн болдог вэ? Энэ асуултад гишүүд нийтэд дэлгэж тавьсан хөрөнгө орлогын мэдүүлэг шигээ итгэхэд бэрх үгээр хариулж чадах ч үнэндээ цаана нь ил харагдах, харагдахгүй маш том ашиг сонирхол бий. Гишүүд ч улаан цагаандаа гараад удсаныг сайдын албыг давхар хашдаг илтэд ашиг сонирхлын зөрчилтэй гишүүд батална. 

ЗУРАГ 1. Ашиг сонирхолтой салбараа удирдаж буй сайдуудын жишээ: 

Ашиг сонирхлын зөрчил нь дэндсэн хүмүүс УИХ-д ороод үндсэн ажлаасаа илүү өөрт ашигтай зүйл, ахин сонгогдох хоёрын араас л хөөцөлдсөөр бүрэн эрхийнхээ хугацааг дуусгадаг нь бодлогын чиг баримжаа алдагдан хууль захиалгаар батлагдах, авлига газар авч УИХ-д итгэх иргэдийн итгэл буурах, улсын хөгжил удааширч, эдийн засгийг гажуудуулах зэрэг олон асуудлын эх үндэс нь болж байна. 

2023 оны ХОМ-ээр 126 гишүүний дийлэнх нь буюу 91 нь хувь эзэмшдэг бизнесийн компанитай, 102 нь тэрбумтан байгаа энэ цаг үед ашиг сонирхлын зөрчлийг ярихгүй өнгөрч болохгүй. Нэг хэсэг нь юм үзэж, нүд тайлсан, мөнгөний хороо гаргасан хүн УИХ-ын гишүүнээр ажиллах нь зөв гэж сөргүүлэн ярьж болох ч ХҮНИЙ ШУНАЛД ХЯЗГААР БАЙДАГ ГЭЖ ҮҮ? 

Одоогийн парламентад ил мэдэгдэж байгаа баримтаар чиглэлийг нь тооцохгүй зөвхөн салбараар нь үзэхэд 11 салбарт ашиг сонирхолтой, 42 хүртэл тооны компанитай ч хүмүүс байна. Ашигтай л бол эх орон байтугай эхнэрээ ч худалдах Итгэлт баяны сэтгэхүйтэй хүмүүс цэвэр ашиг сонирхлын зөрчил гаргахгүй ажиллаж чадна гэж итгэхэд бэрх.  

Улс төрөөс нийгмийн зүтгэлтэн гарах ёстой болохоос тэрбумтнууд төрөх ёсгүй. Монголын төрд олон жил бугшсаныхаа хүчинд тэрбумтан болсон хүмүүс ч бий гэдгийг тэрбумаар тоологдох хөрөнгөтэй гишүүдийн жагсаалтад толгой цохиж буй 16-20 жилийн турш сонгогдсон гишүүд батална.

ЗУРАГ 2. 126 гишүүнийг хөрөнгөөр нь эрэмбэлбэл тасралтгүй 20 жил сонгогдсон Б.Чойжилсүрэн 6-т, С.Бямбацогт 9-т, 16 жил сонгогдсон Л.Энх-Амгалан 11-т жагсаж байна. 

УИХ-ын гишүүн гэдэг хүн болгоны хүсээд байх тийм амархан ажил гэж үү? Яагаад хамаг хүч, хөрөнгөө тавин чичирч 10, 20 жилийн турш сэнтий суудлаасаа ховхрохгүй байна вэ? Хариулт нь АШИГ СОНИРХОЛ гээд хэлчихэд буруудахгүй биз. 2020 онд сонгогдсон парламентын гишүүдийн хөрөнгө орлого УИХ-ын гишүүн болсноос нь хойш хоёрхон жилийн дараа нийтэд нь тооцож үзэхэд ₮40 ТЭРБУМААР өссөн байдаг. Энэ бол мөсөн уулын орой буюу цаасан дээрх л тоо. Үүний цаана хэдээр өссөнийг харах ил тод мэдээлэл байхгүй учир хяналт тавьж, хариуцлага тооцож чадахгүй байгаа нь харамсалтай. УИХ-ын гишүүдийн ХОМ болон хууль батлах үйл ажиллагаа, төрийн шилэн данс зэрэг мэдээлэл маш ил тод, ойлгомжтой болсон цагт УИХ-ын гишүүнээр ажиллах хүн олдох болов уу? 

