"Тоо нэмж хасах, төлбөр тооцоо хийх нь бараг хүн бүрд байдаг математик чадвар. Гэхдээ орчин үеийн нийгэмд эдгээр нь хангалтгүй"
Оксфорд Иx Сургуулийн Профессор, Олон Улсын Матемакийн Нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч асан Жон М.Боллтой хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна.
Манай улсад 2015 айлчилж байсан тэрбээр математик бусад улс орнуудад ямар чухал байна вэ гэдгийг сайтар харж ажиглах хэрэгтэйг бидэнд сануулаад математик эдийн засгийн хөгжилд шууд нөлөөлдөг гэдгийг онцолсон юм.
-Профессор Болл, та анх яагаад математикт суралцахаар шийдсэн бэ. Математикийг сонирхоход тань юу голлон нөлөөлөв?
-Хүүхэд байхад надад бага сага математикийн авьяас байсан байх. Гэхдээ би маш гайхамшигтай багш нартай таарсан. Тухайлбал, нэг багш маань самбарт "2+" гэж бичээд алгаараа дараад тэнцүү тав бол миний алганы дор хэд байгаа вэ гэж асуухад нь би гурав гэж хариулсан. Тэгэхэд тэр “бид үүнийг икс (x) гэж нэрлэнэ” гэж билээ. Тэр санаа надад гайхалтай ончтой санагдсан юм.
-Та математикт анх тэгэж дурласан байх нь ээ?
-Тийм. Дараа нь геометр үзсэн. Гортиг, шугам ашиглан байгуулалт хийх болон батлах бодлогууд гайхалтай санагдсан. Манай аав инженер мэргэжилтэй бөгөөд гэр бүлийн инженерийн фирмтэй байсан. Гэхдээ миний бодлоор тэр академик талын хүн болох ёстой байсан юм. Учир тэр энэ талын их авьяастай. Миний ах бас математикт сайн хүүхэд байсан боловч аав маань түүнийг өөрийнхөө замаар замнуулж Кембриджийн их сургуульд инженерийн боловсрол эзэмшүүлсэн.
Тэгэхээр нь би ямар ч байсан инженер болохгүй гэж шийдсэн. Миний хувьд өөр боломжит сонголт нь математик байсан. Тэгээд би Кембрижийн их сургуульд математикаар сурсан юм. Аав, ахтай ижилхэн сургуульд гэсэн үг. Дараа нь маш олон хүний дэмжлэгтэйгээр надад мэргэжлийн математикч болох зам нээгдсэн юм даа.
-Сайхан түүх байна. Тэгвэл таныхаар математик гэж юу вэ. Энэ нь эргэн тойронд байгаа юмсыг тэр дундаа байгалийг ойлгож, нууцыг нь тайлах хэрэгсэл үү. Эсвэл хүний бодох ур чадварыг хөгжүүлэхэд голлон нөлөөлдөг эд үү?
-Миний бодлоор бидний эргэн тойронд байгаа бүх юмс математиктай ямар нэгэн байдлаар холбогддог. Магадгүй, математик хайр дурлал болон яруу найрагтай холбогдох нь шинжлэх ухаан болон инженерчлэлтэй холбогдоxоосоо бага.
Гэсэн хэдий ч эдгээр салбарт хүртэл хувь нэмрээ оруулж чадах байх. Тийм учраас математик бол бүхнийг нэгтгэн бодох аргачлал юм. Түүнээс гадна математик нь бидний бодох ур чадвартай шууд холбоотой. Тухайлбал, ажил олгогчид математикчийг ажилд авахдаа сурч мэдсэн математикаас нь гадна тэдний бодох чадварыг үнэлдэг. Тэд таамаглал дэвшүүлж, задлан шинжилж зөв дүгнэлтэд хүрэх урлагт суралцсан байдаг.
