Д.Нямбаяр: Жирэмсний хоёр сартайгаас ургийн хромосомын эмгэг илрүүлэх, хүйс тодорхойлох шинжилгээний технологийг Монголдоо нэвтрүүллээ

Гэрэл зургийг MPA агентлагийн онцгой зөвшөөрөлтэйгөөр ашиглав

Дархлаа судлаач, Япон улсын Үндэсний Каназава Их Сургуулийн тенюрт ассошиэйт профессор АУ-ны доктор Д.Нямбаяр эх орондоо ирсэн байхад нь уулзаж ярилцах боломж тохиов.

Тэрбээр өөрийн туршлага, сурсан мэдсэнээ Монголдоо зориулах чин сэтгэлтэй нэгэн. Коронавирусийг шүлснээс оношлох PCR оношлуур бүтээсэн, хорт хавдрын дархлаа эсийн эмчилгээ болон үүдэл эсийн сэдвээр олон жил судалгаа хийж Нэйча Иммунологи, Селл Пресс Иммунити зэрэг дэлхийн шинжлэх ухааны оргил болсон сэтгүүлүүдэд өөрийн бүтээлээ хэвлүүлж эх орныхоо нэрийг өндөрт өргөн явж буй эрдэмтэн гэдгээрээ монголчууддаа танигдсан, Япон улсын РИКЕН хүрээлэн, ХБНГУ Мюнхэний ТИС-ийн ТранслаТУМ хавдар судлалын хүрээлэн зэрэг шинжлэх ухааны дэлхийн топ эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд олон жил ажилласан арвин мэдлэг туршлагатай тэрбээр нэгэн шинэ дэвшилтэт технологийг Монголдоо нэвтрүүлжээ. Монгол хүүхэд бүр эрүүл төрөөсэй гэсэн зорилгыг эн тэргүүнд тавьж энэ ажлаа эхлүүлснээ яриандаа онцолж байв.

- Та хэзээ Монголдоо ирсэн бэ, суурин байх уу?

- 2020 оноос хойш миний бие Японы Каназавагийн Үндэсний Их Сургуулийн Дархлаа, Үүдэл Эс Судлалын Тэнхимд тенюрт ассошиэйт профессор хийж байгаа. Дархлаа судлал, хавдрын дархлаа эсийн эмчилгээ, үүдэл эс судлалын онолын судалгаанууд тэнд явагдаж байна.

Миний олон жилийн нэгэн мөрөөдөл байдаг нь өөрийнхөө мэдэж сурсан, олон жил гадаадад хуримтлуулсан туршлагадаа тулгуурлан Монголынхоо эрүүл мэндийн салбарт өөрийн хувь нэмрээ оруулж, ард түмнийхээ эрүүл энх, урт удаан амьдрахад хэрэгтэй зүйлийг хийж бүтээх юм.

2015 онд АШУҮИС дээр Цөм лаборатори гэж байгуулагдахад би зөвлөхөөр уригдан ажиллаж байлаа. Тухайн үедээ Монголд шинэ технологи оруулсан нь хүний дархлаа сайн байна уу ямар байна гэдгийг тоон утгаар нь тодорхойлж гаргадаг эсийн урсгал тоолуурын технологи байсан.

Хүмүүс дархлаа муудчихлаа, яаж сайжруулах вэ гээд ерөнхийдөө субъектив байдлаар яриад байдаг. Тэрийг яаж тогтоох вэ гэхээр хүний биед байгаа маш олон хэлбэр янзын дархлааны эсийг нэгтгэж тоолоод таны цусанд тэдэн ширхэг ийм хэлбэрийн дархлааны эс байна. Иймээс таны дархлаа хэвийн байна, эсвэл суларсан байна гэдгийг бодитоор нь тодорхойлдог шинэ технологийг 2015 онд Монголд нэвтрүүлж байлаа. Энэ маань хоёр жил гаруй үргэлжлээд зогссон. Яагаад вэ гэхээр улс төрийн нөлөөтэй гэж хэлж болохоор юм. АШУҮИС-ийн захирал нь солигдоод өмнөх захирлынхаа хийж байсан бүх төсөл, ажлуудыг бүгдийг нь зогсоосон.

