"Тэтгэвэр тогтоолгох иргэдийн 44% нь хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр тогтоолгодог. Тэтгэвэр авагчдын 54% нь доод хэмжээний тэтгэвэр авч байна"

 

Гэрэл зургийг MPA агентлагийн онцгой зөвшөөрөлтэйгөөр ашиглав

Нийгмийн даатгалын тогтолцоогоо шинэчлэх шаардлагатайг иргэд хэлж шаардсаар буй. Шимтгэлийн хэмжээ өндөр, насаараа шимтгэл төллөө ч тэтгэвэр авах эсэх нь тодорхойгүй байна зэргээр олон асуудал хөндөгдсөн хэвээр байна. 

Түүнчлэн зарим нь насаараа шимтгэл төлөн ажиллаж байхад нэг хэсэг нь хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр эрт тэтгэвэрт гарч байгаа нь шударга бус байна хэмээн Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд асан Л.Энх-Амгалан нэг бус удаа онцлон хэлж байв.

Иймд тэтгэврийн сангийн өнөөгийн нөхцөл байдал, өндөр насны тэтгэвэр тогтооход тавигдах шаардлагын талаар Нийгмийн Даатгалын Ерөнхий Газар(НДЕГ)-ын Бодлогын хэрэгжилт төлөвлөлтийн газрын ахлах мэргэжилтэн М.Бямбадуламтай ярилцсанаа хүргэж байна. 

- Өндөр насны тэтгэврийг ямар тохиолдлуудад хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр тогтоодог вэ. Ярилцлагаа энэ талаар эхлүүлье?

- Нийгмийн даатгалын сангаас гурван төрлийн тэтгэвэр тогтоон тогтоодог.

Нэгдүгээрт өндөр насны тэтгэвэр. Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэврийн тухай хуульд заасны дагуу нийтдээ 20 ба түүнээс дээш жилийн хугацаанд шимтгэл төлж ажилласан эрэгтэй 60, эмэгтэй 55 насанд хүрсэн даатгуулагч өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох эрхтэй. Гэхдээ 2018 оноос эхлэн Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэврийн тухай хуульд тэтгэвэр тогтоолгох нас болон шимтгэл төлж ажиллах доод хугацааг жил тутамд гурван сараар нэмэгдүүлэх зохицуулалт хэрэгжиж байна. 

Ингэснээр өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох даатгуулагчид нийгмийн даатгалын шимтгэл төлсөн байвал зохих доод хугацаагаа хангасан тохиолдолд өөрөө хүсвэл эмэгтэй 55, эрэгтэй 60 настайдаа тогтоолгоно. Хэрэв ажиллах хүсэлтэй байвал 65 нас хүртлээ ажил хөдөлмөр эрхлэх боломж нь нээлттэй.

Нийгмийн даатгалын сангаас олгох өөр нэг тэтгэвэр нь хөдөлмөрийн чадвараа алдсаны тэтгэвэр. Хөдөлмөрийн чадвараа алдсаны тэтгэвэр тогтоолгогч иргэн нийтдээ 20-оос доошгүй жил шимтгэл төлж ажиллаад, үүнээс өмнөх таван жилийн гуравт нь тэтгэврийн даатгалын шимтгэл төлсөн, ердийн өвчин, ахуйн ослын улмаас хөдөлмөрийн чадвараа 50-аас дээш хувиар алдсан бол энэ тэтгэврийг тогтоолгоно. Өндөр насны тэтгэвэр нь олон төрөлтэй, хэвийн болон хэвийн бус гэх мэтчилэн.

Одоо мөрдөгдөж буй хууль тогтоомжоор

• олон хүүхэдтэй эхийн нөхцөл,
• хөдөлмөрийн хэвийн бус буюу хортой, халуун, хүнд нөхцөлд ажиллаж буй хүмүүс,
• мэргэжлийн урлагийн байгууллагын ажилтнууд болон малчид
• төмөр замын цэрэгжүүлсэн хамгаалалтад ажиллаж буй хүмүүс ердийн нөхцөлөөр тэтгэвэр тогтоолгож буй хүмүүсээс арай эрт тэтгэвэр тогтоолгож байна. 