-Таны судалгааны чиглэл бол онолын механик, тэр дундаа материалын харимхай чанарын судалгаа. Энэ салбарт математикийн бусад шинжлэх ухаанууд, тэр дундаа физиктэй ойртож харилцан хамааралд ордгоороо онцлогтой. Математик болон физик хоорондын хамаарлын талаар хоёр зөрүүтэй үзэл байдаг. Эхнийх нь физикийн Нобелийн шагналт Евген Вигнерийн бичсэнчлэн “Математик нь байгалийг танин мэдэхэд маш үр дүнтэй боловч чухам яагаад ийм байдаг нь үндэслэлгүй. Үүний шалтгааныг олж тогтоох боломжгүй” гэсэн үзэл. Нөгөө нь алдарт математикч Владимир Арнольдын “Математик бол физикийн хямд туршилттай хэсэг нь юм” гэснээр илэрхийлэгдэнэ. Энэ харилцан хамаарлын талаар таны бодол юу вэ?
-Бусад салбартай, тэр дундаас туршилтын шинжлэх ухаантай харилцан хамааралтай байдал бол үнэхээр сонирхолтой санагддаг. Туршилт хийдэг эрдэмтэд болон математикчдын хамтын ажиллагаа их үр дүнтэй.
Математикчид хийгдсэн туршилтаас ихийг олж мэддэг бол, математикчдын саналыг сонсох нь туршилт хийдэг хүмүүст үргэлж ашигтай байдаг. Вигнерийн хувьд бол бараг бүх эрдэмтэн байгалийг танин мэдэхэд математик ийм үр дүнтэй байдаг нь тайлахад амаргүй оньсого гэдэгтэй санал нийлдэг. Арнольдын хувьд надад түүнтэй танилцах сайхан боломж тохиосон юм. Тэр бол манай дэлхийн хамгийн сайн математикчдын нэг байсан бөгөөд өөрийн байр сууриа зарим үед илт хүчтэйгээр илэрхийлдэг гэдгээрээ ч олонд танигдсан хүн.
Би бүх амьдралынхаа туршид математикийг онолын ба хэрэглээний гэж хуваахын эсрэг байсан.
Тэгэхээр тэр хэлсэн үгэндээ арай хэтрүүлсэн байх. Учир нь бид математикийг физикийн салбар гэж хэлж болохгүй. Харин түүний оронд юу илүү үнэн бэ гэвэл, математикийн ихэнх судлагдахуун физик суурьтай байдаг.
Тухайлбал Фурье цувааг авч үзвэл анхлан дулааны судалгаанаас үүдсэн байдаг юм. Тэгээд математикчид энэ судлагдахууныг ямар эх үндэстэйгээс нь үл хамааран зүгээр л цуваа гэсэн утгаар нь хэсэг судалсан байгаа юм. Тэгж судалсны дараа магадгүй шал өөр хэлбэрт орсон боловч эргээд шинжлэх ухааны бусад салбарт хэрэглэгдэж эхэлсэн. Математик болон бусад шинжлэх ухааны харилцан хамаарал ингэж өрнөдөг.
-Дахиад би В.Арнольдын хэлснийг сануулъя. Тэр “Онолын болон хэрэглээний математик гэсэн ялгаа нь нийгмийн үндэслэлтэй үзэгдэл болохоос шинжлэх ухааны үндэслэлтэй биш” гэсэн байдаг. Та үүнтэй санал нийлэх үү? Ер нь шинжлэх ухаан болон инженерчлэл нь харилцан бие биенээ гүйцээж оршдог уу? Эсвэл тэд хоорондоо өрсөлддөг үү?
-Энэ удаад би Арнольдтой 100% санал нийлж байна. Би бүх амьдралынхаа туршид математикийг онолын ба хэрэглээний гэж хуваахын эсрэг байсан. Архимед, Ньютон гээд математикийн томчууд хэзээ ч ийм хандлага гаргаж байгаагүйг санах хэрэгтэй. Миний үлгэр дуурайл болгож явдаг нэг хүн бол Коши. Тэрээр 19 дүгээр зууны эхэнд математикийн чухал салбар болох комплекс анализын суурийг тавих судалгаанууд хийхийн зэрэгцээ, механикийн салбарт гайхамшигтай бүтээлүүд туурвисан. Тасралтгүй биетийн механик хүчлэгийн тухай ойлголтыг бий болгож улмаар харимхайн онолын үндсэн тэгшитгэлүүдийг гаргаж авсан байдаг юм.