- Ямар хайран юм бэ?

- Ингээд миний эхний оролдлого бүтээгүй.

Хоёр дахь оролдлого нь цар тахлын үед манайх гадаадаас маш их өндөр үнээр оношлуур оруулж ирээд шинжилгээ хийж байсан. Цар тахлын эхэн үед дэлхий дахинд энэ оношлуур хүрэлцээгүй, олдоцгүй, үнэ нь тэр чинээгээрээ маш өндөр байлаа. Тухайн үед ЭМЯ-ны дэргэд оношлуурын ажлын хэсэг байгуулагдахад би КОВИД-19-ийн шинжилгээнд хэрэглэж болохоор эхний PCR оношлуурын загвараа зохион бүтээж туршиж баталгаажуулсан боловч хэрэглээнд оруулах дээр гацсан.

Үүний дараагаар би АШУҮИС-д хандсан. Тухайн үед хамарнаас хатгаж сорьц авдаг байсан. Өгч байгаа хүмүүстээ хүндрэлтэйгээс гадна шинжилгээ авч байгаа хүмүүстээ халдвар тараах эрсдэлтэй байлаа. Харин шүлсээ өөрөө саванд цуглуулаад түүнийг нь шинжилбэл нэгдүгээрт эдийн засгийн үр ашигтай, хоёрдугаарт халдвар хамгааллын хувьд ч гэсэн хамаагүй дээр юм байна гэж бодоод шүлсний PCR оношлуурыг зохион бүтээж туршиж баталгаажуулаад, АШУҮИС-тай хамтраад хэрэглээнд оруулсан. Дотооддоо үйлдвэрлэж хэрэглээнд оруулсан оношлуур гарч ирснээр 160 мянган төгрөгийн үнэтэй байсан импортын оношлуурын үнэ 20 гаруй мянган төгрөг болтол буурсан. Энэ бол миний Монголдоо хувь нэмрээ оруулъя гэж зорьсон гурав дахь ажил байв.

NGS лабораторид 2024 оны дөрөвдүгээр сараас хойш одоог хүртэл хийгдсэн НИПТ шинжилгээний үр дүнг тооцоод үзэхэд, 12 жирэмсэн эмэгтэй тутамд ямарваа нэг ургийн хромосомын эмгэг илэрсэн

Сүүлд гэвэл 2024 оны дөрөвдүгээр сард “NGS” молекул биологийн лабораторийг эх орондоо ирж үүсгэн байгууллаа. Уг лаборатори маань ОХУ болон Төв Азид одоохондоо хэрэглээнд ороогүй байгаа генетикийн салбартаа дэлхийд тэргүүлэгч АНУ-ын illumina компанийн генийн дараалал тодорхойлдог Next Generation Sequencing(NGS) хэмээх дэвшилтэт шинэ технологийг цогцоор нь Монголдоо нэвтрүүлэн шинжилгээ хийгээд явж байна. NGS технологи бол орчин үеийн анагаах ухааны гол тулгуур дэвшилтэт технологиудын нэг юм. Энэ технологи нь өвчний оношилгоо, генийн судалгаа, эмчилгээний шинэ аргуудыг хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.

Аливаа амьд биетийн удамшлын мэдээлэл ДНХ-д кодлогдсон байдаг. Аденин (A), Тимин (T), Гуанин (G) болон Цитозин (C) хэмээх дөрвөн төрлийн нуклеотидууд тодорхой дэс дарааллаар өөр хоорондоо холбогдон генийн кодыг үүсгэдэг. Хүний удамшлын мэдээллийн сан буюу геном нь нийтдээ 3.2 тэрбум нуклеотид буюу, үүнийг ойлгоход хялбар болгохын тулд үсгээр илэрхийлбэл, 12 хэмжээтэй Arial фонтоор ном бичлээ гэж бодоход мянган хуудастай мянган ширхэг номтой тэнцэхүйц асар их мэдээлэл юм.

