ЭГШИГТ ЗҮГ

Хүн бүхнээр нэрлэгдэх зам харгуйд бий. Баяр гунигийн аль нь байлаа ч биднээр дутах тэр зайг дүүргэж, зон олны дунд амьдарсны гэрч болон зурайна. Дэлхий гэж нэрлэсэн энэ гариг дээр долоон тэрбум хүн өөр өөрийн хувь төөргийг зурж яваа.  Өмнө, хойнын ялгалгүй үүнээс ч олон зам зурагдана. Ийм л жам ёсоор амьдралын нэгэн тод томруун шан татахаар 1927 оны зургаан сарын 1-ний өдөр буюу миний бичиглэн буйгаас яг 87 жилийн өмнөх гал туулай жилийн зуны тэргүүн сарын нэгэнд Зүүнхашаатад нутагтай Дагвын гэрт шинэ хүн мэндэлжээ.

Тэр үеийн л жишгээр Уртнасан бүсгүй гэртээ хөнгөжиж, дөрвөн охины зулай гишгэсэн нуган үрээ аав нь өөрийн гараар өлгийдөж тослоо. Голомт сахих хүүтэй боллоо гэж баярлахын сацуу маанийн дуу сонсгох хүнтэй боллоо гэж залбирав. Тэр хүслийг нь дагаж таван настай Балдандорж хүү Хэрлэнгийн хөвөөн дэх Гүндгаравлин хийдэд шавилж, Лувсаншарав гэх сахилын нэр хүртэж төвд, монголд суралцаж эхэллээ. Нэрийг нь монголчилбол “Билиг оюут” гэж бууна. Хурц оюутыг хурлын дэг эвдэж дүрсгүйтэхээр л гэсгүйн бэрээ гозолзож, жавдангийн хооронд судар өргүүлээд зогсоочихно. Гайгүй уншлагатай болж ирэхтэй нь бариа тавианы үе таарч, хийд тарснаар эцэг эхийн гарын дор тусалсаар нэг илүү оныг үдэв. 1939 он гарахад л сая бүх нийтээрээ бичиг үсэгт боловсрох уриалга гарч, ардын түр сургуулиуд байгуулагдаж, 7 жил хийдэд шавилж төвд, монгол зэгсэн гадарлах болсон Лувсаншарав хүүг анхны багшаар авлаа.  Ингэж л тэр улс орондоо зүтгэх урт замынхаа гарааг тавьжээ. 

Бодохнээ, алдаа онооны дэнс чацуу амьдралын даваа л түүнийг урлагт хөтөлсөн мэт санагдана. 21 дарь эхийн цамд дүр бүтээн цан хэнгэргийн дуунд бүжиж, Хэрлэнгийн боргиог сонсож, хээр талд өвс сэвэлзэх, шувууд жиргэхийг сониучирхаж, “Улаан булан”-д ус зөөх, хөшиг татах ойр зуурын ажилд сайн дураараа оролцож, кино, дуу хөгжимд дурлан, хөшигний ард түшүүлж тавьсан хэдэн хөгжмийг оролдож суусан мөчөөс инагш хазайж хэлтийхийн аргагүй нэгэн жим тодорчээ. Энэ үеийг нь асуувал нүдээ онийлгон, холыг ширтэх мэт болоод,

-Ажилд орсон жилийн наадмаар хотоос уран сайханчид ирж дуу бүжиг болов оо. Манай клубийнхэн байдаг хэдэн хөгжмөөрөө ая тоглож, нутгийнхан “Задгай цагаан”, “Хүмүүн төрөлхтөн”-өө эргэж гардаг юм байна. Надад бөмбөр шиг зүйл бариулаад аянд нь тааруулаад цохихыг үүрэг болголоо. Би ч уухайн тас тоглолоо. Тэрний дараа л манай хөгжимчид “Энэ Лувсаншарав овоо ритмтэй юм байна. Хөгжим зааж өгье” гэлцэх болсон. Батмөнх гэдэг хөгжимчин эгч надад анх мандолин тоглохыг зааж өгч билээ гэж инээмсэглэн хуучилна.

Нэг л мэдэхнээ 1943 он ирж, морин бригад Хэнтийд буулаа. Тэдний хөгжмийн багш нь Бирваа гэж нүд хөмсөг болсон хүн байх. “Хөлөөв”-ийн дарга тэр хүнийг урин, “Улаан булан”-гийн мэргэжилтнүүддээ ноот заалгаж, мандолин, баяан дээр дадлагажуулсан нь Монголын хөгжмийн ертөнц дэх хоёр их хүнийг танилцуулсан явдал болсон хэрэг. “Гончигийн Бирваа бол миний анхны “А” үсгийн багш минь” хэмээн тэр дурсдаг байв. 

