"Монголчууд тэтгэвэртээ гарчхаад 19 жил даатгал төлсөн үр ашгаа хүртдэг гэж яриад байгаа. Энэ нь эргэлзээтэй"

"Монголчууд тэтгэврээ авч чадаж байна уу?" гэх асуултыг дэвшүүлэн МҮЭХ-ны дэд ерөнхийлөгч С.Эрдэнэбат үргэлжлүүлэн ярилцлаа. 

 

Гэрэл зургийг MPA агентлагийн онцгой зөвшөөрөлтэйгөөр ашиглав

-Манай улсын иргэдийн дундаж наслалт бага байна. Сүүлийн гурван жилийн нас баралтын статистикаас харвал, эрчүүд тэтгэврийн насандаа амиа алдах явдал хамгийн их бүртгэгджээ. Тиймээс манайд иргэдийнхээ дундаж наслалттай уялдсан нийгмийн даатгалын тогтолцоо хэрэгтэй болов уу?

-НДШ 10-аас дээш жил төлсөн хүмүүсийн дунд нас баралт 40 орчим хувьтай байгаа юм. Анзаараад үзээрэй. Түүнчлэн монгол эрчүүд 60-65 насандаа амиа алдах магадлал өсдөг юм байна. Энэ насанд эрсдэл дахин 14-17 хувь нэмэгддэг гэсэн үг. Гэтэл тэтгэврийн өвлөлтийн асуудал байхгүй.

Нийт шимтгэл төлөгчдийн 50 хувь нь буцааж авч чаддаггүй юм байна. Мэдээж 80, 85 нас хүртлээ тэтгэврээ авдаг хүн бий. Гэхдээ маш цөөн. Магадгүй тэтгэврийг өвлүүлэх систем Японд таарахгүй байж болно. Яагаад гэвэл, иргэд нь өндөр насалдаг. Гэтэл монголчууд тэтгэвэр тогтоолгосноосоо хойш дунджаар 19 жил тэтгэврээ авдаг гэж яриад байгаа. Энэ нь эргэлзээтэй.

Насаараа шимтгэл төлчхөөд тэтгэврийнхээ захад хүрэлгүй нас барж байна. Ар гэр нь яаж амьдарна даа гэж бодоод л үлдэж байгаа шүү дээ. 

Хүний амьдралын хамгийн том эрсдэл бол амь насаа алдах. Гэтэл тэтгэмжийн сангаас оршуулгын зардалд дөнгөж хоёр сая төгрөг өгдөг. Яг үнэндээ олигтой дэр чулууны үнэ хүрэх мөнгө өгч чаддаггүй нийгмийн даатгалын тогтолцоо Монголд үйлчилж байна. Хэрэв даатгалын сан зөв менежментээр явсан бол маш их боломж байх байсан. Аливаа асуудалд төр, засаг хүч түрэмгийлэн оролцдог нь хамгийн том алдаа.  

-Өнөөдөр монголчууд дунджаар хэдэн төгрөгийн тэтгэвэр тогтоолгож байна вэ. Энэ талаарх мэдээлэл танд бий юу? 

-Монголд өнөөдөр хамгийн өндөр тэтгэвэртэй хүн ойролцоогоор сард 4,000,000 гаруй төгрөг авч байна. Харин хамгийн бага нь 500,000 төгрөгөөр тэтгэвэр тогтоолгожээ. 

Харамсалтай нь өнөөдөр тэтгэвэр тогтоолгосон иргэдийн 80 хувь нь 500,000 төгрөг авч байна. Эх орондоо ажил хөдөлмөр эрхэлж байсан хүмүүс маань үнэхээр гунигтай. 

Нөгөөтээгүүр сард 3-4 саяын тэтгэвэр авч байгаа хүмүүсийг харахад дийлэнх нь хуулийн цоорхой ашигладаг асуудал бий. 

Жил болгон тэтгэврээ маш бага хэмжээгээр төлж байгаад сүүлийн таван жилдээ маш өндөр дүнгээр төлдөг үзэгдэл байна. Өөрөөр хэлбэл, өөрийгөө 500,000 төгрөгийн цалинтай гэж сайн дураар шимтгэл төлж байснаа тэтгэвэрт гарахынхаа өмнөх жилүүдэд “Би таван сая төгрөгийн цалинтай” гэж мэдүүлдэг. Улмаар тэтгэврээ өндөр тогтоолгодог.