Анх АНУ-д 2006 онд бий болсон NGS технологийн гайхамшиг нь юу вэ гэхээр энэ 3.2 тэрбум үсгийн дараалал буюу генийн мэдээллийг ганцхан өдрийн дотор унших боломжийг олгосон. Үүгээрээ анагаах ухааны салбарт маш том хувьсгал хийж үсрэнгүй хөгжилд хөтөлж оруулсан. NGS технологи ийнхүү бий болсноор 2010 оноос дэлхий дахинд хувь хүн рүү чиглэсэн анагаах ухааны цоо шинэ салбар (personalized medicine, precision medicine) хөгжиж хэрэглээнд орж байгаа. Хамгийн энгийн жишээ гэвэл яг ижил оноштой хоёр өвчтөн адилхан нэг эм өгөхөд заримд нь таараад, заримд нь таарахгүй, бүр гаж нөлөө өгч болох юм гэдэг нь олон жилийн судалгаагаар тогтоогдсон бөгөөд тухайн хүний генетикийн онцлогоос шалтгаалж байгаа нь тодорхой болсон.

 

АНУ-ын Иллюмина компани бол молекул генетикийн салбартаа дэлхийд тэргүүлэгч нь бөгөөд Иллюминагийн NGS технологи нь дэлхий дахинд эрдэм шинжилгээний судалгааны хүрээлэнгүүдэд хамгийн өргөн ашиглагддаг, хамгийн шилдэг технологи гэдэг нь энэ олон жилийн туршид хангалттай батлагдчихсан. Ийм өндөр технологийг манай лаборатори маш олон нарийн шалгуур, бие даалтын шалгалтуудыг дэлхийд хамгийн богино хугацаанд 100% амжилттай давж сертификатаа авсан бөгөөд Иллюмина компанийн НИПТ болон бусад шинжилгээг албан ёсны эрхтэйгээр хийх эрхтэй Монголдоо төдийгүй Төв Ази болон ОХУ-ыг хамарсан өргөн уудам бүс нутагт цор ганц лаборатори болж үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа нь бидний том бахархал юм.

- Одоогоор хоёр төрлийн шинжилгээ хийж байгаа гэж харсан. Жирэмсний эрт үед ургийн хромосомын эмгэг оношлох, хүйс тодорхойлох шинжилгээг хэрхэн хийж байна вэ?

- Манай улсын хүн амд залуусын эзлэх хувь хамгийн өндөр. Мөн төрөлтийг дэмжиж хүн амаа өсгөх төрийн бодлоготой.

Нэгдүгээрт, одоогоор манайх шиг хүн ам цөөтэй улсад төрж байгаа хүүхэд бүр эрүүл төрөх ёстой. Ингэж байж манай улсын ирээдүй эрүүл бойжиж, энэ чинээгээр илүү олон эрүүл иргэнтэй байснаараа улс хөгжих суурь нь болно. Иймд бид эхний ээлжид ургийн хромосомын эмгэгийн эрт илрүүлгийн НИПТ хэмээх шинжилгээг хийж байна.

Ургийн хромосомын гажиг болон ургийн хүйс эрт илрүүлгийн НИПТ гэдэг шинжилгээг 2011 онд Америкт анх хийж эхэлсэн бөгөөд орчин үед дэлхий дахинд та жирэмсэлсэн л бол энэ шинжилгээг хийлгэхийг зөвлөдөг болоод байгаа.

Энэхүү НИПТ хэмээх Иллюминагийн шинжилгээг 2020 онд АНУ-ын Эх барих эмэгтэйчүүдийн эмч нарын нийгэмлэг, Эх ургийн анагаах ухааны нийгэмлэг зэрэг мэргэжлийн салбарын олон улсын томоохон байгууллагуудаас эрт илрүүлгийн өндөр ач холбогдолтой учраас жирэмсэн эх бүрд нас харгалзахгүйгээр хийхийг албан ёсоор зөвлөсөн байдаг. Одоогоор манай улсын эх барих эмэгтэйчүүдийн салбарын удирдамжид хараахан тусаагүй байгаа ч цаашид орох байх гэж найдаж байгаа.

Энэхүү шинжилгээ нь эрт үедээ маш өндөр нарийвчлалтайгаар баталгаатай хариу гардгаараа үр дүнтэй. Дээрээс нь зөвхөн эхийн цуснаас аваад шинжилгээ хийж байгаа учраас эх болон урагт ямар ч аюул эрсдэлгүй.

Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудад НИПТ шинжилгээг эрүүл мэндийн даатгалдаа хамруулсан жишээ бий. Жишээ нь Герман гэхэд 35 наснаас дээш жирэмсэн бүх эхэд НИПТ шинжилгээг хийж, төлбөрийг нь ЭМД-аас нь 100 хувь даадаг тогтолцоотой.

Манай лаборатори НИПТ шинжилгээг эх орондоо хийж эхлэхээс өмнө хүмүүс Сингапур, Солонгос, Америк руу өөрсдөө очиж уг шинжилгээг хийлгэдэг байсан. Харин одоо гадагшаа яваад байх шаардлага байхгүй, эх орондоо харьцангуй хямд үнээр уг шинжилгээг хийлгэх боломжтой болж байна аа гэсэн үг. Мөн Монголоос гадаадыг зорьж уг шинжилгээг өгдөг байсан бол одоо харин эсрэгээрээ АНУ, Хятад, Япон зэрэг улсын иргэд манайд ирж уг шинжилгээг хийлгэж байгаа нь Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбарт том ололт дэвшил гэж би харж байгаа бөгөөд Монгол мэргэжилтнүүдэд өндөр итгэл хүлээлгэж байгаагийн илрэл болов уу.

-Шинэ технологийг дагаад боловсон хүчин бэлтгэгдэж, чадавхажна гэсэн үг.

- Яг үнэн.

- Шинэ технологи дээр ажиллах боловсон хүчнээ хэрхэн бэлдэж байна вэ?

- Одоогоор хоёр эмчээ сургаж, дадлагажуулан ажиллаж байна. Цаашид шинжилгээний төрөл, тоо нэмэгдээд ирэхээр боловсон хүчнээ нэмээд явна. Гэхдээ энэхүү өндөр технологи дээр ажиллах хүмүүсийг гурван сарын дотор ч юм уу богино хугацаанд сургачихна гэж байхгүй. Маш нарийн шинжилгээний технологи учраас дор хаяж 3-5 жил ажиллаж байж дөртэй болдог. Үүнийг зөвхөн технологи гэж харахаасаа илүү оюуны хөрөнгө оруулалт, технологи нутагшихад дагалдаад хүний нөөц бэлтгэгдэж байна гэж ойлгох нь зөв байх.

- Танайх бас хавдрын мутацын шинжилгээг хийж байгаа юм билээ. Энэ талаар тодруулмаар байна?

- Манай Монгол Улс хавдрын тохиолдлоороо дэлхийд маш их өндөр, хавдрын шалтгаанаар нас барж байгаа хүний тоогоороо дэлхийд нэгдүгээрт бичигддэг гэсэн мэдээ байдаг нь тун эмзэглэмээр үзүүлэлт.

Би өөрөө хорт хавдрын дархлаа эсийн эмчилгээний чиглэлээр ажилладаг хүний хувьд Монгол Улсдаа өөрийн хувь нэмрээ чадах чинээгээрээ оруулъя гэж бодоод явдаг байсан. BRCA1/2 хэмээх хавдрын эс үүсэхээс сэргийлэх үйлчлэлтэй ген гэж бий. Breast Cancer гэж үгийн товчлол бөгөөд энэ хоёр генийн мутац буюу генийн дараалалд нь алдаа байгаа эсэхийг илрүүлэх шинжилгээг Монгол Улсад хамгийн түрүүнд хийвэл зохилтой юм уу гэж бодоод энэ шинжилгээг хийж эхэлсэн юм.