Тэр ч бүү хэл атом оршин байдаг нь нотлогдоогүй байхад эдгээр тэгшитгэлүүдийг атом суурьтай загварт үндэслэн нээж олсон байгаа юм. Тэгэхээр түүн шиг хүмүүсийн хувьд онолын болон хэрэглээний математик гэсэн ялгаа байдаг тухай яриа ямар ч утгагүй, ойлгомжгүй санагдах байсан гэдэгт би итгэлтэй байна.
-Бокс болон Женкинс гэсэн нэртэй Английн хоёр статистикч нэгэнтээ “Загвар бүхэн буруу, гэхдээ зарим нь хэрэгтэй” гэсэн байдаг. Таныхаар сайн загвар гэж юу вэ? Загвар бидэнд ямар хэрэгтэй юм?
-Тэдний зөв л дөө. Яагаад гэвэл загвар бүр л бодит байдлыг хялбаршуулдаг юм. Тийм учраас ойлгох гэж оролдож буй юмсыг маань бүх талаар нь бүрэн дүүрэн төлөөлж чадах загвар байхгүй. Юу хийвэл зохих вэ? гэвэл, эхлээд тухайн судлагдахуунаа сайн ажиглаж ойлгох гэж оролдох хэрэгтэй. Тэгээд холбогдох математик загвараа бодож олоод, тэр загвараа математикийн үүднээс нягт бөгөөд бүрэн дүүрэн судлан тэндээс ямар прогноз гарч ирэхийг нь сонирхож үз.
Математик эдийн засгийн хөгжилд шууд нөлөөлдөг гэдэгт би бүрэн итгэдэг.
Учир нь хэрэв тэгж нухацтай хандахгүй бол эцсийн дүнд ямар нэгэн асуудал үүсэхэд, энэ нь чухам загварт өөрт нь байсан уу, эсвэл загварт хийсэн бидний шинжилгээнд байсан уу? гэсэн хариулт нь тодорхойгүй асуулттай бид тулгарна. Загвар дээрх математик ажиллагаа хангалттай сайн болсон үед загвар маань судлагдахууны энэ хэсэгтэй нь эсвэл чанартай нь нийцэж байна, харин энэ тал дээр нь нийцэхгүй байна гэсэн дүгнэлтэд хүрч болно. Тэгээд бид яаж загвараа өөрчилж сайжруулах вэ? гэсэн дараагийн асуулт гарч ирэх ба ийнхүү өөрчилсөн загвар нь дээрх явцыг дахин эхлүүлнэ. Энэ бол төгсгөлгүй үргэлжлэх үйл ажиллагаа юм даа.
-Тэгвэл загварчилна гэдэг чинь турших, алдах, турших ... гэсэн зүй тогтолтой юм аа даа?
-Тэгэж хэлж болно.
-Одоо ярианыхаа сэдвийг бага зэрэг өөрчлөөд прагматик сэдэв рүү оръё. Орчин үеийн нийгэмд математик ямар үүрэг гүйцэтгэж байна вэ. Ер нь арван жилийн хэмжээний математик, тэр дундаа дөрвөн аргын тооны чадвартай байхад болох юм биш үү. Тийм бол элдэв теорем энэ тэр батлах гээд суух хэрэг байна уу?
-Та эдийн засгийн хөгжилд математикийн ухаан чухал нөлөөтэй гэж итгэж байна уу? Тийм бол яагаад? Монголын хөгжилд математик яаж нэмэр болох бол?