Хөдөлмөрийн хэвийн нөхцөлд ажиллаж байгаа даатгуулагч нь энэ оны хувьд 22 жилээ хангасан эмэгтэй 55, эрэгтэй 60 насандаа тэтгэврээ тогтоолгоно.

Олон хүүхэдтэй эх нь 20-оос доошгүй жил шимтгэл төлж ажилласан, дөрөв ба түүнээс хүүхэд төрүүлж өсгөсөн болон гурав хүртэлх настайд нь үрчлэн авч зургаан нас хүртэл нь өсгөн бойжуулсан 50 нас хүрсэн бол олон хүүхэдтэй эхээр тэтгэвэр тогтоолгох боломжтой болно.

Хөдөлмөрийн хортой нөхцөлд ажиллаж буй хүмүүсийн хувьд нийт шимтгэл төлсөн хугацаа нь 20-оос доошгүй жил байх ёстой бөгөөд хортой хүнд нөхцөлд ажилласан байх хугацаа нь 10-аас доошгүй жил байвал эрэгтэй хүн 50 настайдаа тэтгэврээ тогтоолгоно. Харин эмэгтэй даатгуулагчийн тухайд нийт ажилласан жил нь 20-оос доошгүй, хүнд хортой нөхцөлд ажилласан хугацаа нь долоон жил, зургаан сар байвал 45 настайдаа тэтгэврээ тогтоолгох эрх нь нээгдэнэ.

Малчид 20-оос доошгүй жил шимтгэл төлж, малчнаар 15-аас доошгүй жил ажилласан эрэгтэй 55 нас хүрээд, эмэгтэй бол нийт ажилласан хугацаа нь 20 жил, малчнаар ажиллах хугацаа нь 12 жил зургаан сар байвал 50 нас хүрээд тэтгэврээ тогтоолгох эрхтэй. 

Нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр авагч 500 мянга орчим хүн бий. Тэдний 44-өөс дээш хувь нь хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр тэтгэвэр тогтоолгож буй хүмүүс

- Хувиараа хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүмүүсийн тэтгэвэр тогтоолгох нас нь болсон ч шимтгэл төлсөн хугацаа нь хүрэхгүй байх тохиолдол бий. Энэ үед яах ёстой вэ. Хууль эрх зүйн ямар зохицуулалт байгаа талаар тайлбарлана уу?

- Даатгуулагч нь 10 ба түүнээс дээш жил шимтгэл төлөөд ажиллачихсан тохиолдолд нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр авах эрх үүснэ. Энэ нөхцөлийг хангахгүй буюу жишээ нь нэг даатгуулагч найман жил шимтгэл төлсөн 55, 60 нас хүрсэн байлаа гэхэд халамжийн сангаас тэтгэвэр авна.

Гэхдээ дээр дурдсанчлан 2024 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс мөрдөж байгаа Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэврийн тухай хуулиар тухайн даатгуулагч 10-аас дээш жил шимтгэл төлсөн, 20 жил арай хүрээгүй тохиолдолд тухайн даатгуулагч төрсөн ондоо харгалзах тэтгэвэр тогтоолгох нас хүрч байж хувь тэнцсэн тэтгэвэр тогтоодог. 

Тэтгэврийн даатгалын сангаас олгож байгаа тэтгэвэр нь өндөр насны бүрэн тэтгэвэр ба хувь тэнцүүлсэн гэдэг хоёр төрөлтэй.

Бүрэн тэтгэвэр гэдэг нь 20 ба түүнээс дээш жил шимтгэл төлж ажилласан хүмүүсийн хувьд үүсээд байгаа.

