Л.Лхагвасүрэн: Хөдөө 12 жил болохдоо учир зүггүй их хөрөнгө цуглуулж амьдраагүй. Сурсан зүйлээ Дорнодын талд шингээхийг зорьсон
Орон нутгийн хөгжил, ногоон газар тариалан, эрчимжсэн хөдөө аж ахуйн чиглэлд "Зүлгэнсор Фарм"-ынхан сүүлийн 10 гаруй жилийн турш судалгаа хийн ажиллаж байна.
Хөдөөгийн малчдын хувь хүний хөгжил болон насан туршийн боловсрол, хүүхдүүдийн суралцах орныг сайжруулах, мал аж ахуйн модуль хөгжүүлэлт, бүс нутгийн уур амьсгалын өөрчлөлт зэрэг асуудлыг тэд голчлон авч үздэг. Өөрөөр хэлбэл хөдөөг зөвхөн мал амьтнаас гадна хүн, байгальтай нь хамтад нь хөгжүүлэхээр зорин ажиллаж буй.
Энэ талаар биологич, Экологич, Фермер, Зүлгэнсор ХХК, Зүүн хойд Азийн байгаль орчин, Хөдөө аж ахуйн судалгааны төвийн гүйцэтгэх захирал Л.Лхагвасүрэнтэй цөөн хором ярилцлаа. Түүний хувьд Дорнод аймгийн Баянтүмэн сумын дөрөвдүгээр багт амьдарч байна.
"Хүн гэж юу вэ гэдгийг л ойлгохыг хичээлээ"
-Гадаадад олон жил ажиллаж амьдарсан хүн Дорнодын талд суурьшаад 10 гаруй жил болсон гэхээр сонирхол их татаж байна. Яагаад хөдөөг зорих болсон талаар ярилцлагаа эхлэх үү?
-Байгаль Орчин, Аялал Жуулчлалын Яамны харьяа Ойн судлалын хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж байлаа. Германы техникийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэгийн "Орчны бүсийн хөгжил" төсөлд таван жил зүтгэсэн. Мөн Дэлхийн байгаль хамгаалах санд ажиллаж байсан. Бид гэр бүлээрээ Америкт 14 ажиллаж амьдарсан. Хэд хоногоор, нэг, хоёр сараар гээд 30 гаруй улсад очиж үзсэн байна.
Америкт тогоочоос эхлээд рестораны ерөнхий тогооч, барилгын компани байгуулаад захирлаар нь ч ажиллаж байлаа. Барилгын салбарт олон жил ажилласан.
Зүүн хойд Азийн байгаль орчин, хөдөө аж ахуйн судалгааны төв 2012 онд байгуулагдсан. Гэр бүлээрээ үр хүүхэдтэйгээ хамт судалгаа хийдэг байгууллага юм. 400 м.кв талбайтай, өвөл, зунгүй, 30 хүн хүлээн авах чадвартай, байнгын сургалт судалгааны ажил хийгддэг юм.
Хүмүүс малын тухай л яриад байдаг. Малчин гээд ярихаар шууд утгаараа үхэр л асуудаг. Тэгэхээр малчин хүн заавал үхэртэй байх ёстой юу гэдэг асуултад хариулах хэрэгтэй болно.
Малчин гэхээр заавал үхэр хариулаад сууж байх ёстой хүн юм уу? Эрчимжсэн аж ахуй гэхээр бас заавал ч үгүй ямаа хөтөлдөг хүн байх уу? Гэтэл уг нь бол малынхаа тэжээлийг хаана ургуулах, ургуулдаг хүн нь ямар байх, удамшил зэрэг асуудлыг хөндөж хүн талаас нь ойлгохыг хичээж байна. Энэ талаар тайлбарлахаар зарим хүн тэнгэрийн юм ярилаа гээд бараг уурлах маягтай болдог. Яасан удаан ажилладаг юм ч гэдэг юм уу.
"Гендээ байгаа төрмөл өгөгдөхүүнээ хөгжүүлбэл илүү их хэрэг болно"
-Ямар ажил эрхэлж амьдрах нь ерөнхийдөө удамшилтай холбоотой гэж та хэлэх гээд байна уу?