Холливудын алдарт жүжигчин Анжелина Жолигийн ээж залуудаа хөхний хорт хавдраар нас барж байсан. Үүнээс улбаалан Анжелина Жоли өөрийгөө мөн энэ өвчнийг тусахвий, энэ өвчнөөр нас барахвий гэх айдастай байдаг байж. Харин Иллюмина компани NGS технологиороо 2013 оноос эхлээд хавдрын BRCA1/2 мутацыг тодорхойлж эхэлсэн байсан. Ингээд Анжелина Жоли 2013 онд уг шинжилгээг өгөхөд BRCA1ген дээр нь эмгэг мутац илэрсэн. Энэ нь 80-90 хувийн магадлалтайгаар хөхний хорт хавдар тусах эрсдэлтэй юм байна гэдгийг хэлж өгсөн. Тиймээс Анжелина Жоли мэс засалд орж, хоёр хөхөө авхуулснаар хавдар тусах эрсдэлээ тэг болгож чадсан. Тухайн үед дэлхийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр энэ тухай нэлээд их мэдээлэгдсэн шүү дээ. Үүнээс улбаалаад BRCA1/2 мутацийн шинжилгээг Анжелина Жолигийн өгсөн шинжилгээ гэдгээр нь дэлхий дахинд мэддэг болчихсон. Нэгдүгээрт ийм.

Миний ажиллаж байсан Мюнхенийн техникийн их сургуулийн эмнэлэгт хөхний хорт хавдраар оношлогдсон эмэгтэйчүүдийг 95 хувь нь таван жилээс дээш насалж байгаа. Энэ бол олон улсын дундаж үзүүлэлт. Гэтэл манай үзүүлэлт маш харамсалтай сонсогдож байгаа.

Эмэгтэй хүмүүст зонхилон тохиолддог хөх, өндгөвчний хорт хавдар, эрэгтэй, эмэгтэй ялгаагүй нойр булчирхайн хорт хавдар, түрүү булчирхайн хорт хавдрыг эрсдэлийг тогтооход энэ BRCA1/2 мутацn илрүүлэх шинжилгээ маш их чухал ач холбогдолтой. Хэрвээ танд ийм эрсдэл байна гээд урьдчилаад мэдэх юм бол тухайн хорт хавдраар өвдөх эрсдэлээ бууруулах, урьдчилан сэргийлэх бүрэн боломжтой.

Эрт илрүүлгээр нэгэнтээ үүсчихсэн хорт хавдрыг илрүүлж байгаа. Харин урьдчилан сэргийлээд, эрсдэлээ мэдээд эрсдэлээ тэглүүлчихвэл хорт хавдраар өвдөхгүй байх боломжтой.

Дэлхий дахинд хорт хавдар үүссэний дараа биш, үүсэхээс нь өмнө урьдчилан сэргийлэх нь өндөр үр дүнтэй гэдэг нь тодорхой болсон учраас энэ чиглэлээр ихээхэн шинжилгээ судалгаа явагдаж байна. Одоогоор дэлхийд хэрэглээнд нэвтэрсэн эрсдэлийг тодорхойлох шинжилгээнүүд дундаа хавдрын BRCA1/2 мутацыг илрүүлэх шинжилгээ нь хамгийн найдвартай арга болох нь нотлогдсон. Мөн уг шинжилгээ нь нэгэнт хорт хавдартай нь тогтоогдсон тохиолдолд эмчилгээний өндөр үр дүнтэй эмчилгээний арга сонгоход өндөр ач холбогдолтой. Жишээ нь, хөх болон өндгөвчний хорт хавдар нь BRCA1/2 генийн мутацаар үүсгэгдсэн нь тодорхойлогдсон тохиолдолд тухайн өвчтөнд Олапариб эм маш сайн үр дүнтэй байгаа нь олон улсын хэмжээнд батлагдсан байдаг.

Дархлааг сайжруулах боломжгүй. Гэхдээ дархлаа тогтоох боломжтой. Дархлаа тогтоодог зүйл нь одоогоор ганцхан вакцин л байна

Түүнчлэн манай лабораторийн гуравдахь зорилго нь хорт хавдраар өвчилсөн хүмүүстээ яаж туслах вэ гэдэг дээр шинжилгээнийхээ нэр төрлийг олшруулаад явах зорилготой ажиллаж байгаа.

Та бүхэн сонссон байх, хавдрын бай эмчилгээ гэж бий. Энэ орчин үеийн эмчилгээний арга нь уламжлалт эмчилгээний аргуудаас илүү үр дүнтэй.