Хувь тэнцүүлсэн тэтгэвэр нь 10-19 жил шимтгэл төлсөн хүмүүс шимтгэл төлж ажилласан хугацаандаа ногдох хувь тэнцүүлсэн тэтгэврийг авч байгаа.

Өөрөөр хэлбэл 10 ба түүнээс дээш жил нийгмийн даатгалын шимтгэл төлж, ажилласан 20 жил арай хүрэхгүй эдгээр хүн нь хувь тэнцүүлсэн тэтгэвэр тогтоолгоно. Гэхдээ төрсөн ондоо харгалзах өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох нас хэд вэ гэдгээсээ шалтгаална. Хувь тэнцүүлсэн тэтгэвэр тогтоолгох нас нь мөн жил тутамд гурван сараар хойшилж байгаа.

- 25 жил шимтгэл төлчихсөн бол түүнээс цааш шимтгэл төлөх шаардлагагүй гэх яриа сонсож байсан. Энэ ямар учиртай вэ?

- Тэтгэвэр тогтоох нас болон шимтгэл төлөх доод хугацааг гурав, гурван сараар нэмэгдүүлсэн зохицуулалт үргэлжилсээр 2038 оноос эхлэн 25 жил шимтгэл төлж ажилласан эрэгтэй, эмэгтэй ялгаагүй 65 нас хүрч байж өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох эрх үүснэ.

25 жил гэдэг бол сайн дурын даатгал төлж буй хүмүүсийн ярьж байгаа асуудал болов уу. Албан журмын даатгуулагчийн хувьд бол өөр.  

Сайн дураар даатгуулж байгаа даатгуулагч нь нийгмийн даатгалын байгууллагатай гэрээ байгуулдаг. Хэдий хэр хугацаанд, ямар хэмжээгээр төлөхөө сайн дурын үндсэн дээр нийгмийн даатгалд даатгуулж байгаа тул хамгийн багадаа 25 жил төлчихсөн байхад тэтгэвэр тогтоолгож болно гэж үзэхийг үгүйсгэх аргагүй.

2024 оны жилийн эцсийн байдлаар нийт дүнгээрээ 973.9 мянган даатгуулагчийн 212.3 тэрбум төгрөг мөнгөн хэлбэрээр хуримтлагдсан

Харин аль нэг өмчийн хэлбэрийн аж ахуйн нэгж, албан байгууллагатай хөдөлмөрийн гэрээ, хөлсөөр ажиллах гэрээ, ажил гүйцэтгэх гэрээгээр ажиллаж байгаа бүх хүн албан журмаар нийгмийн даатгалд хамрагддаг.

- 2030 онд хүртэл хүн амын цонх үе явагдаж байна, түүнээс цаашаа тэтгэврийн санд хүндэл үүснэ гэсэн тооцоолол байгааг өмнө нь Гэр Бүл, Хөдөлмөр, Нийгмийн Хамгааллын Яамнаас ч, НДЕГ-аас ч өгсөн байсан. Тэгвэл одоогоор нөхцөл байдал ямар байна вэ. Сангийн орлого, зарлагын талаар тодруулъя?

- Нийгмийн даатгалын багц хуулийн шинэчлэлээр даатгуулагчийн нэрийн дансанд 2% хуримтлагдахаар болж байсан. Энэ талаар ямар тайлбар өгөх вэ?

- Нэрийн данс гэхээсээ илүү тогтолцооны ойлголт юм. Нийгмийн даатгалын тогтолцоо нь хуваарилалтын буюу ажил хөдөлмөр идэвхтэй эрхэлж байгаа хүмүүсийн шимтгэлээр орлогоо бүрдүүлээд, тэр сангаасаа тэтгэвэр, тэтгэмж авч байгаа хүмүүстээ олгодог. Энэхүү тогтолцоог шинэчилж, хагас хуримтлалын тогтолцоонд, цаашилбал бүрэн хуримтлалын тогтолцоонд шилжих шинэчлэл хийгдсэн. Өөрөөр хэлбэл бодит мөнгөн хуримтлалыг бий болгож байна.