-Нэг хүний нас гэдэг чинь дөрвөн үеэ багтаадаг. Монголчууд бид ганцаараа амьдардаггүй. Хажууд чинь өвөө, эмээ, аав, ээж, үр хүүхэд чинь байгаа. Өвөө, аав, хүүхэд, өөрийнхөө насыг нэмэхээр дор хаяж 150 жил болно. Энэ хугацаанд дандаа өөрийн тань хажууд амьдарсан. Хөдөө амьдраад хийсэн ажил маань 12 жилийн дотор бүтээсэн зүйл биш. Миний 60 жил, хүүхдүүдийн маань 40 нас хүртлээ сурч мэдсэн зүйл энд шингэсэн. Эхнэрийн маань олон жилийн зүтгэл хөдөлмөр ч бас энд бий.
Өөрийнхөө сурч мэдсэн зүйлээ үр хойчдоо дамжуулж үлдээснээ өөрөө үзнэ гэдэг дээдийн хувь заяа
Аав, ээж чинь амьд сэрүүн байж байхад тэдний хийсэн бүтээсэн бүхэн чамд өвлөгдөж ирснийг харах боломжтой. Нүүдэлчний соёл иргэншил гэсэн мөртлөө өөр аймгийн хүний гавьяаг өөртөө авчирч наах гээд байдаг. Арай өөр өнцгөөс бид асуудлыг харж явдаг. Манай аав ардын багш, гавьяат хүн. 68 жил их сургуульд багшлаад одоо хүртэл өдөрт 10 цаг тоо бодоод, юм бичээд сууж байгаа.
-Монголд биш Америкт амьдарч байсан бол гэсэн бодол хааяа төрдөг үү?
-Хятадууд гурван үеэрээ хөрөнгөтэй хүнийг бүү оролд гэж хэлдэг. Мэдээж хэрэг хөрөнгө өсгөнө гэдэг хэцүү. Гэвч гурван үеэрээ эрдэмтэй байна гэдэг бүр хэцүү. Яагаад гэвэл олон зүйлийг орхиж байж ном үзнэ шүү дээ.
Бидний хувьд эрдэм номын хүмүүс. Улаанбаатар, Америк дахь амьдралаа орхиод хөдөө ирсэн. Тэнд байсан бол өнөөдрөөс илүү л амьдрах байсан байх. Энэ зэргийн зүйлийг ардаа орхисон гэдэг нь заяагдсан эрхээс гадна монголчууд бидний удамшил юм.
Хүүхдүүд маань бүгд л дэлхийн томоохон сургууль төгсөж ирлээ. Явсаар байгаад л бүгд багш болж байна. Удамшил ингэж татдаг юм. Монголчууд өвлөгдөж ирсэн цусан дахь өгөгдөхүүнээ багадаа хөгжүүлбэл амжилтад хүрнэ. Үхэр маллаж байсан хүний хүүхэд энэ чиглэлээр ажиллавал амжилт олно гэсэн санаа юм.
Одоо бол уул уурхайд ажилладаг эсвэл гэнэтхэн их мөнгөтэй болсон хүн үхэр маллах гээд л байна.
Томоохон фермүүд байгуулагдсан ч эзэд нь явангуут сайн ажилладаггүй. Дор хаяж гурван үеэрээ ажиллаагүй бол зөвхөн эзэн солигдох тэр мөчид үхэр мал муудна. Өвлүүлэхийн тулд хүүхдүүд тэр дундаа бага сургуулийн асуудал чухал байна.
"Хүүхдүүдээ өөрсөдтэйгөө ойр байлгахын тулд багийн бага сургууль байгуулах гэж байгаа"
-Та сая бага сургууль гэж ярилаа. Яаж байгуулбал оновчтой байх бол?
-Мэнэнгийн отряд дээр бага сургууль байгуулагдсан. Нэг ангид ганц ганцхан охин сурч байгаа мөртлөө хуучин цагт угалзалж бичдэг байсан шиг бичигтэй болж байна. 1-5 дугаар ангид нэг л багш заадаг. Хүртээмжтэй сургалт тэнд явагдаж байна. Бүх хүүхэд нэг гэр бүл шиг болсон. Хичээлийн хоцрогдол байхгүй. Сайн сурдаг хүүхэд нь дунд сурдаг хүүхдүүддээ хичээл зааж өгөөд, би сайн чи муу гэсэн зүйл байхгүйгээр нэгэндээ тусалдаг.
