ТӨСӨВ 2025: Таны төлөх ₮31.9 их наядын татварыг Засгийн газар хэрхэн, юунд зарцуулах вэ?

Гэрэл зургийг MPA агентлагийн онцгой зөвшөөрөлтэйгөөр ашиглав

Монгол Улсын 2025 оны төсвийн асуудал олон нийтийн шүүмжлэлийг дагуулсаар байна. Засгийн газраас өргөн барьсан Монгол Улсын 2025 оны нэгдсэн төсвийн төслийг энэ сарын 15-наас өмнө УИХ-аар хэлэлцэж батлах ёстой.

Үүнтэй уялдуулан 2025 оны нэгдсэн төсвийн төслийн орлого болон зарлагын мэдээллийг багцлан хүргэж байна. Таны төлсөн татварын мөнгө хэрхэн, юунд зарцуулагдаж байгаа талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг энэхүү нийтлэлээс унших боломжтой.

1. Нэгдсэн төсөв гэж юу вэ?

Гэрэл зургийг MPA агентлагийн онцгой зөвшөөрөлтэйгөөр ашиглав

Нэгдсэн төсөв гэж буй болохыг тайлбарлах нь зүйтэй. Засгийн газрын зүгээс нэгдсэн төсвийн зарлага гэж ярихаас илүүтэй улсын төсвийн зарлага 26 их наяд төгрөг хэмээн олон нийтэд ойлгуулдаг. Гэвч төрөөс зарцуулж буй мөнгө дөрвөн төрлийн төсвөөр дамжуулан үрэгдэж байдаг. Тэр дөрвөн төсвийг нийлүүлээд нэгдсэн төсөв гэж ярьдаг.

Монгол Улсын Нэгдсэн төсөв нь Улсын, Орон нутгийн, Нийгмийн даатгалын сангийн, Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн, Үндэсний баялгийн сангийн төсвөөс бүрдэнэ.

Улсын төсвийг нийт 39 ерөнхийлөн захирагч нар зарцуулах эрхтэй. Үүнд Засгийн газрын гишүүд буюу сайд нар, УИХ-ын тамгын газар, Ерөнхийлөгчийн тамгын газар, АТГ, УЕП, ҮСХ, ҮХЦ, СЕХ гэх мэт томоохон байгууллагын дарга нар багтана. Орон нутгийн төсвийг 21 аймаг болон Улаанбаатар хотын ИТХ-аар баталж, зарцуулдаг гэж болно.

Харин Нийгмийн даатгалын сан, Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн төсвөөс халамж, тэтгэвэр, тэтгэмжийн мөнгийг гаргадаг. Үндэсний баялгийн сангаас ямар нэгэн зарлага гардаггүй аж.

Таны төлсөн татварын мөнгөний ихэнх хувийг орон нутгийн болон улсын төсвөөр дамжуулан зарцуулж байгаа. Тиймээс нэгдсэн төсөв гэж ярихаас илүүтэй Улсын болон орон нутгийн төсөв хэмээн ярьж заншсан. Гэхдээ дээр дурдсан таван төсвийн орлого зарлагын мэдээллийг хамтад нь тооцвол сонирхолтой статистик мэдээлэл гарна.

Доорх хүснэгтээс 2025 оны төсвийн орлого, зарлага, алдагдлын мэдээллийг ангилал тус бүрээр нь харна уу. Улсын төсвийн ангилалд багтаж буй Засгийн газрын гишүүд буюу сайд нарын захиран зарцуулах төсөв хамгийн их. Мөн хамгийн алдагдалтай байдаг.

Ирэх онд улсын төсөв 3.3 их наяд төгрөгийн алдагдал хүлээнэ. Үүний 1.1 их наяд төгрөгөөр орон нутгийн төсвийн алдагдлыг нөхөж байгаа юм. Харин үлдэгдэл алдагдлыг Засгийн газрын шинээр авах 2.2 их наяд төгрөгийн зээлээр нөхнө.

2. Таны төлсөн татвар нэгдсэн төсөвт хэдэн төгрөгийн орлого бүрдүүлдэг вэ?

