Ц.Цолмон: Хятадтай том төслүүд дээрээ эвтэйхэн хэлцэл хийх цаг үе одоо л Монгол Улсад тохиогоод байна

МУИС-ийн Бизнесийн сургуулийн багш, судлаач Ц.Цолмонтой дэлхийн худалдааны дайны талаар болоод энэ дундаа Монгол Улс ямар бодлого баримтлах ёстой тухай ярилцлаа.

-Жил гаруйн хугацаанд үргэлжилсэн ч Хятад, Америкийн худалдааны дайн саарахгүйгээр, харин ч илүү өргөн хүрээг хамрах шинжтэй боллоо. Та судлаачийн байр сууринаас уг зөрчил, маргааны шалтгааныг тайлбарлахаас ярилцлагаа эхлүүлье?

-АНУ, Хятад Улс дэлхийд тэргүүлэх томоохон эдийн засагтай.

Эдийн засаг нь олон улсын худалдааны салбарт ихээхэн нөлөө үзүүлдэг. Гэхдээ олон улсын худалдаа өнгөрсөн оныг хүртэл нэг талтай явж ирсэн хэмээн ойлгож болно.

Өөрөөр хэлбэл, америкчууд Хятадаас 2018 онд 540 тэрбум орчим ам.долларын бараа авч байсан бол хятадууд Америкаас 120 тэрбум гаруй ам.долларын бараа авсан гэхээр Америкийн худалдааны алдагдал 420 тэрбум гаруй ам.доллар болж байгаа юм.

Америк их хэмжээний хөрөнгө Хятад руу урсгаад, эргээд Хятадаас тэр хэмжээний хөрөнгө оруулж чадахгүйн улмаас Америкийн жижиг, дунд үйлдвэрлэл хөгжихөд бэрхшээлтэй болсон.

Ерөнхийлөгч Д.Трампын хувьд улсынхаа ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд түлхүү анхаарна гээд сонгуульд ялсан. Гэвч хэрэгжүүлэх бодлоготой нь бодит нөхцөл байдал зөрчилдсөн. Америкийн томоохон үйлдвэрээс Хятадад ажилладаг нь цөөнгүй байсан.

Америкийн үйлдвэрүүд Хятадад ажиллахын тулд заавал хамтарсан компани байгуулах шаардлагатай байдаг.

-Хамтарсан компани байгуулах шаардлагаас тэмцэл үүдэлтэй гэсэн үг үү?

-Өнгөн талаас харж байгаа шалтгааны нэг гэж хэлж болно. Тодруулбал, хамтарсан компани нэрээр хятадууд Америкийн технологийг дуурайж, тусдаа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх болсон.

Улмаар америк технологийг дуурайсан хятад үйлдвэрүүд өөрсдийн технологио ашиглаж өрсөлдөж эхэлсэн.

Энэ мэт оюуны өмчийн хамгаалалт, зохицуулалтын асуудал хөндөгдсөнөөр Хятадын бараанд татвар тогтоож, тэнцвэргүй байдлыг арилгахыг зорьсон.

Америк компаниуд Хятадын шаардлагыг биелүүлэхгүйгээр Хятад зах зээлээ эрүүлжүүлэх хэрэгтэй хэмээн үзсэн. Энэ шаардлагыг биелүүлэхгүй бол татварын тарифаа шат дараалан нэмэхээ мэдэгдсэн.

Тухайлбал, Хятадаас Америк руу орж ирж байгаа 250 тэрбум ам.долларын бараанд 10 хувийн татвар ногдуулж байсныг 25 хувь болгож нэмэгдүүлсэн. Ирэх есдүгээр сарын 1 -ээс үлдсэн 300 тэрбум ам.долларын бараанд шууд 10 хувийн татвар тогтооно хэмээсэн.

Экспортын бүх бараа 10-25 хувийн татвартай болсноор хятадад ашиггүй. Хятад бараа Америкийн зах зээл дээр үнийн хувьд өрсөлдөх чадваргүй болох эрсдэлтэй. Энэ мэт байдлаар худалдааны дайн эхэлсэн.