Удалгүй Бирваа багш Ховд руу морин маршаар шилжиж, Лувсаншарав хүү урлагийн хүн болох их хүслээ өвөртөлсөөр Хүрээнд хөл тавилаа. Урлагт тэмүүлсэн хүсэл мөрөөдлөөс өөр юу ч үгүй хүүгийн хувьд энэ зоримог шийдвэр байсан нь мэдээж. “Уран бүтээлч хүнд төрөлхийн авьяас билгээс гадна асар их мэдлэг, туршлага байх хэрэгтэй. Хүний халааснаас 25-тын зоос гарч байхад чинийхээс 50-тын зоос гарах хэрэгтэй” гэсэн Ц.Цэгмид гуайн сургаал, З.Цэндээхүүгийн зааварчилгаа, Монголын сор болсон уран бүтээлчдийн халуун ам бүл дундаас түүний цаашдын зам мөр тодорч үзэгдсэн. Ингэж л тэр “Бөмбөгөр ногоон” театрын үүднээс урлагийн зам руу эргэж буцалтгүйгээр алхан оджээ. 

Холын хотын аяс

Эхэндээ  өөрөө татгалзлаа. Дунд сургуульд ч сураагүй, хүрээ хийд, гэр ахуйгаар бичиг ном үзсэн, хийсэн ажил их ч дэлхийд нэртэй хөгжмийн сургуульд сурна гэдэг арай л ахадсан хэрэг санагдаад “Авахгүй ээ” гэчихээд Намын Төв Хорооныхонд зэмлүүлж, Урлагийн хорооноос билетээ авахаар алхсан гэдэг.

Зарчимч чанараараа л тэгээд хэлчихсэнээс биш гурван жилийн өмнө БНМАУ-ын гавьяат жүжигчин цол хүртэж, Алтан гадас одонгоор шагнуулчихсан, дэлхийн хэмжээний урлагийн наадамд удирдаачаар ажиллаж шагналт байранд шалгарсан буурь суурьтай, өөрийн гэсэн орон зай бүхий уран бүтээлч болчихсон байж шүү дээ.

Ийнхүү холын хотноо Чайковскийн нэрэмжит хөгжмийн сургуульд суралцахаар есдүгээр сарын сүүлчээр нисэх нь тэр. Хүн бүхний бодож байсанчлан тийм ч хялбархан байсангүй. Дунд шатны боловсрол тааруу хэмээн суралцуулахаас татгалзаж, яахав Ленинградад бол болох юм гэсэн хариу өгөв.

Үнэндээ мөнхийн бороотой уйтгарт хотод очих хүсэл гэрээ санах вий гэсэн эмээлтийг нь улам сэдрээсэн учир Москвад сурнаа гээд л гүрийчихлээ. ЭСЯ, ЗХУ-ын Боловсрол, соёлын яамны хооронд өдөртөө хэд гүйж, Монголын ЭСЯ-ны чардааканд амьдарсаар хэдэн төгрөгөө ч үрж дууслаа.

Нутаг буцах минь гэдэг ганцхан хүсэл оргилж, бүр ЭСЯ-аар хийлгэсэн тодорхойлолтоо үзүүлж шалгалт өгөх эрхтэй болоод зогсож байхдаа ч  “Эх орон руугаа буцъя даа” гэсэн хүсэл өөрийн эрхгүй орж ирээд байжээ. Ямартай ч авьяас, туршлагын ачаар мэргэжлийн шалгалтаа давж, дэлхийн нэртэй урлагийн сургуульд суралцахаар болов.

Тэр л үед усан бороон дундуур Москвагийн гудмыг туучиж явахдаа Явууг Горькийд суралцахаар ирснийг сонсчээ. Хүний нутагт сэтгэл шантрангуй байгааг хэлэх үү, ард үлдсэн гэр орон, эхнэр хүүхдээ санагалзсаныг нэмж бодохоор нэг л гэгэлгэн аялгуу орж ирээд болсонгүй. Түүнийгээ,

Атар хээрийг чимэглэсэн

Алаг цэцгэнд би дуртай

Ариун хайрыг минь булаасан

Амраг чамдаа би хайртай   

гэсэн бадаг болгоод Явуухуланд өгч “За нэг иймэрхүү л дуу бичээд аль” гэв. Ингэж л “Би чамд хайртай” харийн хотод мэндэлсэн гэдэг.

Москвагийн оюутны үдэшлэг дээр Загдсүрэн дуулж, суудлын воганд Монголын залуусын аманд аялагдсаар эх орондоо ирлээ. Монголын хөгжим болоод үгийн урлагт тодоор бичигдсэн энэ эрхмүүд тэртээ оны Москвад залуу халуун насны дэврүүн хүслээр дотно нөхөрлөж, уран бүтээлээ туурвиж эхэлсэн нь эртний хувь ерөөл шиг үзэгдэл байж дээ.