Нэгдсэн төсвийг татварын болон татварын бус орлогоор бүрдүүлдэг. Татварын орлогод нийт долоон төрлийн татвар багтдаг. Жишээлбэл хувь хүний орлогын албан татвар, аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, гаалийн албан татвар, НӨАТ гэх мэт.

Харин татварын бус орлогод төсөвт байгууллагын өөрийн болон хувьцааны ногдол ашиг, түрээс, газрын тос, навигаци, гадаад болон дотоодын хандив тусламж, төрийн болон орон нутгийн өмчил бүртгэлтэй хөрөнгийг борлуулсны орлого багтдаг.

НӨАТ болон аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар хоёр нийлээд 14 их наяд төгрөгийг Засгийн газарт олж өгдөг аж. Тэгвэл 2025 онд таны цалингаас суутган авдаг хувь хүний орлогын албан татвар 2.8 их наяд төгрөг болох юм. Татварын орлогын дийлэнх хувийг аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар эзэлдэг.

Доорх графикт таны төлж буй татварын хэмжээ 2017 оноос хойш хэрхэн өсөж буйг харуулав. Жишээлбэл 2017 онд 6.3 их наяд төгрөгийг татвараас олдог байсан. Тэгвэл 2021 онд 11.2 их наяд болж өссөн. 2025 онд нэгдсэн төсөвт 31.9 их наяд төгрөгийг татварын орлогоос бүрдүүлнэ.

Засгийн газар маань татварын орлого нэмэгдэхийн хэрээр зарлагыг маш их хэмжээгээр өсгөж байгаа. Үүнийг эдийн засгаа тэлж байна хэмээн тайлбарладаг. Гэвч бодит байдал дээр татвар төлөгчдөөс цуглуулсан мөнгөнийхөө ихэнх хувийг зөвхөн урсгал зарлагад үрж байна.

3. 2017 оноос хойш нэгдсэн төсвийн зарлагын хэмжээ 26 их наяд төгрөгөөр нэмэгджээ

Энэ хэсэгт Засгийн газар татварын орлогоо хэрхэн зарцуулж буйг харуулна. Нэгдсэн төсөвт төвлөрч буй татварын мөнгийг урсгал зарлага болон хөрөнгийн зардлаар дамжуулж зарцуулдаг.

Урсгал зарлагад Бараа үйлчилгээний зардал, Зээлийн хүүгийн төлбөр, Төрийн болон хувийн аж ахуйн нэгж байгууллага, үйлдвэрт олгох татаас, Засгийн газрын урсгал шилжүүлэг багтдаг.

Хөрөнгийн зардалд Барилга байгууламж, Их засвар, Тоног төхөөрөмж, Бусад хөрөнгө, Стратегийн нөөц хөрөнгө, Төсвөөс эргэн төлөгдөх хөрөнгө оруулалт зэргийг тооцно. Доорх графикт зөвхөн ерөнхий задаргаа байгаа бөгөөд урсгал зарлага, хөрөнгийн зардлын хэмжээг ангилал тус бүрээр нь үргэлжлүүлэн дэлгэрэнгүй тайлбарлана.

Урсгал зарлагын дийлэнх хувийг "Бараа үйлчилгээний зардал" эзэлж байна. Үүнд ихэвчлэн төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг явуулахад гаргадаг зардал багтдаг.

2025 онд "Бараа үйлчилгээний зардал" ангилалд 11 их наяд 588 тэрбум төгрөгийг зарцуулах аж. Сонирхолтой нь төрийн албан хаагчдын цалин урамшууллын хэмжээ 2023 онд 2.3 их наяд төгрөг байсан болж 2025 онд 6.4 их наяд болж нэмэгдэж байна. Үүнд улсын, орон нутгийн, нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалын сангаас цалинждаг хүмүүсийн мэдээлэл багтаж байгаа.

Манай улсын нэгдсэн төсөвт бусад гэх ангилалтай зардлууд маш их хувийг эзэлж байна. Жишээлбэл Бараа үйлчилгээний бусад зардал, бусдаар гүйцэтгүүлсэн ажил, үйлчилгээний төлбөрийн хураамж гэх мэт. Тус ангиллуудын зардлын хэмжээ ойрын хоёр жил огцом нэмэгдэж байгаа бөгөөд яг юунд зарцуулж буй дэлгэрэнгүй тайлбарыг одоогоор байхгүй.