Тус отряд байгуулагдаад олон жил болсон ч тэнд амьдарч буй хүмүүсийн хүүхдүүд аймаг юм уу Улаанбаатарт сурдаг. Сургуульд 194 хоног явж суралцдаг. Аймаг, суманд сурч байгаа хүүхдүүд жилд дор хаяж 194 хоног эцэг, эхээсээ хол байна гэсэн үг. Амралтын өдрүүдийг нэмбэл 260 хоног болно. Амралтын өдөр болгон гэртээ очно гэж байхгүй. Энэ асуудлыг ингэж орхигдуулсан болохоор нүүдэлчдийн соёл иргэншлийг авч үлдэх тухай яриад ч хэрэггүй. Үүн шиг худлаа зүйл байхгүй.
Нэгдмэл чанарыг өөрт хамгийн элбэг байгаа зүйлээр л хийж болдог. Нэгдмэл чанар зөвхөн хүүхэд дээр л тогтдог. Багийн бага сургуулийг байгуулж, хүүхдүүд сургууль дээрээ гурав, гэртээ дөрөв хоног байх боломжийг бүрдүүлэхээр зорьж байна.
Сургууль болгоны хажууд хонь шахдаг цэгүүд байгуулах шаардлагатай. Малчид нэгдэж хонио малладаг болох тухай асуудал юм. Хүүхдүүд нь эцэг, эхийнхээ нийлүүлсэн малыг сургууль дээрээ гурав хоног хариулна.
Эдийн засгийн сүлжээ гэдэг нь ингэж үүснэ. Нэг ингээд сурчихвал нэг ангийн, нэг голын хүмүүс болно. Түүнээс биш гэрээсээ 300 километрын хол 12 жил суралцсан хүнийг удамшлаа гэвэл хорвоод байхгүй хамгийн тэнэг зүйл.
100, 100 сая төгрөгтэй байсан ч монголчууд нэгдэж чадахгүй. Хүүхдүүд нэг ангид орвол харин чадна
Бага сургууль дээрээ төвлөрсөн аж ахуй л одоо хэрэгтэй. Монголчуудыг зөвхөн хүүхэд, сургуулиар нь л нэгтгэнэ. 100, 100 сая төгрөгтэй, айл саахалт байсан ч монголчууд бид нэгдэж чадахгүй. Харин хөдөө бол хоёр хүүхэд нэг ангид орсон цагт уулзаж, нэгдэж чадна.
-Та бүхний хэрэгжүүлж буй "Монгол Өрх торлог" загвар төслийн гол үзэл санаа нь малчид ирээдүйгээ бэлдэх, өв уламжлалаа хадгалах тухайд юм байна. Тийм үү?
-Ер нь бол тийм. Өвөг дээдсийнхээ хийж бүтээсэн зүйлийг монголчууд яагаад үргэлжлүүлж хийж чадахгүй байна вэ? Монголчууд 1966-1974 оны хооронд үхэр, бярууны ферм байгуулж байсан. Гэтэл өнөөдөр ийм зүйл огт байхгүй байсан юм шиг гадаадынхныг шүтэж байна.
Монголчууд ямар нэг ажил эхлүүлэхдээ хүн нь яах вэ гэдгийг биш мал яах вэ гэж боддог
Уг нь бол монголчууд 60 жилийн өмнө Монголын уур амьсгал онцлог, монгол хүнд тааруулж ферм байгуулж байсан талаар ном бүтээлүүд ч бий. Үүнийг яагаад үзэж уншихгүй байна вэ?
Монголчууд ямар нэг ажил эхлүүлэхдээ хүн нь яах вэ гэдгийг биш мал яах вэ гэж боддог.
-Танай гэр бүлийг нүүж байгаа гэж сонссон. Шинэ ажлынх нь тухайд сонирхож болох уу?