-Улмаар Хятадын эдийн засгийг 2020 онд саарна хэмээн зарим эдийн засагчид хэлэх юм. Худалдааны дайн сөргөлдөгч хоёр улсын эдийн засагт яаж нөлөөлөх бол?

-Америк болон Хятадын аль аль талыг барьсан үзэл бодлууд, судлаачдын байр суурь олон. Худалдааны дайн эцсийн дүндээ хэнд нь илүү хор уршиг авчрах вэ гэдгийг хэлж таамаглахад бэрх л дээ. Хоёр орны хийсэн хэлцлүүд ч үр дүнгүй болж байна.

Гэвч жил гаруй үргэлжилсэн зөрчил маргаанаас зарим дүгнэлтийг хийж болох юм. Жишээлбэл, Америкаас Хятадыг татварын дарамтад оруулснаар буулт хийнэ хэмээн таамаглаж байсан нь зөрчилдөх шинжтэй болж байна.

Хятадын эдийн засгийн нөхцөл байдлын тайлан судалгаанаас харахад худалдааны дайнтай холбоотойгоор үүсэж буй асуудлуудыг давж гарах хандлагатай болсон. Хятадын талаас ирэх оны Америкийн сонгуулийг хүртэл хүлээж, ойрын хугацаанд хэлцэл хийхгүй байсан ч Америкаас үүсгэж байгаа сорилтуудыг давж гарна гэсэн хүлээлттэй байна.

Худалдааны дайны нөлөөгөөр хоёр талын эдийн засагт хоёуланд нь эерэг болон сөрөг талууд ажиглагдаж байсан. Гэвч саяхан сүүлийн 10 жилийн түүхэндээ байхгүй том шийдвэрийг Хятадын Засгийн газраас гаргасан.

Тэд юанийн ханшаа ам.долларын ханштай харьцуулж их хэмжээгээр унагасан. Хятад ханшаа хянадаг системтэй учраас Хятадын бараа Америкийн зах зээлд өндөр үнэтэй гарсан ч гэсэн ам.доллартай тэнцэх юанийн ханшаа хямдруулчихаар үүсэх тарифын нөлөөг ханшийн бууралтаар нөхөж байна. Үүнийг Д.Трамп эдийн засагт байж боломгүй эрүүл бус үзэгдэл хэмээн үзэж байгаагаа хэлсэн.

-Хятадууд Америкаас хэрэгжүүлж байгаа татварын хориг арга хэмжээнүүдтэй хэрхэн тэмцэж байна вэ?

-Хятадууд юанийн ханшаа үргэлжлүүлж удирдахаас гадна орон нутгийн компаниуддаа их хэмжээний зээл олгох, дотоод татвараа бууруулах, үл хөдлөх хөрөнгийн салбартаа зээлийн хүүг бууруулах гэх мэт янз бүрийн аргаар Америкаас ирэх сорилтуудыг даван туулж байна.

Америкийн автомашин, гангийн үйлдвэр гэх мэт хүнд үйлдвэрийн салбарууд асуудалтай болж байна.

Машины үйлдвэрүүд нь хаалгаа барьж, зогсонги байдалд орж эхэлснээр Европын машин үйлдвэрлэлийн салбарт сөргөөр нөлөөлж эхэлсэн. Хятадаас авдаг зарим үйлдвэрлэлийн эх үүсвэрээ өөр улсаас хайхаас өөр аргагүй байдалд хүрч байна.

Хятадууд Америкийн хөдөө аж ахуйн салбарт нөлөөлөхийг оролдож байгаа. Хятадад өндөр тариф тогтоосны хариуд Хятад Америкаас авдаг байсан хөдөө аж ахуйн салбарын бүтээгдэхүүнээ авахаа больсон. Бусад орноос авахыг илүүд үзсэн.

Сонирхуулахад, Америкийн фермерүүд дунд амьжиргаа залгуулдаг ганц үйл ажиллагаа нь дампуурахад хүрэхээр амиа хорлолт ч нэмэгдсэн. Тиймээс Засгийн газраас нь хөдөө аж ахуйн салбартаа хөрөнгө их зарах болсон.