Гадаад, дотоод томилолтын зардал 2022 онд 28 тэрбум байсан бол 2025 онд 111 тэрбум болж нэмэгдэж байгаа. Үүний 41 тэрбум гадаад, 47 тэрбум дотоод томилолтод зарцуулахаар болжээ.

Татварын төлөгчдийн мөнгөнөөс ашиггүй ажиллаж буй төрийн өмчит үйлдвэрийн газар болон эх оронд хэрэгтэй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг хувийн хэвшлүүдэд татаас олгодог. Зөвхөн хувийн хэвшилд төрөөс олгох татаасын хэмжээ 2024 онд 629 тэрбум байсан бол 2025 онд нэг их наяд төгрөг болж нэмэгдэж байна. Гэтэл 2018 онд 200 тэрбумыг хувийн хэвшилд татаас байдлаар олгодог байжээ.

Харин 2024 онд төрийн өмчит үйлдвэрийн газарт 275 тэрбум төгрөг олгож, үйл ажиллагааг нь тасалдуулахгүй явуулж байгаа аж.

Монголыг халамжийн улс болсон хэмээн улс төрчид ярьдаг. Тэгвэл бид 2017 оноос хойш хэдэн төгрөгийг нийгмийн халамжийн шинж чанартай зүйлд зарцуулсан мэдээллийг хүргэж байна. Ирэх оны нэгдсэн төсвийн 38.7 их наядын зарлагаас нийгмийн даатгалын тэтгэвэр, тэтгэмжид 5.9 их наяд төгрөг олгох юм.

Доорх графикт буй мэдээлэл нь нэгдсэн төсвийн урсгал зарлагад багтаж буй ангилал юм. Засгийн газрын дотоод шилжүүлгээр орон нутгийн төсөв, бусад алдагдалтай байгаа төсвийг нөхөж явдаг гэж болно.

2023 онд 3.5 их наяд төгрөгийг тус ангилалд Засгийн газраас зарцуулж байжээ. Харин 2025 онд 2.5 их наяд төгрөгийг зарцуулахаар төлөвлөж байна. Засгийн газрын гадаад шилжүүлэг гэдэг нь бондын өрийг төлж буй зарлага юм.

4.2017 оноос хойш нийт 25.7 их наяд төгрөгийг зөвхөн барилга байгууламж барихад зарцуулсан байна

Энэ хэсэгт нэгдсэн төсвийн хөрөнгийн зардлын мэдээллийн дэлгэрэнгүйг танилцуулна. Энэ онд татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс барилга байгууламж барихад 5.2 их наяд төгрөгийг зарцуулжээ. Харин ирэх онд 5.3 их наяд байхаар төлөвлөсөн байна.

Түүнчлэн ирэх онд тоног төхөөрөмж худалдан авахад 817 тэрбум, барилгуудын их засварын ажилд 290 тэрбум төгрөг үрэх тооцоолол гарчээ. Мөн 2017 оноос хойш хөрөнгийн зардал гэх ангиллаар дамжуулж татварын мөнгийг хэрхэн зарцуулсан талаарх мэдээллийг доорх графикаас харна уу.

Гэхдээ хөрөнгийн зардлыг гадаадын зээл, тусламжаар санхүүжүүлдэг ч татварын мөнгөөр дийлэнх ажлуудыг гүйцэтгэж байгаа.

Энэ хэсэгт 2025 оны нэгдсэн төсвийн зарцуулалтын мэдээллийг зориулалтын төрлөөр нь харуулав. Тухайн салбарын ямар үйл ажиллагаанд хэр хэмжээний мөнгийг 2025 онд зарцуулах тухай мэдээллийг доорх графикаас харах боломжтой.

Жишээлбэл Соёлын арга хэмжээнд 196 тэрбум төгрөгийг зарцуулахаар төлөвлөж байна. Үүнд олон нийтийн анхаарлыг татсан Соёлын эрхийн бичгийн 18.3 тэрбумын төсөв багтаж байгаа юм. Мөн улс орноо гадаадад сурталчлах үйл ажиллагааг 5.5 тэрбум төгрөгөөр санхүүжүүлэхээр төлөвлөсөн байна.