-Гэр бүлийн маань сүүлийн 40 жилийн амьдрал 10, 10 жилээр нүүгээд яваад байсан байна. Бид хүүхэд байхдаа Орост өссөн. Дараа нь аав, ээж минь Монголд нүүж ирсэн гээд яг ийм 10 жилийн мөчлөгөөр нүүж амьдарсан. Давтагдаад л байдаг юм байна гэсэн бодол төрөөд байгаа. Үзэж мэдсэн бүх зүйлээ нэгтгээд аймаг, сумдад очиж ярихыг зорьж байна.
Гэр бүлээрээ хамтдаа ажиллаж амьдарсан болохоор бид 12 жил эндээ тэсэж байгаа юм. 12 жил малчны хотонд амьдарч судалгаа хийх хүрээлэн ч олдохгүй. Хүрээлэнд 10 өөр хүн ажиллалаа гэж бодоход 10-уулаа хувь хүн шүү дээ. Бүгд хөдөө тогтож ажиллана гэдэг хэцүү. Монголын амь амиа бодоорой гэсэн нийгэмд манай гэр бүл шиг цул болоод, нэг зүйлийн төлөө хүмүүс юу гэж бодох бол гэж бодолгүй зүтгэх хүмүүс ховор.
Хөдөө ахуй, малчны сэтгэл зүйг ойлгоё гэж байгаа бол Улаанбаатарт биш хөдөө малчны хотонд ирж байх ёстой. Монголд 60 жилийн өмнө анхны нэгдэл сангийн аж ахуйг байгуулж байхад дарга нар, судлаачид нь малчидтайгаа хамт амьдардаг байсан. Хамт амьдарч байж сайн бүтээлүүд гарч байлаа.
Бид 12 жил хөдөө амьдарснаараа бахархдаг. Хэр баргийн хүн үүнийг давж чадахгүй. Гадаадад амьдарч, хэл соёлоос нь суралцсан, үхэр, хонь хоёроо муухан ялгадаг хүмүүс хөдөө гарна гэдэг тоглоом биш. Энэ бол эх орны төлөө ч гэдэг юм уу тийм зүйл огт биш.
Хаанаас нь ямар буг чөтгөр нь түлхсэн юм, өөрсдөө зориглоод л хийсэн ажил, зүтгэсэн амьдрал гэж ойлгох хэрэгтэй.
"Хайрлуулж өссөн хүн хамгаалж чадна"
-Малчдын амьдралын хэв маяг, тэдний сэтгэл зүй, өв уламжлал, ёс суртахуун, дадал хэвшлийг олон жил ойлгох гэж хичээсэн хүний хувьд анхаарах ёстой асуудлын талаар юу гэж хэлэх вэ?
Малчид зогсоо зайгүй үйлдвэрлэл эрхлэх хэрэгтэй байна. Нэгдэж сурах шаардлагатай.
Малчдын 41 хувь нь 300-гаас доош богтой буюу ядуу гэсэн үг. 300 бог гэдэг нь хуучин приус 20 машины үнэтэй тэнцэх малыг хариулж байна. Сувиа мал ч үлдээхгүйгээр зөвхөн эм мал маллаж, 300 хониноос 300 төл авдаг систем рүү орох ёстой. Өндөр үнээр зарах гээд талыг нь эр мал авч үлдээд, үлдсэнийг нь маллаад ямар ч ашиггүй.
П.Баттулга: 12 давхар байшинтай тэнцүү элсэн манхан, 3,000 метр өндөр уулсыг давж, малчид үхэр, тэмээгээр нүүсээр байна
Франц эр уламжлалт аргаар махан бүтээгдэхүүн боловсруулж, эхнэр нь хөрөнгийн талх барьсаар бизнесээ амжилттай эхлүүлсэн ТҮҮХ
80 градус хүртэл халдаг элсэрхэг хөрсөнд 1.1 сая мод ургуулсан мэргэжилтний амжилттай мод тарих талаар өгч буй ЗУРГААН ЗӨВЛӨГӨӨ
Т.Хонгор: Хүүхэд төрүүлчихвэл нөхрийн ааш зан засрах болов уу гэсэн горьдлого эмэгтэйчүүдэд байгаа нь гол алдаа
Х.Энхбилиг: 500 төгрөгийн тэжээл бэлтгэн, хонь бордож байна. Үхрээс илүү хонь тэжээх нь ашигтай