2024 оны жилийн эцсийн байдлаар нийт дүнгээрээ 973.9 мянган даатгуулагчийн 212.3 тэрбум төгрөг мөнгөн хэлбэрээр хуримтлагдсан. Даатгуулагч нь сар бүр хуримтлагдах бодит мөнгөн хуримтлалтай болж байна гэсэн үг.

Тэтгэврийн нөөц сангийн хөрөнгийг Нийгмийн даатгалын ерөнхий хуульд заасны дагуу даатгуулагчийн саналд үндэслэн Засгийн газрын үнэт цаас, Банкны тухай хуульд заасны дагуу “банкны системд нөлөө бүхий банк”-нд мөнгөн хадгаламж хэлбэрээр байршуулах, мөнгөн хадгаламжийн хүүгийн хэмжээг Монголбанкны тухайн үеийн бодлогын хүү, арилжааны банкуудын хугацаатай хадгаламжийн хүүгийн дундаж хэмжээ, арилжааны банк хоорондын захын хүүгийн дундаж хэмжээнээс тооцсон жигнэсэн дундаж хүүгээс доошгүй байхаар Нийгмийн даатгалын үндэсний зөвлөл батлахаар зохицуулсан.

 

Гэрэл зургийг MPA агентлагийн онцгой зөвшөөрөлтэйгөөр ашиглав

- Сайн дураар даатгуулагчдын тоо сүүлийн жилүүдэд хэр нэмэгдэж байна вэ. Нийгмийн даатгал бол таны нийгмийн баталгаа гэдгийг холбогдох байгууллагууд сурталчлаад байгаа. Бодит байдал дээр хэр үр дүнтэй явагдаж байгаа вэ?

- 2024 оны жилийн эцсийн байдлаар 171 мянга орчим сайн дурын даатгуулагч байна. 2023 оны жилийн эцсийн байдлаар нийгмийн даатгалд 158 мянга орчим иргэн нийгмийн даатгалд сайн дураар даатгуулсан судалгаа байна.

Харин албан журмын даатгуулагчийн хувьд 2023 оны жилийн эцсийн байдлаар 1,315,000 орчим байсан бол 2024 оны жилийн эцсийн байдлаар энэ 1,332,000 орчим болсон тоон мэдээлэл байна. Ямар ч байсан иргэн нийгмийн даатгалд даатгуулснаар дээр дурдсан нийгмийн шинжтэй эрсдэл тохиолдоход тодорхой хэмжээний даатгуулагчид учирсан эрсдэлийг хуваалцаж байгаа арга хэмжээ юм.

Статистик үзүүлэлтээр 200-300 мянган малчин байгаа ч 2025 оны дөрөвдүгээр сарын байдлаар нийт 28 мянга орчим малчин нийгмийн даатгалын сайн дурын хэлбэрт хамрагдаж байна

Сайн дураар нийгмийн даатгалд хамрагдах иргэдийн тоог нэмэгдүүлэхэд Нийгмийн даатгалын байгууллага ажиллаж байна. Тухайлбал бидний хамгийн эхний зорилт бол хувиараа хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүмүүс, малчдын нийгмийн даатгалын хамралтыг зайлшгүй нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл Нийгмийн даатгалын байгууллага хуулиар хүлээсэн нэг үүрэг бол хууль тогтоомжийг сурталчлах, тухайлбал өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох нас нь дөхсөн иргэдэд зөвлөгөө мэдээлэл өгөх, нийгмийн даатгалын хууль тогтоомжийг сурталчлах зорилгоор бүх аймаг дүүргийн нийгмийн даатгалын газар нь баг хороо, сумаараа яваад даатгалын ач холбогдлыг сурталчлах ажил тогтмол хийгдэж байна.