Ил тод байдалд ямар асуудал байгаа талаар хөндөхөөс өмнө УИХ-ын одоогийн 126 гишүүдийн ашиг сонирхолтой салбаруудтай танилцацгаая. 

УИХ-д өөрөө болон хамаарал бүхий этгээд нь ашгийн төлөө компанид 10 ба түүнээс дээш хувийн хувьцаа эзэмшиж буй нийт 91 гишүүн байна. Тус гишүүдийн компанийн мэдээллийг үйл ажиллагааны чиглэлийн кодоор нь ялган ашиг сонирхолтой салбаруудыг нь тодорхойлоход “Бөөний болон жижиглэн худалдаа, машин, мотоциклийн засвар үйлчилгээний” салбарт хамгийн олон буюу 77 УИХ-ын гишүүн ашиг сонирхолтой байна. Үүн дотор УИХ-ын гишүүдийн хамгийн их үйл ажиллагаа эрхэлж буй чиглэл нь төлбөр эсвэл гэрээний үндсэн дээр хийгдэх бөөний худалдаа болон гадаад, дотоод худалдаа, худалдааны зуучлал байгаа юм. 

Үүний дараагаар “Удирдлагын болон дэмжлэг үзүүлэх үйл ажиллагаа”-ны салбарт 46 УИХ-ын гишүүн ашиг сонирхолтой байна. Нарийвчилбал тус салбар дотроо аялал, жуулчлал, тоног төхөөрөмжийн түрээс зэрэг чиглэлд түлхүү ашиг сонирхолтой байна. 

“Боловсруулах үйлдвэрлэл”-ийн салбарт 32, Мэдээлэл, холбооны салбарт 30, Хөдөө аж ахуй, ойн аж ахуй, загас барилт, ан агнуурын салбарт 26, Барилгын салбарт 23 УИХ-ын гишүүн ашиг сонирхолтой байгаа нь гишүүдийн хамгийн их ашиг сонирхолтой салбарууд болж байна. 

ГРАФИК 1: УИХ-ын гишүүдийн ашиг сонирхолтой салбаруудыг ангилав. Нэг чиглэлийн цэг дээр дарж тус салбарт ашиг сонирхолтой гишүүдийн нэрсийг хараарай. Тухайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй компанийн мэдээллийг нь харах бол гишүүний нэр рүү сумаа чиглүүлээрэй.  

УИХ-ын гишүүн Б.Пунсалмаа нь хамгийн олон буюу 11 салбарт ашиг сонирхолтой байна. Түүний дараа Д.Амарбаясгалан, Х.Баттулга, Э.Батшугар, Х.Ганхуяг, Н.Номтойбаяр нарын гишүүд есөн салбарт ашиг сонирхолтой байгаагаар удаалж байна. 

ГРАФИК 2: УИХ-ын гишүүдийн ашиг сонирхолтой салбарын тоо болон компанийн мэдээллийг харууллаа. Зураг дээр нь дарж тухайн УИХ-ын гишүүний компанийн мэдээлэл болон ашиг сонирхолтой салбаруудыг хараарай. 