Тодруулбал, жилд 3,000 орчим хүн тэтгэврийнхээ сүүлийн таван жилд огцом өсгөж төлдөг юм байна. Хамгийн гол нь хуулийн энэ цоорхойг арилгах ёстой. Энэ бол маш бага зүйлийг оруулчхаад буцаагаад том шанагаар хутгаж авч байгаагаас ялгаагүй үзэгдэл. Нэг хүний цалин гэнэт 10 дахин өснө гэж байхгүй, ийм шударга бус сэтгэлгээ байж болохгүй. 

-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн үр өгөөжийг сайжруулахад ямар алхам хэрэгтэй вэ. Таны бодлоор...

-Бидний төлж байгаа нийгмийн даатгалын сангийн мөнгө ойролцоогоор 24 их наяд төгрөг байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, та бидний нэрийн дансанд ийм хэмжээний мөнгө төвлөрчээ. Бид сар болгон цалингийнхаа 17 хувийг НДШ-д төлдөг. Жишээлбэл, нэг сая төгрөгийн цалинтай хүн сар болгон 170,000 төгрөгийн шимтгэл төлнө гэсэн үг. Энэ мөнгийг ирээдүйдээ тэтгэвэрт гарахдаа авах баталгаа алга.

Түүнчлэн нийгмийн даатгалын шимтгэлд хүү тооцох асуудал ч бий. Өнөөдөр банкуудын хадгаламжийн дундаж хүү 13 хувьтай байна. Цалингийн зээлийн хувь бараг 18-20 хувь болсон. Гэтэл бидний нэрийн дансан дахь мөнгөнд 9.8 хувиар хүү тооцдог.

Хамгийн доод талын бодлогын хүү 12 хувьтай болчхоод байхад бидний насан туршдаа хадгалж байгаа мөнгөнд 9.8 хувиар хүү төлөөд байна.

Ийм бага хүүгээр тооцсон юм чинь тэтгэвэрт гарахад та бидний нэрийн дансанд байгаа мөнгө бага үржигдэнэ. Хүн харахад 3-4 хувийн зөрүү байгаа боловч олон жил хуримтлагдаж, хүүгээс хүү тооцоод явбал асар зөрүүтэй.

-Иргэд сар болгон төлж байгаа даатгалын мөнгөө хянах нь чухал байх, тийм үү?

-Тийм ээ. Уншигчдад хэлэхэд, та И-Монголиа цахим системээр ороод өөрийнхөө нэрийн дансанд хэдэн төгрөг байгааг хараарай. Нийгмийн даатгалын аппликэйшнийг гар утсандаа суулгаад даатгалын мөнгөө хянаарай. Өнөөдрөөс эхлээд та бидний санаа зовох зүйл тэтгэврийн даатгалын сан мөн шүү. Авч чадахгүй юм чинь гэдэг байдлаар бүү хандаарай. Ирээдүйгээ баталгаатай байлгахын тулд өнөөдрөөс эхлэх нь чухал. 

-Тэтгэврийн системд ямар шинэчлэл хэрэгтэй гэж бодож байна вэ? 

-Хамгийн гол нь НДШ, тэтгэврийн даатгал нь хүндээ хүртдэг бол иргэд өөрийн эрхгүй аль болохоор их мөнгө төлөхийг эрмэлзэнэ.