Тухайн хавдрын байг молекул генетикийн түвшинд нь тогтоосны дараагаар тухайн өвчтөнд таарсан хамгийн өндөр үр дүнтэй эмийн эмчилгээ, эмчилгээний арга тактикийг сонгох боломжийг олгодог. Иймд манай улсад энэ төрлийн шинжилгээ маш чухал гэж би харж байгаа. Ойрын хугацаанд энэ шинжилгээнүүдийг нэвтрүүлэх бодолтой байгаа.

- Эдгээр технологийг оруулж ирэхэд шаардлагатай хөрөнгө нь та бүгдийн хувийн зардлаар бүтэж байна уу, төрийн болон бизнесийн байгууллагуудаас ямар нэгэн оролцоо, дэмждэг бий юу?

- Төрөөс ямар ч дэмжлэг тусламж аваагүй. Би хамтрагчтайгаа хамт хувиараа л хийж эхлүүлж байгаа.

- Дархлаа муудсанаас л аливаа өвчнийг тусдаг учраас дархлаагаа үргэлж дэмжих хэрэгтэй гэдэг. Та түрүүн ярианы эхэнд дурдаж байсан. Дархлааных нь байдлыг хэмжиж эсийг тоолох ажил хоёр жил яваад зогсчихсон гэсэн. Энэ нь цаашаа үргэлжлэх ямар ч боломжгүйгээр зогсчихсон юм уу. Учир шалтгааныг нь тайлбарлаж өгнө үү. Сэргээх боломжтой юу?

- Манай дарга нарын нэг ойлгодоггүй юм нь нэг өндөр үнэтэй аппарат хэрэгслийг оруулж ирээд л Монголд шинэ технологи нэвтрүүлчихлээ, нутагшуулчихлаа, хэрэглээнд оруулчихлаа гэж ПиАр-ддаг юм шиг санагддаг.

Тоног төхөөрөмж, урвалж бодис, баталгаат засвар үйлчилгээ, бэлтгэгдсэн боловсон хүчин гээд цогцоор нь бодож төлөвлөж, урсгал зардлыг жил бүр төсөвт суулгаж, олон жил тогтвортой санхүүжилттэй байж гэмээн л жинхэнэ утгаараа манай оронд нутагшиж, үр өгөөжөө ард түмэнд өгөх болно.

Энэ тал дээр манай холбогдох албаны хүмүүс ерөөсөө анзаардаггүй, эсвэл сонгуулийнхаа дөрөвхөн жилийг бодоод холыг хардаггүй. Төсөвт дээрх төрлийн зардал суугаагүй тохиолдолд энэ нь ерөөсөө явах боломжгүй. Өнөөх аппарат маань АШУҮИС дээр хэрэглээнд оролгүй бараг л музейн үзмэр болоод 7-8 жил өнгөрчихлөө.

Автомашиндаа жил бүр засвар үйлчилгээ хийлгэж, бензин түлш хийж, жилдээ хоёр удаа тосыг нь сольдогтой адилхан эдгээр нарийн тоног төхөөрөмж байнгын засвар үйлчилгээ хийлгэж байж, урвалж бодис, боловсон хүчин нь байснаар ажиллана. Үүнд тогтвортой бодлого л байх хэрэгтэй.

- Хэрэв энэ технологи ажиллаж байсан бол дархлаа дэмждэг гэгдээд байгаа өчнөөн олон төрлийн бэлдмэл, ашигтай бактериуд үнэхээр үйлчилдэг үү гэдгийг хэмжих, нягтлах боломжтой байж шүү дээ?

- Боломжтой гэж харж байна. Эм уухаасаа өмнө дархлаа эсүүдээ тоолж үзээд, уусныхаа дараа дахин тоолж үр дүнтэй үйлчилсэн үү, үгүй юу гэдгийг нь гаргаад ирэх боломжтой. Ингээд ярихад амар ч гэсэн, үүнийг хийхэд бас их амаргүй, мэдлэг туршлага ноухау ихээр шаардах ажил л даа.

Гэхдээ энд нэг зүйлийг тодотгож хэлэхэд дэлхийд одоогоор дархлааг сэргээдэг нь нотлогдсон эм бэлдмэл байхгүй.

- Сүүлийн үед дархлаа дэмждэг гээд маш олон төрлийн бүтээгдэхүүн гарсаар байгаа?

- Батлагдаж нотлогдсон зүйл огт байхгүй.