- Малчдын нийгмийн даатгалын талаар тодруулъя. Хэрэв малчид нийгмийн даатгалын шимтгэл төлбөл эхний таван жилд 50%-ийг төрөөс даана гэдэг зохицуулалт орж байсан. Үүнээс хойш малчид сайн дураар шимтгэл төлөх нь хэр нэмэгдэв, энэ хуулийн зохицуулалтын үр дүн бодит байдал дээр хэрхэн илэрсэн бэ?

- НДЕГ-ын судалгаагаар 2025 оны дөрөвдүгээр сарын байдлаар нийт 28 мянга орчим малчин нийгмийн даатгалын сайн дурын хэлбэрт даатгуулсан байна. Гэтэл статистик мэдээллээр Монгол Улсын хэмжээнд 200-300 мянган малчинтай тоон мэдээлэл байна. Энэ статистик үзүүлэлттэй харьцуулбал сайн дураар даатгалд хамрагдсан малчны тоо харьцангуй бага.

Нийгмийн даатгалын шинэчилсэн багц хуульд зааснаар Малчин болон туслах малчин нийгмийн даатгалд сайн дурын даатгуулсан тохиолдолд тухайн үед мөрдөж байгаа хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнд ногдох тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн 50%-ийг төрөөс таван жил хүртэл хариуцаж байна. Нийгмийн даатгалд даатгуулахгүй тохиолдолд эдгээр хүмүүс тодорхой хугацааны дараа халамжийн тэтгэвэр авагч болно гэсэн үг юм.

2025 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн 6% нэмэгдүүлж, бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээг 689 мянган төгрөгөөр, хувь тэнцүүлэн тогтоосон тэтгэврийн доод хэмжээг 572.4 мянган төгрөгөөр тус тус шинэчлэн тогтоосон

Халамжийн тэтгэврийг санхүүжүүлж байгаа эх үүсвэр нь татварын орлого, төсвөөс бүрдэнэ. Тэгэхээр дээрх хуулийн зохицуулалт нь хамралтыг нэмэгдүүлэхийн тулд малчид руу чиглэсэн арга хэмжээ юм. Нийгмийн даатгалын шинэчилсэн багц хуулийн хүрээнд хэрэгжиж байгаа нэг зохицуулалт нь эмнэлгийн хяналтад байдаг, байнгын асаргаа шаардлагатай 18 хүртэлх насны хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдээ асарч ажил хөдөлмөр эрхлээгүй эцэг эх нийгмийн даатгалд сайн дураар даатгуулсан тохиолдолд тухайн үед мөрдөж байгаа сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнд ногдох тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг улсын төсвөөс хариуцаж байна. Энэ мэтчилэн зайлшгүй шаардлагатай зохицуулалтуудыг хуульд тусган хэрэгжүүлж байгаа.

- Давхар хөдөлмөр эрхэлдэг, аль алинд нь нийгмийн даатгалын шимтгэл төлбөл зохицуулалт нь яаж явагдах вэ. Жишээлбэл 2025 оны тавдугаар сард хоёр удаа нийгмийн даатгал төлчихлөө гэхэд нэг сарынхаар тооцогдох юм уу, эсвэл хоёр сар гэж тооцогдох уу. Өөрөөр хэлбэл хугацааны хувьд ашигтай тусах уу, төлсөн мөнгөн дүнгийн хувьд ашигтай байдаг уу?

- Албан журмын даатгуулагчийн хувьд зэрэгцсэн хөдөлмөрийн гэрээгээр ажил хөдөлмөр эрхлэх нь нээлттэй. Үндсэн ажил дээрээ энэ хүн нийгмийн даатгалын 5 төрөлд шимтгэлээ төлж байгаа. Харин үндсэн ажлаасаа гадуур Хөдөлмөрийн тухай хуульд заасны дагуу зэрэгцсэн хөдөлмөрийн гэрээгээр ажиллаж байгаа тохиолдолд нийгмийн даатгалын тэтгэврийн болон эрүүл мэндийн даатгалд шимтгэл төлж байгаа.