Харамсалтай нь дээрх тоон баримтууд заримынх нь хувьд зүгээр л цаасан дээрх буюу өөрсдийнх нь нийтэд ил гаргаж болно гэж тодорхойлсон л мэдээлэл юм. Зарим гишүүдийн ХОМ-ээс нь ашиг сонирхолтой салбарыг нь төвөггүй тодорхойлж болохоор байгаа бол заримынх нь хувьд маш бүрхэг байна. Тодруулбал ашиг сонирхолтой салбарыг нь ангилах явцад хоёроос дээш удаа сонгогдсон гишүүд эзэмшдэг компанийнхаа мэдээллийг нуух, илт буруу ташаа мэдээлэх зэрэг зөрчил их байв. Шинэ гишүүдийн хувьд энэ байдал нь харьцангуй бага байна. 

УИХ-ын гишүүний гаргасан ашиг сонирхлын зөрчилд хариуцлага тооцохын тулд хяналт тавих ёстой, хяналт тавих нөхцөлийг ИЛ ТОД байх явдал бүрдүүлж өгнө. Гэтэл хоорондоо салшгүй холбоотой энэ үйл явцад хамгийн их цаг хугацаа авч тээг болж буй зүйл нь нээлттэй бус байдал болон нээлттэй гэх мэдээлэл нь итгэхэд бэрх, төөрөгдүүлж дүр эсгэсэн байдалтай байгаа явдал юм.  

1.Мэдээлэл олж авах явцыг албаар хүндрүүлж байна

УИХ-ын гишүүдийн хувь эзэмшиж буй компанийн мэдээллийг илүү нарийвчилж хайх явцад ХОМ дээрх нэр нь Улсын бүртгэлээс зөрөх, том жижиг үсэг, зай авах, зураас татах зэргийг зөрүүлэх, бичихгүй орхих төдийд л мэдээлэл нь олдохгүй байх тохиолдол олон байв. Улсын бүртгэлийн хайлтын системийн алдаатай, төвөгтэй байдал ч үүнд нөлөөлж байлаа. Нээлттэй мэдээллийн сангаас татаа тунгаадаж байж мэдээлэл олж авч байна гэсэн үг. 

Түүнчлэн төр ил тод байх ёстой зарим мэдээллээ мэдээлж байгаа ч тэдгээрийг нэг дороос харах боломж хомс, заавал олон төрлийн сайт, цэс ухаж байж олж байгаа нь албаар төөрөгдүүлж, мэдээллийг нууж байна гэж хардах нөхцөл мөн юм. Тухайлбал хөрөнгө орлогын мэдээллийг xacxom.iaac.mn сайтаас, ирц, өгсөн санал зэргийн мэдээллийг парламентын үндсэн сайтын өөр олон цэс дундаас ухаж байж олох жишээтэй. Олсон ч цаг тухайдаа мэдээлээгүй байх нь олонтоо тохиолдоно. 

Бүх нийтийн өмнө дэлгээтэй ном шиг байх ёстой хүмүүсийн мэдээлэл ил тод байгаа нэртэй худал дүр эсгэсэн байдгийг уг жишээнээс харж болно. Хайнга хандсан гэхээс илүү албаар гэвэл илүү зохих биз. Цаашлаад тухайн гишүүний хувь эзэмшиж буй компани нь төрийн тендерт оролцдог эсэх, төрийн бодлогоос хамааралтай салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг эсэхийг тодруулах шаардлагатай. Гэтэл бүх зүйлээ шилэн байлгах ёстой төрийн мэдээлэл бүрэн ил тод биш хэвээр л байна. 

• IRIM судалгааны хүрээлэнгээс 2020 онд хийсэн судалгаагаар 86 төрийн байгууллагын цахим хуудасны ил тод байдлын үнэлгээ дунджаар 54% буюу "сул" түвшинд байна гэж дүгнэсэн.
• 2021 онд 88 төрийн байгууллагын цахим ил тод байдлын ерөнхий индекс 0.602 буюу мөн "сул" түвшинд байгааг харуулсан байна.

"Шилэн дансны тухай" хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш тодорхой ахиц гарсан ч зарим төрийн байгууллагууд мэдээллээ бүрэн бус, эсвэл хугацаа хоцроож байршуулдаг зэрэг асуудлаас үүдэж дээрх мэдээллүүдийг олж авах явцыг төвөгтэй болгож байна. 