Хятад Улс нүүрс, тос, төмөр, буурцаг зэргийг Америкаас бусад орноос их хэмжээгээр нөөцлөх боллоо.

Америкийн хөдөө аж ахуйн салбарын бүтээгдэхүүн чанартай, ДНБ-д нь гол нөлөөг үзүүлэх салбарын нэг учраас Хятад худалдан авалтаа зогсоовол бэрхшээл, асуудлууд үүсэх нь гарцаагүй болж, бодит байдал дээр ч харагдаж байгаа.

Улмаар Америк хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийхээ үнийг хямдруулж худалдах гэх мэт сорилтуудтай тулгарч ч болох юм. Хятадууд хяналттай хэр нь хяналтгүй мэт бодлогыг хэрэгжүүлээд байгаа учраас эдийн засгийг нь тааварлахад тун бэрх болсон.

Хятадын төв банк юанийн ханш цаашид унахгүй гэж байгаа боловч унах магадлал өндөр харагдаж байгаа. Сүүлийн байдлаар 1.2 триллионы хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг Хятад Улс Америкаас худалдаж авна гэсэн тохиролцоондоо хүрэхгүй байгааг Америкийн талаас шаардаж, тохиролцоондоо хүрэхгүй бол тарифаа нэмнэ гэсэн байр суурь үргэлжилж байгаа.

-Худалдааны дайнаас үүдэлтэй хохирол бусад орны эдийн засагт хэрхэн нөлөөлж байна вэ?

-Худалдааны дайны нөлөөгөөр дэлхийн эдийн засаг 0.1-0.2 хувиар буурна гэх мэт төсөөллүүдийг ОУВС-ийн шинжээчид хэлж байна.

Үүнээс гадна олон улсын томоохон байгууллагуудын судалгаа, дүн шинжилгээгээр худалдааны дайны нөлөө дэлхийн ихэнх оронд сөргөөр нөлөөлнө гэсэн. Татвар үнэ өсгөдөг. Дэлхийн ялангуяа Европын эдийн засаг тогтворгүй байгаа.

Том үйлдвэрүүд худалдааны дайны нөлөөгөөр алдагдалд орж байна. Тодруулбал, Америк, Хятадын эдийн засгийг дагаж бусад улс оронд санхүү, хөрөнгө болон валютын ханшийн зах зээлд сөрөг нөлөөллүүд үүсэж байна.

Худалдааны дайны тогтворгүй байдлаас газрын тосны үнэ уначихлаа. Америкаас Иранд хориг тогтоочихлоо. Улмаар 2.6 сая баррел газрын тос гаргадаг байсан улс одоо 500 саяыг л гаргадаг болчихлоо. Хятад Америктай тэмцэхийн тулд Иранаас нефть авдаг болчихвол Америкийн нефтийн үнэ огцом унана зэрэг таамаглалыг шинжээчид хэлж байна.

Нөгөө талаасаа Хятад, Америкийн зөрчилдөөнөөс өөр хоорондоо нийлүүлж чадаагүй бүтээгдэхүүнээс үр шим хүртэх нь зарим улсад зах зээлийн том боломжуудыг олгож байна.

-Ялангуяа Хятадын эдийн засгаас улбаалж сөрөг үр дагавар нь манайд яаж тусах вэ?

-Монгол Улсын хувьд Хятадаас 70-80 хувийн хараат эдийн засагтай. Юун түрүүнд юанийн ханшийн нөлөө бидэнд тусна. Ам.доллартай харьцах юанийн ханш буурна гэдэг нь ам.доллар өсөж байхад юанийн ханш хэвийн байна гэсэн үг.

Тэгэхээр ам.долларын оронд юанийг ашиглах боломж өснө. Үүнээс гадна бодлогын шинж чанартай нөлөөллүүд гарч байна. Хятадууд Америктай асуудалтай болонгуутаа бусад улс оронд нөлөөгөө тэлэх боломжийг харж эхэлсэн.