- Та хорт хавдрын өвчлөлтэй холбоотой судалгааг олон жил хийж байна. Судалгааны ажлын шинэ үр дүнгүүд юу байгаа талаар хэлж болох уу?

- Би 2020 оноос хойш Каназавагийн Үндэсний Их Сургууль дээр албан ёсны тенюрт ассошиэйт профессорын албан тушаал дээр очсон. Одоогийн байдлаар манай тэнхим онолын судалгаан дээрээ төвлөрч байна. Миний олон жил судалж байгаа хорт хавдрын эсрэг үйлчилгээтэй НКТ эсийн ялгаран хөгжилд юу нөлөөлдөг вэ, ямар механизмаар тухайн эс өсөж бойждог вэ гэдэг талаар судалгаагаа хийж байна. Ойрын хугацаанд судалгааны ажлын үр дүнгээ олон улсын эрдэм шинжилгээний сэтгүүлд хэвлүүлэх зорилготой ажиллаж байгаа.

- Нийгмийн эрүүл мэндийн бодлого, эрүүл мэндийн боловсрол гэдэг дээр хэлмээр зүйл танд байна уу?

- Би энэ жил анх удаагаа Монголдoo өвөлжиж үзэж байна. Утаа үнэхээр гамшиг болчихсон юм байна гэдгийг мэдэрлээ. Энэ нь маш их сэтгэл зовоож байна. Үүнтэй холбоотой эсэхийг баттай хэлж чадахгүй байгаа ч манай NGS лабораторид 2024 оны 4 сараас хойш одоог хүртэл хийгдсэн НИПТ шинжилгээний үр дүнг тооцоод үзэхэд, 12 жирэмсэн эмэгтэй тутамд ямарваа нэг ургийн хромосомын эмгэг илэрсэн байна. Энэ бол аймшигтай өндөр тоо.

Одоогийн байдлаар бид яг юунаас болоод ийм өндөр гарч байгааг тайлбарлах боломжгүй байгаа, нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт, тархварыг тооцоолж хэлэх тооны олон тооны шинжилгээ хийж амжаагүй байгаа ч гэсэн ерөнхийдөө манайд ургийн удамшлын гажиг үүсэх таагүй нөхцөл бүрдсэн байж магадгүй гэж харагдаад байгаа.

Тухайлбал олон улсын дунджаар 21 дүгээр хромосомын гурвалаар илэрдэг Дауны хам шинж нь 35 настай 187 жирэмсэн эмэгтэй тутамд нэг, харин 40 настай 51 жирэмсэн эмэгтэй тутамд нэг тохиолддог байна.

Манай улсад жилдээ төрөлхийн гажигтай 350 орчим хүүхэд төрдөг статистик бий. Үүнд утааны нөлөө байх боломжтой гэж би харж байгаа. Тийм учраас утаанаасаа хурдхан шиг салмаар байна. Эрүүл мэндэд хортой, яав ч эрүүл мэндэд сайн биш гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой.

- Д витамин өдөр тутамд заавал уух шаардлагатай байдаг уу. Хэрэв тийм бол Монголын нөхцөлд өдөрт хэдэн миллиграммаар уух шаардлагатай юм бэ. Зарим эмч мэргэжилтнийг сонсоход бол 4,000IU, 5,000IU гээд ингээд их өндөр тоонууд хэлээд байдаг?

- Д витамины талаар би нарийн судлаагүй тул хэлэх зүйл цөөн байна. Гэхдээ, энгийнээр бодоод үзэхэд, хэрэвзээ энэ олон жилийн турш монголчууд бид Д витамины дутагдалтай байсан юм бол бид нар яагаад ийм том биетэй, эрүүл чийрэг, яс сайтай байна гэж? Ялангуяа хөдөөд хүүхдүүд эрүүл чийрэг өсдөг. Иймээс харьцуулсан судалгаа хийх хэрэгтэй байх гэж боддог. Энэ бол миний хувийн бодол.