Угтаа УИХ-ын гишүүдийн ашиг сонирхлын тухай мэдээлэл нь заавал тухайн гишүүн ямар нэгэн ашиг сонирхлын зөрчилд орооцолдож байж ил гарах ёстой нууц мэдээлэл биш. Хэнбугай ч орж хараад ойлгочхоор маш ойлгомжтой мэдээлэл байх ёстой юм. Өдөрт 4.9 сая хүн зочилдог гэх парламентын албан ёсны вэб хуудас дээрх УИХ-ын гишүүдийн мэдээлэл нь алдаг оног, худлаа үнэн намтраас цааш хэтрэхгүй байгаа нь харамсалтай. Тус мэдээлэл дотор тухайн гишүүний намтраас гадна хөрөнгө орлогын мэдүүлэг, улс төрийн үзэл баримтлал, сонгуулийн түүх, ашиг сонирхолтой салбарын мэдээлэл, санаачилсан хууль, өгсөн санал, ирц зэрэг зүйлс байвал иргэд, болон хяналт тавих ёстой байгууллагууд мэдээллээ ил тод авч чадна. Сайтынхаа хандалтын тоог хүртэл илт худал мэдээлж байгаа парламент өөрсдийнхөө мэдээллийг үнэн зөв, нээлттэй байлгаж чадахгүй байх нь ч аргагүй юм. 

Энгийн ажилд ороход хүртэл гурван үеийн намтар бичүүлдэг нь хэвээр атал улс орны чухал асуудлыг шийдэх, хууль тогтоох дээд байгууллагад ямар ашиг сонирхол, үүх түүх, үзэл баримтлалтай хүн ажиллаж байгаа нь төрийн нууц аятай л байдаг нь ашиг сонирхлын зөрчил гаргахыг улам өөгшүүлж байна. УИХ-ын гишүүн болох мөнгөний шалгуур нь үнэтэй ч үзэл санааны шалгуур нь дэндүү хямдхан аж. Нэгэнт үзэл санаагүй асар их ашиг сонирхолтой хүмүүст нууж хаах юм их байх нь ойлгомжтой. 

2. Одоогийн тогтолцоонд ашиг сонирхлын зөрчлийг далдлах боломж олгож буй олон цоорхой байна 

Ил тод байдал шат шатандаа хангагдахгүй байгаагаас үүдэж зөвхөн ХОМ-ээр тодорхойлогдохгүй ашиг сонирхлын зөрчлүүд үүсэж буйг дараах гурван жишээгээр тайлбарлая. 

Дээрх жишээнүүдээс харахад ХОМ нь төрийн албан тушаалтнуудын ашиг сонирхлыг тодорхойлох гол хэрэгсэл боловч зөвхөн түүнд найдах нь хангалтгүй байгааг харуулж байна. Охин компаниуд болон холбогдох бизнесүүдээ мэдүүлээгүй тохиолдолд нээлттэй мэдээллээс хайж олоход хүндрэлтэй байх, хувийн бизнес нь төрийн бодлого, хөрөнгө оруулалттай огтлолцох үед зөрчил үүсгэх эрсдэл өндөр байх, төрийн нээлттэй мэдээллийн сангийн зөрүүтэй, дутуу мэдээлэл нь ил тод байдлыг бууруулах зэрэг алдаа дутагдал байгаа юм. Эдгээр нь одоогийн тогтолцоонд ашиг сонирхлын зөрчлийг далдлах боломж олгож буй олон цоорхой байгааг харуулж байна. 