Дундаж тэтгэвэр 832.7 мянган төгрөг болсон

Даатгуулагчийн нийгмийн даатгалд даатгуулах хэлбэрээс хамаарч нийгмийн даатгалын хэдэн төрөлд хамрагдах талаар Нийгмийн даатгалын ерөнхий хуулиар тодорхой заасан. Жишээлбэл би үндсэн байгууллагадаа үндсэн ажилтан байх бөгөөд харин үндсэн ажлаасаа гадна хэд хэдэн аж ахуйн нэгж, байгууллагад Хөдөлмөрийн хуульд заасны дагуу зэрэгцэн хөдөлмөрийн гэрээгээр ажил хөдөлмөр эрхэлсэн тохиолдолд давхар ажил эрхэлсэн цалин хөлс, түүнтэй адилтгах орлогоос тэтгэврийн болон эрүүл мэндийн даатгалд шимтгэл төлөх зохицуулалттай. Харин сайн дурын даатгуулагчийн хувьд Иргэний хуулийн 343, 359 дүгээр зүйлд заасан ажил гүйцэтгэх, хөлсөөр ажиллах болон тэдгээртэй адилтгах гэрээгээр тохирсон цалин хөлснөөсөө нийгмийн даатгалын шимтгэл төлнө. Өөрөөр хэлбэл иргэн нийгмийн даатгалд сайн дураар даатгуулсан хугацаандаа дээр дурдсан гэрээний дагуу ажил хөдөлмөр эрхэлж болно гэсэн үг.

Үндсэн ажлаас гадуур гэрээгээр ажилласан тохиолдолд даатгуулагчид ямар давуу тал үүсэж болох вэ гэхээр, тухайлбал хөдөлмөрийн чадвараа түр алдах, тэтгэвэр тогтоолгох үед цалин хөлсний нийлбэр дүнгээс тэтгэвэр тэтгэмжийг тогтоож олгодог. Гэхдээ энэ цалин хөлсний нийлбэр нь тухайн онд мөрдөж байгаа хөдөлмөрийн хөлсний дээд хэмжээнээс их байвал дээд хэмжээг баримтлан тогтоодог. Өөрөөр хэлбэл даатгуулагчийн тухайн үед мөрдөж байгаа хөдөлмөрийн хөлсний дээд хэмжээнээс илүү цалин хөлс орлогод нийгмийн даатгалын шимтгэл ногдуулдаггүй.

- Насаараа шимтгэл төллөө гээд хангалттай тэтгэвэр авч чадахгүй байна гэх хүн их бий. Тэтгэврийн мөнгөн дүнгээр нь үзвэл хэдэн хувь нь тэтгэврийн доод хэмжээг авдаг вэ?

- Нийгмийн даатгалын сангаас олгож байгаа тэтгэврийн хэмжээг тооцоход тухайн даатгуулагчийн шимтгэл төлж ажилласан хугацаа, тэтгэвэр тогтоолгохоор сонгосон таван жилийн дундаж цалин хөлснөөс шууд хамааралтай байдаг. Нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр авч байгаа Нийт тэтгэвэр авагчийн 54% нь тэтгэврийн доод хэмжээний тэтгэвэр авдаг хүмүүс байгаа.

Өөрөөр хэлбэл тэтгэврийн хэмжээг тогтооход тухайн даатгуулагчийн цалин хөлс шууд хамааралтай байдаг. Тухайлбал уул уурхайн компани, олон улсын байгууллага, гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжид ажилладаг хүмүүсийн цалин харьцангуй өндөр учраас тэтгэвэр нь мөн түүнтэй уялдан тогтоогдоно.

Уг тогтоолыг хэрэгжүүлэх арга хэмжээний хүрээнд 505.6 мянган тэтгэвэр авагчийн тэтгэврийг нэмэгдүүлж, дундаж тэтгэвэр 832.7 мянган төгрөг болсон.

- Ярилцаж, дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгсөнд баярлалаа.