Жишээ нь Европын, Япон, Солонгос хүмүүсийн цусан дахь витамин Д-ийн дундаж агууламжийг судалсан судалгаанууд бий. Үүнтэй нь харьцуулаад эрүүл монгол хүний дундаж хэмжээ нь нас насандаа хэд байдаг гэдгийг судалж тогтоосны үндсэн дээр витамин Д дутагдаад байна уу, үгүй юү гэдгийг хэлэх боломжтой. Түүнээс биш одоо манай улсад баримталж байгаа стандарт бол монгол хүний үзүүлэлт биш байх гэж бодож байна. Жишээ нь европ хүмүүсийнхтэй харьцуулахад Монголчууд биднийх маш бага харагдаж байж болно шүү дээ. Үүнийг үндэслэлтэйгээр хэлэхийн тулд нарийн харьцуулсан судалгаа хийж байж л тогтоох боломжтой гэж харж байна. Түүнээс биш толгой дараалан витамин Д өндөр тунгаар уугаад байх ямар ч шаардлагагүй гэж би боддог.  

- КОВИД-19-өөс хойш өндөр тунгаар C, Д уух нь түгээмэл үзэгдэл болоод байгаа шүү дээ. Уух ёстой гээд байдаг?

- Үүнийг би зөвлөхгүй. Учир нь эрүүл хүн ерөөсөө л хоол тэжээлээрээ энэ витаминуудаа авч байгаа. Бидний идэж байгаа мах, сүү, ногоо байна. Хангалттай хэмжээгээр бид хоол тэжээлтэйгээ хамт энэ шим тэжээлээ авч байгаа. Авч байгаа учраас бид эрүүл байна. Түүнээс биш тэрэн дээр нэмээд олон төрлийн витамин уулаа гээд улам эрүүл болно гэсэн ойлголт байхгүй. Витамин ч гэсэн хэмжээнээсээ хэтрэх юм бол хор. Ер нь юу ч гэсэн хэмжээнээсээ хэтрэхээр хор болно.  “Homeostasis” гэж хэлдэг дээ, энгийнээр хэлбэл алтан дундаж буюу тэнцвэртэй байдлаа хадгалж байхыг л хэлээд байгаа юм. Энэ дундаж нь хадгалагдаж байвал дархлаа нь ч сайн байна, эрүүл мэнд нь ч сайн байна.

- Ярилцлагын төгсгөлд вакцины талаар таны байр суурийг тодруулъя. Саяхан хүний папиллома вирусийн эсрэг вакциныг хийх болсноор нийгэмд түүний эсрэг турхирсан үйлдэл нэлээд гарлаа?

- Хүний папиллома вирусийн эсрэг вакцин нь маш үр дүнтэй гэдэг нь нотлогдсон. Уг вирус нь эмэгтэйчүүдийн умайн хүзүүний хорт хавдрыг үүсгэдэг гол хүчин зүйлийн нэг. Олон улсын хэмжээнд батлагдаж нотлогдоод хэрэглээд олон жил болж байгаа вакциныг охид, хөвгүүд ялгаагүй бүгд хийлгэх хэрэгтэй. Хөвгүүд энэ вирусийн тээгч болдог учраас эрэгтэй, эмэгтэй хоёуланд нь хийж байж умайн хүзүүний хорт хавдрыг бууруулна.

2010 оноос хойш 10 гаруй жил Швед улсад хийсэн судалгааны үр дүн саяхан нийтлэгдсэн. Судалгааны үр дүнг харахад уг вакциныг хийж эхэлснээс хойш умайн хүзүүний хорт хавдар эрс буурч, папиллома вирусийн халдвар нь бараг устсан байсан.

Хүн бүр шинжлэх ухааны ололт дэвшилд итгэх хэрэгтэй, шинжлэх ухаандаа итгэх хэрэгтэй.

Түрүүн хэлсэнчлэн дархлааг сайжруулах боломжгүй. Гэхдээ дархлаа тогтоох боломжтой. Дархлаа тогтоодог зүйл нь одоогоор ганцхан вакцин л байна. Вакцин нь бүр 18 дугаар зуунаас хойш хэрэглээнд орж, олон зуун сая хүний амь насыг аварсан шинжлэх ухааны гайхамшигт ололт байхгүй юу. Үүнээс хэрхэвч ухарч болохгүй.

- Ярилцсанд баярлалаа.