ХОМ болон нээлттэй нэртэй мэдээллийн сангууд хэлбэр төдий болжээ. Хэлбэр төдий зүйлээс ашиг сонирхлыг шууд тодорхойлох учир дутагдалтай. Иймд бодит байдал дээр илүү нарийн мэдээллийг зөвхөн сургаар л олж авч байна. ХОМ бодитой, үнэн зөв байх нь ашиг сонирхлын зөрчлийг илрүүлэх эхний бөгөөд хамгийн чухал алхам юм. Хэрэв энэ шатандаа гишүүд бодит мэдээлэл өгч, бүх хувь эзэмшлээ үнэн зөв мэдүүлбэл дараах хяналтын механизмууд илүү үр дүнтэй ажиллах боломжтой болно.

• Гишүүдийн компани улсын санхүүжилттэй төсөл, тендерт оролцож, ашиг сонирхлын зөрчилтэй тендер олгогдсон эсэх, 
• Гишүүн өөрийн хувийн үйл ажиллагааныхаа чиглэлтэй холбоотой хууль тогтоомжийн санал хураалтад оролцсон эсэх

Түүнчлэн ХОМ-ээр тодорхойлогдохгүй ашиг сонирхлын зөрчлийг олж илрүүлэн нээлттэй болгох механизм огт байхгүй байгааг анхаарах хэрэгтэй байна. 

Саяхан Цахим хөгжил, инновац, харилцаа холбооны сайд Худал мэдээлэлтэй тэмцэх төвтэй болно гэж мэдэгдсэн. Хоржоонтой нь төр үнэхээр худал мэдээллийн асуудалд санаа зовниж байгаа бол эхлээд өөрсдөө бүрэн нээлттэй болохоосоо эхлэх хэрэгтэй. Төр өөрөө маш хаалттай, нэг талаараа худал мэдээлэл түгээж байж, “тэмцэнэ” гэсэн уриа лоозонгийн доор хяналтаа тогтоох нь утгагүй юм. 

3. Монголын УИХ-ын нээлттэй системд дутагдаж буй гол зүйлс болон хэрхэн сайжруулж болох вэ? 

Аливаа асуудлыг эхлэлээс нь л зөв байлгах ёстой. Заавал нэгдсэн мэдээллийн сан зэрэгт баригдалгүйгээр УИХ гишүүн өөрийнхөө болон улс төрийн үйл ажиллагааныхаа мэдээллийг дор бүр нь хэн нэгнээр шахуулж шаардуулалгүйгээр мэдээлдэг болох жишгийг тогтоож болох юм. 

Цаашлаад олон улсын сайн туршлагуудаас жишээ авч болно. Шведийн жишээнээс харахад тус улсын улс төрчдийн ил тод байдлыг хангуулах зорилготой өндөр түвшний “riksdagen” гэх мэдүүлгийн систем нь ардчиллынх нь үндсэн тулгуур багануудын нэг гэж тооцогддог байна. 

Тус сайтыг Монголын Хacxom.iaac.mn болон Parliament.mn сайттай харьцуулж үзье. /Тухайн сайтад байх шаардлагагүй мэдээллийг Х-р тэмдэглэсэн болно./

Нийтлэг мэдээлэл ба цар хүрээ	ХАСХОМ (Монгол)	УИХ-ын вэбсайт (Монгол)	Riksdagen (Швед)
Гишүүдийн намтар, боловсрол, туршлага	Х	Байгаа боловч хязгаарлагдмал, цөөхөн мэдээлэлтэй.	Байгаа, маш дэлгэрэнгүй
Хөрөнгө, орлогын мэдүүлэг	Байгаа (жилийн орлого, эзэмшил, хадгаламж, зээл гэх мэт) Гэхдээ орлогын эх үүсвэр нь хаанаас тухай нарийн мэдээлэл байхгүй.	Байхгүй	Байгаа, ашиг сонирхлын бүртгэлтэй хамт
Ашиг сонирхлын мэдүүлэг	Зөвхөн ямар компанид хувь эзэмшиж буй тухай л мэдээлэл бий. Тэр компани нь ямар салбарт хамаарах зэрэг мэдээлэл байхгүй.	Байхгүй	Байгаа (ямар байгууллагатай холбоотой, гишүүнчлэлтэй эсэх гэх мэт)
Төрийн санхүүжилт, хангамж	Х	Байхгүй	Байгаа (гишүүдийн цалин, урамшуулал, зардлын хяналт)
Санал хураалтын мэдээлэл	Х	Байгаа боловч далд олоход төвөгтэй. Нэг дор биш. Өөр цэсэд байршдаг.	Байгаа (хэн, ямар санал өгсөн, тайлбартай)
Хууль санаачилсан байдал	Х	Байгаа боловч бүрэн бус	Байгаа (бүрэн ил тод, дата хэлбэрээр ашиглах боломжтой)
Төсөв, төрийн зарцуулалт	Х	Байхгүй	Байгаа (хувь гишүүнд хамаарах төсвийн задаргаа)
Өгөгдөл татах, ашиглах API	Байхгүй	Байхгүй	Байгаа (судлаачид, сэтгүүлчдэд нээлттэй)

