СТАТИСТИК: Жендэрийн тэгш байдлыг эмэгтэйчүүд биш эрэгтэйчүүдэд хамаатуулж хөндөх цаг болжээ

Гэрэл зургийг mpa.mn

Манай улсад гуравдугаар сарын 8-н буюу Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдрийг "Эмэгтэйчүүдийн баяр", 18-н буюу Монгол цэргийн өдрийг "Эрэгтэйчүүдийн" баяр болгон албан бусаар тэмдэглэдэг.

Олон жил ийнхүү хэвшил болгон тэмдэглэж ирсэн эдгээр өдрөөр сонирхолтой статистикуудыг танилцуулж, хүйсийн тэгш байдлын асуудал олны анхааралд өртдөг юм.

Тэгвэл энэ жилийн гуравдугаар сарын 18-нд Google хайлтын системийн цонхонд “монгол эрэгтэй” гэсэн түлхүүр үг оруулахад эрэгтэй хүнтэй холбоотой ямар ч сэдэв санал болголгүй, харин “монгол эмэгтэй” түлхүүр үгээр солигдож байв. Тиймээс сүүлийн 10 жилийн статистик мэдээллүүдээс эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн оролцоо, тэгш эрхийн асуудалд ямар өөрчлөлтүүд орсныг түүвэрлэн харлаа.

Сүүлийн 10 жилд манай улсын иргэдийн улс төрийн оролцооны үзүүлэлт нэмэгдэж, боловсролд хамрагдалт болон эрүүл мэндийн үзүүлэлтэд өөрчлөлт гараагүй болохыг 2021 оны гуравдугаар сарын 11-нд шинэчлэгдэн гарсан "Монгол Улсын жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хуулийн хэрэгжилтийн үр дагаврын үнэлгээ"-нд дурджээ.

Хэдийгээр боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт жендэрийн шууд ялгаварлан гадуурхалт байхгүй хэдий ч нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдал, жендэрийн хэвшмэл буруу ойлголт зэргээс шалтгаалан эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн боловсролын түвшин, эрүүл мэндийн байдалд ихээхэн ялгаатай болсныг тоонууд харуулж байна.

Эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүдийн дундаж наслалтын зөрүү нэмэгдсээр байна

Эрэгтэйчүүдийн дундаж наслалт эмэгтэйчүүдийнхээс 9.7 жилээр богино болоод байгаа. Сүүлийн арван жилийн хугацаанд хүн амын дундаж наслалт 2.3 жилээр, түүн дотроо эмэгтэйчүүдийн дундаж наслалт 3.7 жилээр нэмэгдсэн байхад эрэгтэйчүүдийн дундаж наслалт 1.5 жилээр нэмэгджээ.

2019 оны байдлаар эрэгтэйчүүдийн дундаж наслалт 66.4 байгаа нь эмэгтэйчүүдийнхээс 9.6 жилээр доогуур байна.

Дэлхийн дундажтай харьцуулахад 2016 оны байдлаар монгол эрэгтэйчүүдийн дундаж наслалт 4.2 жилээр доогуур байна. Түүнчлэн дэлхийд эрэгтэйчүүд, эмэгтэйчүүдийн дундаж наслалтын зөрүү 4.4 жил байгаа бол монгол эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн дундаж наслалтын зөрүү дэлхийн дунджаас 2.2 дахин их байна.

Монгол Улсын эрэгтэйчүүдийн эрүүл мэндийн өнөөгийн байдал, тулгамдсан асуудлуудыг дараах байдлаар тодорхойлжээ.

Эрэгтэйчүүдийн нас баралт өндөр байна.
Архи, тамхины хэрэглээ, хөдөлгөөний хомсдол, буруу хооллолт зэрэг амьдралын буруу хэв маяг, дадал зуршил эрэгтэйчүүдэд илүү байгаагаас халдварт бус өвчинд өртөмтгий байна.
Эрэгтэйчүүдийн дунд эрүүл мэндийн мэдлэг хомс, тусламж эрэлхийлэх хандлага сул байна.
Эрэгтэйчүүдийн эрүүл мэндийн өвөрмөц эрэлт хэрэгцээг хангасан нарийн мэргэжлийн тасаг, кабинет, мэргэжлийн эмчийн хангамж, хувийн хэвшлийн ганц нэг эмнэлгийг эс тооцвол нэн хангалтгүй байна.
Эрэгтэйчүүдийн эрүүл мэнд, түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн талаарх нарийвчилсан судалгаа, мэдээлэл хангалтгүй байна.