Бусад улстай худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн томоохон хэлцлүүд байгуулахыг эрмэлзэж байна. Үүний нэг жишээ гэвэл, “Нэг бүс, нэг зам”. Ингэснээр Евроазийг холбосон худалдааны том бүс байгуулж, тэр хүрээндээ их хэмжээний зээлийг Тайланд, Вьетнам, Камбож, Лаос зэрэг улсад олгож, зам бариулж байна.

Үүнийг дэлхийн өртгийн сүлжээ талаас харвал манайд боломж болох магадлалтай. Жишээлбэл, дэлхийн томоохон үйлдвэрлэлийн сүлжээнээс (GVC) Монголд орж ирэх магадлал дунд болон урт хугацаандаа бий болохыг үгүйсгэхгүй. Цаашлаад Хятадтай хийсэн том төслүүд дээрээ эвтэйхэн хэлцлүүд хийе гэвэл одоо цаг үе нь болоод байна.

-Худалдааны дайны төгсгөлийг харахад бэрх болсон. Тухайлбал, хоёр улсын ерөнхийлөгч солигдсоны дараа л энэ тэмцэл зогсоно хэмээн үзэх хүмүүс ч байна. Энэ тухайд таны бодлыг сонирхъё?

-Миний хувьд удах тусмаа Хятадад эерэг, Америкт сөрөг нөлөө үзүүлэхийг үгүйсгэхгүй. Америк татварын дарамтаар буулгаж авахыг зорьсон ч Хятад заримдаа төсөөлшгүй хариу үйлдлүүдийг үзүүлэх болсон.

Эхэндээ хятадууд Америкаас их хэмжээний бараа авч, оюуны өмчийн асуудлыг цэгцэлнэ хэмээн ярьж байсан боловч худалдааны дайн удаашрах тусам энэ байр сууринаасаа ухарч байна.

Хятадад нэг сул тал байдаг. Улс орнуудтай гэрээ хэлэлцээр хийнэ гээд тохиролцдог боловч цааш хэрэгжих шатанд хүртэл их удааширдаг. Хэрэгжихэд бэрхшээл болох нөхцөлүүд Хятадад их учраас “гэрээ, хэлэлцээрийг зөвшөөрсөн, хийж л байгаа” хэмээн хариулаад хойш суугаад байдаг талтай. Хятадын байр суурийг хараад байхад нөхцөл байдал 2021 оныг хүргэх болов уу гэж харж байна.

Америкчууд ч гэсэн буулт хийхгүй, хатуу байр суурьтай байгаа.

-Дэлхийн худалдааны байгууллага гэх мэт худалдааны асуудлаар хууль дүрмийн зохицуулалт хийдэг олон байгууллага бий. Тэдгээрээс энэ асуудалд зохицуулалт хийж болдоггүй юм уу?

-Олон улсын байгууллагуудын гэрээ, дүрэм, зарчим үргэлж зөрчигдөж байдаг. Тэдгээрийн шаардлагыг өөрт ашигтай бол ялангуяа Хятад, Америк биелүүлэхгүй гэдгээ эвтэйхэн аргаар тайлбарладаг.

Европын холбоо нэгдээд тоглоомд орж ирэхийг үгүйсгэхгүй. 1970-1980 оноос эхлэн чөлөөт худалдааг дэлхийн эдийн засаг эрхэмлэн, үүнийхээ хүчинд глобалчлагдаж, өдий зэрэгт хүрсэн гэж хэлж болно.

Гэтэл худалдааны дайн чөлөөт бодлого бус хамгаалалттай бодлогыг дэмжих тал дээр асуудал үүсгэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, тариф тогтоох асуудалд дэлхийн худалдааны байгууллага хүртэл нөлөөлж чаддаггүй юм байна гэх мэт жишгийг дэлхийн улс орнуудад харуулж байна.

Үндэсний үйлдвэрлэлээ хамгаалах нэрээр бусад улсын бараанд тариф тогтоогоод хаая гэх мэт асуудлууд үүсэж болзошгүй. Тиймээс нэгдэж, нийлж байсан дэлхийн худалдааны чиг хандлага эргээд хаалттай болох нь сөрөг нөлөөллүүд авчирна. Үүний жишээ бол BREXIT.