Швед улс дэлхийн хамгийн бага авлигатай орнуудын нэг юм. Тус улсын иргэдийн улс төрчдөдөө итгэх итгэл нь өндөр бөгөөд иргэд тэднийг хувийн ашиг сонирхлоор шийдвэр гаргахгүй гэж үздэг. Ил тод байдлын ачаар лобби бүлгүүдийн нөлөө хязгаарлагдаж, ашиг сонирхлын зөрчил буурсан гэж үздэг аж. Энэхүү систем нь Швед улсыг ил тод байдал, хариуцлагатай байдлын соёлоор авлига болон ашиг сонирхлын зөрчилтэй тэмцэж байгааг харуулж байна. 

Харин Монголд дээр дурдсан алдаа дутагдлыг засаж сайжруулах ажлыг төрийн бус болон иргэний нийгмийн байгууллагууд төрөөс илүү сайн гүйцэтгэж байна. Үүнийг Бодлогод залуусын хяналт ТББ, Цогц хөгжлийн үндэсний төв ИНБ зэргийн хөгжүүлсэн Open Data Lab Mongolia.mn, Uih.mn зэрэг сайтуудаас харж болно. Тэд өмнө нь далд байдаг байсан төрийн олон төрлийн мэдээллийг ил тод болгож чадсан юм. Жишиг нээлттэй мэдээллийн санг төр биш эдгээр байгууллагууд илүү сайн хөгжүүлж байна. 

ИНБ болон ТББ-уудын нэгтгэн мэдээлж буй нээлттэй мэдээллийн үндсэн эх сурвалж нь төр болох учир өөрсдөө ил тод, ойлгомжтой мэдээлж чадахгүй байгаа мэдээллээ цаг тухайд нь өгч хамтран ажиллах механизм чухал байна. Нөгөө талдаа энэ нь угтаа төрийн л хийх ёстой ажил учир төр өөрөө сайн системтэй болох хэрэгтэй. Хийж чадахгүй байгаадаа биш дургүйд хүчгүй гэдгийг сүржин нэртэй ШИЛЭН сайтууд нь батална. Иймд шилэн сайтууд нь шилний цаанаас бялуу долоолгож буй мэт худал хэлбэрээс цаашгүй байгаад анхаарч засаж сайжруулан олон хэрэггүй сангаас илүү нэгдсэн сантай болбол илүү үр дүнтэй байдгийг Шведийн жишээ харуулж байна.

Иргэн нэг ажил бүтээх гэж олон бичиг цаас хөөцөлдөн нааш цааш явдаг ажил цахим дээр ч ялгаагүй адилхан байна. Булгийн эх нь булингартай бол адаг нь булингартай гэдэг шиг АШИГ СОНИРХЛЫН ЗӨРЧИЛ гэгч том асуудлын хамгийн эхний шат болох ИЛ ТОД байдал хангагдахгүй нь улмаас дараагийн шатны асуудлууд ёс журмынхаа дагуу ажиллахгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлж байна.