• Нэгдүгээрт, нийгмийн даатгалынхаа сангийн хөрөнгийн тодорхой хувиар нь орон сууц авах, эрүүл мэнддээ анхаарахад нэг удаа зарцуулдаг тогтолцоо чухал. Одоогийн хуулийн төсөлд үүнийг оруулж өгсөн байна лээ. Гэхдээ бага хувьтай. Тэтгэвэрт хадгалсан нийт мөнгөнийхөө 20 хувийг амьдралдаа нэг удаа байр авах үедээ, эмчилгээндээ, мэдлэг боловсролоо сайжруулахдаа зарлагадах эрхтэй байя. Жишээлбэл, 20 настай залуу 40 насандаа нийгмийн даатгалын сангаасаа нэг удаа байрны урьдчилгаа авна гэж бодох нь. Өнөөдөр Монголд хавдрын өвчлөл их байна. Тэгвэл эрүүл мэндийн асуудал тулгарвал тэтгэвэрт хадгалсан мөнгөө зарцуулдаг байя. 
• Хоёрдугаарт, хэвийн бус нөхцөлийг байхгүй болгоё гэдэг чинь маш том алдаа. Энэ нь хүнд нөхцөлийг байхгүй болгоё гэсэн үг. Уурхайд баялаг бүтээж байгаа, өвлийн -40 градуст, зуны + 30 градуст гадаа ажилладаг хүмүүсийг хамруулж байна. Цаад утгаараа хүнд нөхцөлд хөдөлмөрлөж байгаа хүмүүсийг таван жилийн өмнө тэтгэвэрт гардгийг байхгүй болгоно гэж яриад байгаа юм. "Хүнд нөхцөлийг байхгүй болгоно" гэдгээ гоё үгээр тайлбарладаг. “Хүнд нөхцөл” гэж зүйл байх ёсгүй гэж хэлж байгаа юм. Хуульд хүнд нөхцөл гэж байх ёстой. 

"Эрэгтэйчүүдийн ажлын нөхцөл байдалтай нь уялдуулж, хөдөлмөрийн хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр тэтгэвэр тогтоож болно"

Тэтгэвэр тогтоолгох нөхцөлийн талаар НДЕГ-ын Бодлогын хэрэгжилт, судалгааны газрын мэргэжилтэн М.Бямбадуламтай ярилцсан юм.

 

Гэрэл зургийг mpa.mn

-Манай улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хуулиар хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр тэтгэвэрт гарах ямар боломж байдаг вэ. Энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхгүй юу? 

-Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуулиар даатгуулагчид хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр тэтгэвэр тогтоох асуудлыг зохицуулж өгсөн. Тухайлбал, эмэгтэй даатгуулагчийн хувьд шимтгэл төлж ажилласан хугацааг хүүхдийн тоогоор нэмэгдүүлэх хуулийн зохицуулалтыг 2020 оноос эхлэн хэрэгжүүлж байна.

Төрүүлсэн болон гурав хүртэлх настайд нь үрчлэн авсан дөрөв ба түүнээс дээш хүүхдээ зургаа нас хүртэл нь өсгөсөн эх нийтдээ 20-оос доошгүй жил тэтгэврийн даатгалын шимтгэл төлөөд өөрөө хүсвэл 50 настайдаа өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох хуулийн зохицуулалтыг 2020 оноос хэрэгжүүлж байгаа.

Өөрөөр хэлбэл, даатгуулагч эхийн төрүүлж, өсгөсөн хүүхэд бүрийн тоогоор нийгмийн даатгалын шимтгэл төлж ажилласан хугацааг нэг жил зургаан сараар нэмэгдүүлэн тооцож байна. 

-Тэгвэл эрэгтэй даатгуулагчид хамаарах хөнгөлөлттэй нөхцөл байгаа болов уу? 

-Эрэгтэй даатгуулагчийн ажил эрхэлж байгаа нөхцөл байдалтай нь уялдуулж, хөдөлмөрийн хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр тэтгэвэр тогтоож болно. Энэ нь хөдөлмөрийн хэвийн бус нөхцөлд ажиллаж байгаа эсэхээс хамаарна.

Хэрэв хөдөлмөрийн хэвийн бус хүнд нөхцөлд ажилладаг бол энгийн өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгож байгаа даатгуулагчийг бодвол 5-10 жилийн өмнө тэтгэвэрт гарах боломжтой. 

-Эмэгтэйчүүд хэдэн хүүхэд төрүүлсэн эсэхээс хамаарч, эрэгтэйчүүд ямар нөхцөлд ажиллаж байгаагаас шалтгаалж тэтгэвэр эрт тогтоолгох боломжтой гэж ойлголоо. Эдгээрээс өөр нөхцөл байдаг уу? 