-Математик эдийн засгийн хөгжилд шууд нөлөөлдөг гэдэгт би бүрэн итгэдэг. Зүгээр л эдийн засгийн онолын судалгаанд аль хэр их математик ашиглагдаж буйг хар даа. Мөн барууны ертөнцөд банк санхүүгийн салбарт маш олон математикчид ажилладаг. Тэд ээдрээтэй санхүүгийн бүтээгдэхүүнүүдийг зөв үнэлэх загвар боловсруулах гэх мэт маш их зүйл хийдэг юм. Гэхдээ тэдний хийсэн загварууд заримдаа сөрөг нөлөө үзүүлэн, хямрал үүсэх шалтгаан болдог ч байж мэднэ. Тэгэхээр ямар ч байсан эдийн засгийн хөгжилд математик чухал оролцоотой. Өөр юу асуусан билээ?
-Монголын хөгжилд математик яаж нэмэр болох бол?
-Тэр чинь харин хэцүүхэн асуулт байна. Учир би Монгол хүн биш. Гэхдээ Монголын хувьд газар тариалан, мал аж ахуйн салбар чухал гэдгийг танай орноор аялахдаа анзаарсан юм. Энэ салбар цаг агаараас их хамааралтай гэдгээрээ онцлогтой. Цаг агаарын зүй тогтол нь шугаман бус тухайн уламжлалт тэгшитгэлээр илэрхийлэгддэг юм. Ийм байдлаар цаг агаарыг зөв таамаглах нь ашиг тустай гэж бодож байна.
Түүнээс гадна цаг уурын өөрчлөлтөд хэрхэн дасан зохицох вэ гэх зэрэг асуултууд гарч ирнэ. Энэ асуултад оновчтойгоор хариулах нь мөн л математикт тулгуурлана. Математикийн нэг салбар болох оновчлол нь эд баялгийн зохистой хэрэглээтэй холбоотой асуудалд хариулт өгч чаддаг учраас төр засгийн бодлогод тулгуур болж чадна.
-Одоо ярианы сэдвээ дахин нэг өөрчилье. Математикийн шинжлэх ухааны үүднээс харвал бид маш сонирхолтой цаг үед амьдарч байна. Учир нь удаан хугацаанд шийдэгдээгүй байсан зарим асуудлууд энэ үед шийдэгдсэн. Магадгүй энэ нь хүн төрөлхтний ахиц дэвшлийн илрэл байх. Гэсэн хэдий ч бид яаж шийдэх талаар ямар ч ойлголтгүй зарим асуудлууд нээлттэй хэвээрээ. Таны бодлоор энэ цаг үед математикт гарсан хамгийн том дэвшлүүд юу вэ?
-Миний амьд ахуйд шийдэгдсэн хамгийн алдартай асуудлууд гэвэл Андрю Вайлсын олон жил оролдож байж хийсэн Фермагийн их теоремын баталгаа болон Гриша Перельманы баталсан Пуанкарьегийн таамаглал нар юм.
Эхний үр дүнг томъёолж хэлэхэд амархан, харин удаах нь арай төвөгтэй. Пуанкарьегийн таамаглал нь нэг сая доллaрaaр үнэлэгдсэн арваад бодлогыг нэг юм. Эднээс нэгийг нь бодоход л нэг сая доллaрын шагналтай байдаг. Ийм шагналтай өөр нэг бодлого бол усны урсгалыг дүрсэлдэг Навиер-Стокесийн тэгшитгэлийн шийд гөлгөр эсэх тухай асуудал юм. Энэ нь одоогоор шийдэгдээгүй байгаа.
Мэдээж математикийн бүх чухал асуудал эдгээр арваад бодлогоор хязгаарлагдахгүй л дээ. Тэднийг чухал бодлогууд гэж тодорхой зөвлөл сонгож авсан юм. Эдэнтэй эн тэнцэх ач холбогдол бүхий маш олон шийдэгдээгүй асуудал бий.
-Андрю Вайлсын баталсан үр дүн эцсийн дүндээ Фермагийн теорем болсон гэдэгт бид бүрэн дүүрэн итгэлтэй байгаа юу?