Тэр нөхөрлөл, сэтгэлд үүссэн гэнэхэн дурлалын очис, амраг сэтгэлтнээ хүсэн мөрөөдсөн бодрол дундаас л “Хавирган сар шөнийн тэнгэрт уран чимэгтэй, Ханилсан наддаа миний л хонгор гоо үзэсгэлэнтэй” гэсэн тунгалаг үгс, уянгын гайхамшигт цогцлол урган гарлаа. Тэр нь цааш ам дамжин дуулагдсаар нэгэн үеийн залуусын зүрх сэтгэлийн дуулал болсон юм.

Зүрхнээс гарсан бүтээл л зүрхэнд хүрдэг гэсэн ойлголт Лувсаншарав абугайн бүтээл бүрээс тод мэдрэгдэнэ. Туурвин бүтээх нэг хэрэг ч авьяас билиг, сэрэл мэдрэмжийн торгон заагт урлаг өөрийн мөн чанараа оршоож чаддаг билээ. 

Цагийн салхин үл элээх...

Лувсаншарав цагийн өнгөөр хувирдаг уран бүтээлч гэсэн үгс наана цаагуур нь нисэж, Бал даргын уриаг хүртэл урлагтай хутгалаа гэлцсэн нь цагийн өнгийг шүүснээс уран бүтээлийг нь муутгах шалтгаан болоогүй. Гончигсумлаа гуайн “Хормейстертэй юу ярихав дээ” гэсэн шөвөг шиг үгс л түүнийг жинхэнэ бүтээл төрүүлэх их үйлсэд хөтөлсөн гэж ярьдаг. Зөв шаралхал, хичээнгүй зан, хар буруугүй сэтгэл л түүнийг насан туршид жолоодсон гэж болно. 

Найрал дууны удирдаачаас мэргэжил нэгтнүүддээ хүлээн зөвшөөрөгдсөн, хүндлэгдсэн хөгжмийн зохиолч болох хүртэлх зам түүнээс тэсвэр тэвчээр, нөр их хөдөлмөр шаардсаныг нөхөд нь дурсан ярина. Хөгжмийн мэдлэг тааруу, тэр талаар үзэж харсан нь ч цомхон миний хувьд Б.Дамдинсүрэнгийн “Хэнтийн өндөр ууланд”, Ц.Намсрайжавын “Баярын жавхаа”, Ж.Чулууны “Ардын хоёр дуу”, Д.Лувсаншаравын дуурь, хөгжмийн бүтээлүүд бол монгол хүний дотоод сэтгэлээс тэсэрч дэвхрэн гарсан хөг аялгуу, баяр гунигийн эгшиглэн гэдэгт чин итгэлтэй явдаг нэгэн. Үздэгийг нь үзсэн судлаачид, ахмад уран бүтээлчид ч ингэж л дүгнэдэг. 

Бүжгэн жүжгийн хөгжим, магтуунууд, богино уянгын дуунууд гээд уран бүтээлийн бүхэл бүтэн ертөнц түүгээр овоглодог. “Маамуу нааш ир”-ийг дуулж хэлд орсон анхдагчууд өдгөө 60 дөхжээ. Биднийг төдий насанд очиход, түүнээс ч цааш дуулагдсаар л байна. Он он жилийн дараа усны тунгалаг Тамирын гол сонсохуйн хязгаараар боргилон урсаж, голынхоо хайртай амрагаа шөнөдөө гэрэлтэм хэмээн дуулж, ижилссэн наддаа миний л хонгор гоо үзэсгэлэнтэй гэж хэлэх болно. Энэ бол ертөнцийн хоёр үнэн шиг явдал билээ. Хүн хүнээ хайрласаар ахул тэдгээр аялгуунууд эгшиглэсээр байна. Зулгуй үгс хэлхэх амар боловч хүний хийж бүтээснийг үнэн мөнөөр үнэлж, үнэ цэнэтэйг нь уламжлуулан үлдээх нь л ирээдүйн өмнө хүлээсэн бидний хариуцлага.

Магтаал, муучлалаас нэгэнтээ ангид болсон Ханбүргэдийн жигүүрийг цуцаах дайд үгүй. Урлаг хэмээх хүний оюун санаа, сэтгэл зүрхний хязгааргүй дайдаар тэр нисэн амьдрах болно. Одоо цаасан дээр хоосон зай үлдсэнгүй. Сэтгэл ч дүүрээд ирлээ. Яг л тийм ноёлог уулсын зүгээс зуны салхин сэвэлзэнэ.