-Япон, Солонгос нь Америк, Хятадын араас худалдааны дайн өрнүүлэх шинжтэй хэмээн эмээх улсууд байх юм. Иймэрхүү хандлага байгаа юу?

-Түрүүн ч мөн дурдсан. Тийм хандлага ажиглагдалгүй яах вэ. Америк, Хятадын худалдааны дайнаас олон улс эерэг болон сөрөг үлгэрлэл авч байгаа нь мэдээж. Цөөн хэдэн жилийн өмнөхтэй харьцуулахад жимс, ногооны салбарын бодлого их өөрчлөгдсөн.

Жишээлбэл, дотоодын хэрэгцээгээ дотоодын үйлдвэрлэлээрээ хангах сонирхолтой орнууд олон болсон гэсэн үг. Европын холбоо гэхэд гаднаас хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ ихээр авдаг байсан бол одоо зөвхөн өөрсдийн тогтоосон тусгай стандартын шаардлагыг хангасан бүтээгдэхүүнийг дотооддоо нэвтрүүлнэ.

Тус шаардлагыг хангахгүй бол оруулахгүй хэмээн олон төрлийн бүтээгдэхүүнийг хязгаарласан. Гэхдээ дэлхийн эдийн засаг Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн орнуудынхаа хэмжээгээр интеграцид орох үйл явц зогсчихлоо.

Үүнийг батлах жишээ бол нэг талаас хөгжилтэй орнууд хөдөө аж ахуйн салбараа хамгаалж, нөгөө талаас хөгжиж буй орнууд тус салбар руу нь орох гэсэн ДОХА-гийн хэлэлцээр өдийг хүртэл 18 жил үргэлжлээд ч дуусаагүй байна. Энэ мэт нийтээрээ нэгдээд шийдэлд хүрэхгүйн улмаас хэсэг хэсгээрээ нийлсэн бүлэглэл их болсон.

Жишээлбэл, ACEAN, АПЕК, ECU гэх мэтийг нэрлэж болох юм. Тэр хэрээр тэдний нөлөөлөл дээшилж байна. Хоёр улсын хоорон дахь чөлөөт худалдааны хэлэлцээр олширч, үүнийгээ дагаад хэлэлцээр байгуулаагүй улсууддаа хатуурах нөхцөл байдал элбэг болсон.

Д.Трамп эдгээр нөхцөл байдлыг анзаарч, бидний зорилго бол дэлхийн худалдааг тэг тарифтай болгох, тэг тарифын бус арга хэрэгсэл ашиглах, энэ зорилгодоо тариф тогтоох байдлаар хүрнэ хэмээн мэдэгдэх болсон нь сонирхолтой.

-Сүүлд манай улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Америкт хийсэн айлчлалын үр дүнд ноос, ноолуурын салбарыг шинэ түвшинд гарна гэх мэтээр янз бүрийн байдлаар яригдаж байна. Таны хувьд үүнийг яаж харж байна вэ?

-Америк бол ерөнхийдөө нэг орноос хараат байх дургүй улс. Олон талт харилцааг эрхэмлэдэг. Өмнө нь улс оронд тодорхой квотууд тарааж өгдөг байсан. Монголыг Дэлхийн худалдааны байгууллагад элссэний дараа нэхмэл, сүлжмэл бүтээгдэхүүнээ Америкийн зах зээлд гаргахад квот олгосон.

Квотын систем нь хүчингүй болох 2004 оныг хүртэл Монголын сүлжмэлийн салбарын экспорт нийт экспортын 30-40 хувийг эзэлдэг байлаа. Квотын систем хүчингүй болонгуут Монголын квотыг хятадууд ашиглах шаардлагагүй болсон.

Монголоос Америкийн нэхмэл, сүлжмэлийн зах зээлд ороход тээврийн өртөг өндөртэй учраас бүтээгдэхүүнийг татваргүй оруулах талаас нь дэмжээд, Хятадтай үнийн хувьд эн зэрэгцүүлж чадвал манайд ашигтай байх магадлалтай. Одоо бол Конгресст санал тавьчихсан л байгаа.