-Наадах чинь их сонирхолтой асуулт байна. Бид аливаа баталгааг зөв эсэхийг нь яаж мэдэх вэ? Бодит байдал дээр бол баталгааг маш олон хүн, тэр дундаа тухайн салбарын мэргэжилтнүүд үзээд, тэд алдаа олж чадахгүй бол зөв гэж хүлээн зөвшөөрдөг. Хааяа нэг маш олон хүний зөв гэж үзсэн баталгаанд хүртэл жижиг алдаа гардаг. Гэхдээ эд нар ихэнхдээ жижиг алдаанууд.
Математикийн нэг салбар болох оновчлол нь эд баялгийн зохистой хэрэглээтэй холбоотой асуудалд хариулт өгч чаддаг учраас төр засгийн бодлогод тулгуур болж чадна.
Миний төсөөллөөр бол ирээдүйд математикчид судалгааны ажлаа хэвлүүлэхээр сэтгүүлд өгөхөд нь компьютерын програмаар баталгааг нь шалгадаг болох байх. Гэхдээ ийм болтол магадгүй тавин жилийн зай бий. Ямар ч байсан миний ажлууд ийм шалгалтад өртөхгүй гэж бодохоор тайван байна шүү.
-Та математикийн нийгэмлэгийн талаар асар их туршлагатай хүн. Тийм нийгэмлэгийн үндсэн үүрэг нь юу вэ? Нийгэмлэгүүд мэргэжлийнхээ ашиг сонирхлыг хамгаалж ажилладаг уу? Тэдний үүрэг улс орон, бүс нутаг болон олон улсын түвшинд хэр ялгаатай байдаг вэ?
-Тийм ээ. Жишээ нь, Их Британийн хувьд бол Лондонгийн Математикийн Нийгэмлэг гол үүрэгтэй байдаг. Тэд юу хийдэг вэ гэвэл нэн тэргүүнд мэргэжлийн сэтгүүл хэвлэн гаргадаг. Сэтгүүл хэвлэн гаргах нь бусад нийгэмлэгүүдийн ч хийдэг түгээмэл үйл ажиллагаа юм.
Дараагийн чухал үүрэг нь судлаачдад бага хэмжээний санхүүжилт олгодог. Тэгээд нэрэмжит шагналууд олгоно, мөн математикт чухал нөлөөтэй бодлогын чанартай асуудлуудыг шийднэ. Жишээ нь, математикт эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих гэх мэт. Энэ бүхэн үндэсний хэмжээнд хийгдэх гол үйл ажиллагaaнууд.
Харин олон улсын түвшний нийгэмлэгийн хувьд гэвэл Европын Математикийн Нийгэмлэг, Америкийн Математикийн Нийгэмлэг зэрэг байгууллагуудыг нэрлэж болно. Америкийн Математикийн Нийгэмлэг нь зөвхөн Америк тивээр хязгаарлагддаггүй, гаднын олон эрдэмтэд тухайлбал би хүртэл гишүүнээр элссэн байдаг. Энэ бүхний дээр мэдээж Олон Улсын Математикийн Нийгэмлэг (ОУМН) байна. ОУМН-ийн хувьд дөрвөн жилд нэг удаа Олон Улсын Математикчдын Хурлыг зохион явуулж, салбарын хамгийн чухал шагнал болох Филдсийн медалийг олгодог юм.
-Би Олон Улсын Математикийн Нийгэмлэгийн талаар асуух гэж байлаа. Та 2003-аас 2006 оны хооронд тус нийгэмлэгийн ерөнхийлөгчөөр ажилласан. Энэ нийгэмлэгийн зохион явуулдаг гол ажлуудын нэг нь “Олон улсын Математикчдын Хурал” бөгөөд 2006 онд энэ үйл ажиллагаа Иcпани улсад зохиогдсон. Тэр үед та Филдсийн медаль олгох хорооны даргаар ажилласан. Бидэнд Филдсийн медаль болон медальтнуудын талаар ярьж өгөөч.