Их, дээд сургуулийн түвшинд суралцагчдын хүйсийн тэнцвэр хэт алдагдсан

Гэрэл зургийг MPA.mn

БШУЯ-ны мэдээллээр 2019-2020 оны хичээлийн жилд СӨБ-д охид, хөвгүүд хүйсийн хувьд тэгш хамрагдаж байв.

Ерөнхий боловсролын сургуульд өдрөөр суралцагч нийт охид хөвгүүдийн хүйсийн харьцаа тэгш (50:50) бөгөөд энэ харьцаа төрийн өмчийн сургуульд мөн адил 50:50, харин хувийн сургуульд 49.1:50.9-тай байна.

Анги дэвших тусам хөвгүүдийн тоо буурдаг чиг хандлага хадгалагдсаар байгаа юм. Тухайлбал, бага ангийн нийт суралцагчдын 48.9 хувь, дунд ангийн 49.5 хувь, ахлах ангийн 54.7 хувийг охид эзэлж байна.

ҮСХ-ны Боловсролын салбарын танилцуулгаас харахад 6-14 насны хөвгүүдийн сургууль завсардалтад амьдралын гачигдал болон өвчлөл голлох хүчин зүйл болж байна.

Монгол Улсад их, дээд сургуулийн түвшинд суралцагчдын хүйсийн тэнцвэр хэт алдагдсанаас гадна мэргэжлийн чиглэлээр хүйсийн ялгаа их байгаа нь жендэрийн хувьд таагүй үзүүлэлт болж байгаа аж.

Боловсролын бүхий л зэргээр суралцагчдын дотор эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь давамгайлж байгаагаас магистрантурт суралцагч эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь хамгийн өндөр (эмэгтэй 66.2 хувь) байна. Докторын түвшинд суралцагчдын 55 хувь, бакалаврын түвшинд суралцагчдын 60 хувь нь эмэгтэйчүүд байна.

Бизнес эрхлэхэд хүйсээс шалтгаалах хүндрэл бий юу?

Гэрэл зургийг MPA.mn

Иргэн бүр хүйсээс үл хамааран аж ахуйн нэгж байгуулах, бүртгүүлэх, аж ахуйн ба мэргэжил, мэргэшлийн үйл ажиллагаа эрхлэх тэгш эрхийн хувьд жендэрийн шууд ялгаварлан гадуурхалт байхгүй хэмээн "Монгол Улсын жендерийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хуулийн хэрэгжилтийн үр дагаврын үнэлгээ"-нд дурдсан байна.

Дэлхийн банкнаас 190 орныг хамруулсан эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн оролцоонд нөлөөлөх хууль эрх зүйн зохицуулалтад дүн шинжилгээ хийж, Эмэгтэйчүүд, Бизнес ба Хууль (Women, Business and Law) тайланг гаргадаг. Энэ тайлангийн нэг үзүүлэлт нь эмэгтэйчүүд бизнес эхлүүлэх, эрхлэхтэй холбоотой хязгаарлалтуудыг дүгнэдэг аж ахуйн эрхлэлт (Entrepreneurship)-ийн үзүүлэлт байдаг. Монгол Улсын хувьд эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэх боломж хуулиар бүрэн хангагдсан гэж дүгнэгджээ.

Бизнес эхлүүлэх үйл ажиллагааг хүйсийн нарийн тооцоолол, харьцуулалтын судалгаагаар үнэлдэг бөгөөд энэ нь Монгол Улсын эрэгтэй, эмэгтэй иргэдийн хувьд дэд үзүүлэлт бүрээр хүйсийн ялгаварлалгүй ижил утгатай явж ирсэн байна. Тухайлбал, жижиг дунд бизнес эрхлэх, аж ахуйн нэгж байгуулах, бизнес эрхлэхэд тавигдах шаардлага, зөвшөөрөл олгох, бүртгэх, зээл олгох, төсөл хөтөлбөрт хамруулах гэх мэт процессын хувьд хүйсийн ямар нэг шаардлага тавьдаггүй.