-Дээр дурдсан хөнгөлөлттэй нөхцөлийн зохицуулалтаас гадна дараах мэргэжлээр ажиллаж байгаа хүмүүс өөрөө хүсвэл нас харгалзахгүйгээр өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгон авах эрхтэй. Үүнд: 

• Сонгодог, мэргэжлийн урлагийн байгууллагад гоцлол дуучин
• Бүжигчин
• Агаарын болон хэрэглэлийн гимнастик
• Акробат тэнцвэр
• Уран нугаралт
• Хүнд жингийн үзүүлбэрийн жүжигчин
• Зэрлэг араатан, ан амьтан сургаж тоглуулагч
• Хөөмийчин
• Найрал хөгжмийн үлээвэр хөгжимчин зэрэг мэргэжил хамаарч байна.

Мөн 25-аас доошгүй жил тэтгэврийн даатгалын шимтгэл төлж төмөр замын цэрэгжүүлсэн хамгаалалтын албанд ажилласан даатгуулагч, 25-аас доошгүй жил Монгол Улсын шүүхийн шүүгчээр ажилласан шүүгч өөрөө хүсвэл нас харгалзахгүйгээр тэтгэвэр тогтоолгон авч болно.

Шүүгчээр 30, түүнээс дээш жил ажилласан бөгөөд 55 насанд хүрсэн шүүгч өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгоно. Дараагийн хөнгөлөлттэй нөхцөл малчдад хамаарч байна. 

-Малчид ямар нөхцөлийг хангасан тохиолдолд хөнгөлөлттэй тэтгэвэр тогтоолгож болох вэ? 

-Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих тухай хуулийн 3.1.9-д заасан иргэн доор дурдсан болзол хангасан бол өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгон авах эрхтэй. 

Тодруулбал, 

• 20-оос доошгүй жил, үүнээс 15-аас доошгүй жил малчнаар ажиллаж тэтгэврийн даатгалын шимтгэл төлсөн эрэгтэй 55 нас хүрсэн бол
• 20-оос доошгүй жил, үүнээс 12 жил зургаан сараас доошгүй жил малчнаар ажиллаж тэтгэврийн даатгалын шимтгэл төлсөн эмэгтэй 50 нас хүрсэн бол энгийн өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох даатгуулагчаас таван жилийн өмнө тэтгэвэрт гарч болох юм. 

Малчны нөхцөлөөр тэтгэвэр тогтоолгож байгаа иргэд өөрсдийгөө малчин гэдгийг батлах бичиг баримт нь "Малын А данс" байдаг. Тэтгэвэр тогтоолгох бүх нөхцөлүүд маань өөрөө тодорхой болзолтой. Энэ болзол нөхцөлөө хангавал өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох эрхтэй болно. 

-Тэтгэвэр тогтоолгохын өмнөх жилүүдэд огцом их дүнгээр шимтгэл төлж, улмаар тэтгэврээ өндөр тогтоолгох асуудал шүүмжлэл дагуулдаг.

-Нийгмийн даатгал нь албан журмаар даатгуулах, сайн дураар даатгуулах гэсэн хэлбэртэй байна. Албан журмаар даатгуулагчийн хувьд хөдөлмөрийн гэрээ байгуулан ажиллаж байгаа ажил олгогч болон даатгуулагч хоёр хуульд заасан хувь хэмжээгээр шимтгэл төлөөд явж байгаа.

Харин сайн дурын даатгуулагчийн хувьд бүх асуудал нь гэрээгээр зохицуулагдана. Тухайн даатгуулагч хөдөлмөрийн хөлсөө өөрөө тодорхойлдог. Хувиараа хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүн хэдий хэмжээний орлоготойгоос хамаарч НДШ төлөх нь нээлттэй. 

Хувиараа хөдөлмөр эрхэлж байгаа иргэд өөрсдийн орлогоо тодорхойлж сайн дурын даатгалд хамрагддаг.  Тухайн сайн дурын даатгуулагч хэдий хэмжээний шимтгэл төлж байгаа шимтгэлийнх нь хувь хэмжээнд хамаарсан тэтгэвэр, тэтгэмж олгогдоно.