-Филдсийн медалийн хувьд гэвэл өндөр түвшний шагналууд дундаас насны хязгаартай гэдгээрээ онцгойрдог. Медалийн эзний нас 40-өөс хэтрээгүй байх ёстой. Дөрвөн жилд нэг удаа хоёроос дөрвөн ширхэг медалийг зэрэг өгдөг.
Медалийг өөрийн чинь хэлсэнчлэн Олон Улсын Математикчдын Хурал дээр гардуулдаг. Эздийг нь тодорхойлох нууц зөвлөл томилогдон ажилладаг ба шагнал гардуулах эцсийн мөч хүртэл зөвхөн тэр зөвлөлийн тэргүүн нь олонд ил байдаг. Мадридад болсон хурлын хувьд нэлээд сонирхолтой үйл явдлуудаар дүүрэн байсан. Тэр жил медалийн эздээр тодорсон хүмүүсийн нэг нь Гриша Перельман байсан юм. Тэр Пуанкарьегийн таамаглалыг баталсан.
Монголчуудад хандан энэ сайхан байгаль дэлхийгээ хэвээр нь хадгалж үлдэхийг хичээгээрэй гэж захимаар байна.
Тэр үед би нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч байсан учир медаль олгох зөвлөлийн тэргүүнээр ажилласан. Перельман шагнал хүлээж авдаггүй гэдгээрээ аль хэдий нь алдаршсан байсан юм. Бид түүнийг Филдс авна гэдгийг бараг л гадарлаж байсан бөгөөд хамгийн түрүүнд медалиас татгалзах өндөр магадлалтай байхад ч гэсэн түүнд медаль өгөх нь зөв үү гэдгийг шийдэх хэрэгтэй болсон юм.
Бидний хүлээж байснаар зөвлөлийн зүгээс түүнд шагнал олгох шийдвэр гарсан. Тэр жил дөрвөн хүнд олгосон юм. Шийдвэртэй зэрэгцээд би Перельмантай утсаар холбогдон түүнд энэ талаар дуулгахад тэр медалийг хүлээж авахгүй гэдгээ надад хэлсэн. Тэгэхэд нь би миний хувьд шагналаас ямар үндэслэлээр татгалзаж байгааг нь мэдэх их чухал болохыг түүнд тайлбарлаад энэ талаар Орост очиж нүүр тулан уулзаж ярилцах боломж бий эсэхийг асуусан юм. Тэр ярилцахыг зөвшөөрсөн тул би Санкт-Петербургруу нууцлаг байдалд очиж түүнтэй уулзан бүтэн өдрийн турш ярилцсан. Тэгсэн ч гэсэн тэр медалиас татгалзсан шүү.
-Та Гриша Перельмантай уулзаад түүнийг ятгаж чадаагүй ч гэсэн яагаад энэ нэр хүндтэй шагналаас татгалзах болсныг мэдэж чадсан уу?
-Би ярьж болохоосоо илүү ихийг мэднэ. Учир нь бид хоёр уулзалтынхаа эхэнд яригдсан зүйлүүдийг олон нийтэд ил болгож дэлгэхгүй, нууц байлгана гэж тохирсон юм. Гэхдээ юуг мэдэгдэж болох вэ гэвэл тэр зарим талаараа математикийн салбарынханд, тэдний зарим үйл ажиллагаанд сэтгэл дундуур байгаа юм. Тийм болохоор тэр энэ салбарын төлөөлөл болохыг хүсээгүй.
-Ихэнх хүмүүс математикийн судалгаа хийх, тэр дундаа томоохон үр дүнг батлах нь сэтгэл зүйн хувьд ачаалалтай байдаг гэж үздэг. Та энэ талаар юу гэж бодож байна?
-Тийм ээ. Тэр энэ үр дүнг батлахын тулд үлэмж их хөдөлмөрлөсөн гэдэгт итгэлтэй байна. Мэдээж ямар ч чухал үр дүн дан ганц хүний ажил байдаггүй юм. Учир нь үр дүн бүр өмнөх үр дүнгүүд дээр суурилдаг.