Түүнчлэн эмэгтэй бизнес эрхлэгчдийг дэмжих төсөл хөтөлбөрүүд байдаг.

Эмэгтэй төрийн албан хаагчдын тоо нэмэгдэж, хүйсийн харьцаа 61:39 болжээ

Эрэгтэйчүүдийн дундаж цалин эмэгтэйчүүдийнхээс 1.9-33.7 хувиар өндөр байна.

Тухайн салбарын нийт ажиллагчдын тоонд эмэгтэй ажиллагчид талаас илүү хувийг эзэлдэг боловсруулах үйлдвэр (52.3%), бөөний болон жижиглэн худалдаа (56.6%), зочид буудал, зоогийн газар (68.0%), санхүү даатгал (67.9%), боловсрол (73.4%), Хүний эрүүл мэнд ба нийгмийн үйл ажиллагаа (84.2%), Үйлчилгээний бусад үйл ажиллагаа (64.4%) зэрэг салбарт нийт эмэгтэй ажиллагчдын 58.8% ажиллаж байгаа бөгөөд дундаж цалингийн хэмжээ боловсруулах аж үйлдвэрийн салбараас бусад салбарын хувьд улсын дундаж цалингаас доогуур байна.

Салбаруудад ажиллагчдын тоо, хүйсийн бүтэц, дундаж цалингийн хэмжээ зэргийг харгалзан үзэж, нэг ажиллагчид ногдох цалингийн хэмжээ буюу хөдөлмөрийн бүтээмжийг тооцож үзэхэд эрэгтэйчүүд илүү бүтээмж өндөртэй салбаруудад ажиллаж байна.

Эрэгтэйчүүд нийт ажиллагчдын 52.9%-ийг бүрдүүлж нийт цалингийн 57.4%-ийг авч байна. Эмэгтэйчүүд нийт ажиллагчдын 47.1%-ийг бүрдүүлж байгаа хэдий ч нийт цалингийн 42.6%-ийг авч байна.

График: Төрийн албан хаагчдын хүйсийн харьцаа 2010 болон 2019 оны байдлаар

Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд төрийн албан хаагчдын тоо 155.7 мянгаас 198.5 мянга хүртэл нэмэгджээ. Эмэгтэй төрийн албан хаагчдын тооны өсөлт эрэгтэй төрийн албан хаагчдын тооны өсөлтөөс бага зэрэг илүү явж ирсэн байна. Тодруулбал, 2010 онд төрийн албан хаагчдын хүйсийн харьцаа 57:43 байсан бол 2019 онд 61:39 болж, хууль заасан квотоос бага зэрэг доошоо оржээ. Цаашид энэ хандлага хэвээр үргэлжилбэл нийт төрийн албан хаагчдын дундах эмэгтэйчүүдийн тоо нэмэгдэж, давамгайлахаар байна.

Жендэр гэдэг нь эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн хүйсийн тэгш харилцааг илэрхийлсэн ойлголт.

Улс төр, эдийн засаг, нийгэм, соёлын ба гэр бүлийн харилцаанд эрэгтэй, эмэгтэй хүний гүйцэтгэх үүрэг, эдлэх эрхийн талаар хүйсийн шинжээр уламжлагдан тогтсон ялгаатай ойлголт, хандлагууд байдаг. Манай улсад уламжлалт сэтгэлгээ "эмэгтэй хүн гэрийн сайн эзэгтэй байх ёстой, эрэгтэй хүн уйлж болохгүй" гэх мэтээр илэрдэг байв. Цаашилбал уламжлалт хандлага охидод боловсрол олгоход анхаарч буйгаар илэрч байгаа бөгөөд үүний үр дүнд их, дээд боловсролын түвшин дэх хүйсийн тэнцвэр алдагдаад буй.

Харин сүүлийн статистик мэдээллээс харьцуулан харвал жендерийн тэгш байдлын асуудал эмэгтэйчүүд бус эрэгтэйчүүдийн хүрээнд хөндөгдөх хэмжээнд хүрчээ. Өөрөөр хэлбэл, эрчүүддээ анхаарал хандуулах шаардлагатай болсон байна.