Жишээлбэл, Перельманы хийсэн ажил нь Хамилтон гэдэг математикчийн санаанд тулгуурлаж байгаа. Тэгсэн ч гэсэн тэр хүн энэ зорилгын төлөө маш их юмаа зориулсан гэдэг нь хөдөлшгүй үнэн. Энэ баталгааны хувьд зарим жижиг сажиг алдаанууд байсан, тэр алдаануудыг дараа нь засварласан.
Харин Филдсийн медалиар шагнагдсанаасаа хойш мань хүн математикийн судалгааны ажил хийхээ больсон нь бага зэрэг ойлгомжгүй байгаа юм. Нэг зорилгын төлөө тэгж их юмаа золиосолчхоод гэв гэнэт болино гэдэг төсөөлөхөд бэрх. Тэр дуурь үзэх гэх зэрэг өөр зүйлүүд хийгээд явж байгаа даа.
-Тэгэхээр Гриша бидний хувьд оньсого хэвээрээ л байгаа юм аа даа?
-Тийм ээ. Учир нь тэр хүмүүстэй, тухайлбал сэтгүүлчидтэй харилцахгүй байгаа.
-Та Монголд ирээд манай орны баруун хойд хэсгээр аялсан. Хоёр жилийн өмнө Монголд ирсэн Францын математикч Мишэл Жамбу бидэнд “Би энд ирээд төгсгөлгүй гэж юу болох тухай бодит мэдрэмжийг амьдралдаа анх удаа олж авлаа” гэж хэлсэн юм. Монголд байх хугацаанд танд математикийн ямар нэг мэдрэмж төрөв үү?
-Монгол Улс надад үнэхээр их таалагдаж маш үзэсгэлэнтэй санагдсан гэдгийг нэн тэргүүнд хэлье. Аяллын явцад ямар ч байсан зам гэдэг ойлголт ямар өргөн хүрээтэй байж болохыг би ойлгосон. Уг нь би зам гэхээр голдоо цагаан зураастай цардмал гэж ойлгож явсан юм. Ер нь бол Мишел Жамбу яагаад тэгэж хэлснийг нь би ойлгож байна. Танай нутгаар явахад тэнгэр нь маш цэлмэг, гар утас, зурагт гэх мэт зүйлсэд сатаарах юмгүй гээд л.
Ер нь бол хүн байгалийг илүү ойроос мэдрээд эхлэхээр илүү гүнзгий ойлголтуудын талаар бодож эхэлдэг байж мэднэ. Би хувьдаа математик болон ухамсрын талаар нэлээд бодсон. Энэ их чухал асуудал бөгөөд чухам ямар байдлаар шийдэгдэх нь тодорхойгүй байгаа юм. Магадгүй Монголд олж авсан мэдрэмж дээрээ үндэслэн энэ талаар үргэлжлүүлэн судлах байх.
-Энэ талаар сонсоход их таатай байна. Одоо сүүлийн асуултаа асууя. Танд Монголчуудад, тэр дундаа манай математикчдад хандаж хэлэх зөвлөмж байна уу?
-Их Британи улсын иргэн хүн ирээд Монголчуудад юу хийвэл дээр болохыг нь заах нь их ул суурьгүй, үндэслэлгүй, таан буудсан хэрэг болно. Гэхдээ Монголчуудад хандан энэ сайхан байгаль дэлхийгээ хэвээр нь хадгалж үлдэхийг хичээгээрэй гэж захимаар байна. Монголын математикчдын хувьд математик бусад улс орнуудад ямар чухал байна вэ гэдгийг сайтар харж ажиглах хэрэгтэй. Тэгээд тэднээс сайн зүйлүүдийг нь сурaлцаж авах нь чухал байх. Гэхдээ үүнийг зөвхөн Монголчууд өөрсдөө л хийж чадна.
-Профессор Жон Маклеод Балл танд их баярлалаа.
Ярилцсан: Н.Ууганбаатар
