Д.Ангар: Ингэний хоормог, ямааны сүүгээ экспортолж, хонины махаа 30 дахин өндөр үнэд хүргэх боломж байна

Гэрэл зургийг MPA агентлагийн онцгой зөвшөөрөлтэйгөөр ашиглав

Мал аж ахуйг тойрсон экспортын боломжууд, хэрхэн богино хугацаанд ядуурал, эдийн засгийн хямралаас гарч болох талаар эдийн засагч Д.Ангартай ярилцлаа. 

-Монгол Улсын хөгжлийн гарц мал аж ахуй гэдэг талаар та судалж, ярьж байгаа. Энэ хүрээнд зарим ажлыг ч бас эхлүүлсэн. Яагаад мал аж ахуй монголчуудыг хөгжилд хүргэх бодит салбар юм бэ гэдгээс ярилцлагаа эхлэх үү? 

-Манай улс түүхэндээ мал аж ахуйн орон байсан юм билээ. Мал аж ахуй бол Монголын газар зүй, цаг агаарт тохирсон эдийн засаг. Өөр аж ахуй хөгжих бараг боломжгүй. Яагаад гэвэл хүйтэн, хуурай уур амьсгалтай. БНХАУ эсвэл Зүүн өмнөд Азийн орнууд шиг газар тариалан хөгжүүлэх боломжгүй. Социализмын үед хүчээр газар тариалангийн салбарыг хөгжүүлсэн. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл асуудалтай хэвээрээ л байгаа. Тариа нь ургадаггүй, болц нь гүйцдэггүй. Гэхдээ тэр хүмүүсийг бас буруутгаж болохгүй.

2000-аад оны эхээр уул уурхайн салбар Монголд хөгжиж эхэлсэн. Энэ салбар бол үнэхээр хурдтай хөгжсөн бөгөөд эдийн засгийг гол нуруундаа авч явж байгаа. Нийт экспортын 80-90 хувийг нь уул уурхайн бүтээгдэхүүн бүрдүүлж байна. Гэхдээ нэг том асуудал бий. Уул уурхайн салбар хүртээмжгүй. Тэдэн сая ам.доллар, тэдэн их наядын төгрөгийн нүүрс, алт экспортод гарлаа гэж байгаа ч ашгийг нь нэг аж ахуйн нэгж, нэг иргэн л хүртэж байгаа. Нүүрсний тухайд ярихад 500 хүний л асуудал яригдана. Эсвэл тухайн нүүрсийг зөөдөг туслан гүйцэтгэгч гээд хамгийн дээд талдаа 10 мянган хүнд л хамаатай. Тиймээс уул уурхай бол гурван сая хүнд хүртээмжгүй салбар. 

Монголын эдийн засгийн суурь бүтэц нь мал аж ахуй юм билээ. Газар тариалангийн салбарыг хөгжүүлэх гэж оролдсон ч өнөөдрийг хүртэл бүтэлгүй байна. Уул уурхайн салбарын хувьд хөгжсөн үү гэвэл тийм. Гэхдээ хүртээмжгүй. Хэдхэн хүн баяжаад нийт ард түмэн ядуураад байна. Хоёр монгол хүний нэг нь ядуу болчихлоо. СХД, долоон буудлаар яваад үз. Амьдрал маш хэцүү байна. Гэтэл уул уурхайн салбарын статистикийг аваад үзэхээр тэдэн сая нүүрс гарлаа, тэдэн сая ам.долларын экспорт хийгдлээ гэж яригдаад байдаг. Харамсалтай нь ард түмэнд наалдах зүй байхгүй. 

Шинэ системд шилжээд 30 жил боллоо. Монгол Улс хөлд орох гэж байгаа хүүхэд шиг л явлаа. Уул уурхай, газар тариалан, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх гэж үзлээ. Тиймээс дараагийн 30 жилийн эдийн засгийн суурь бүтцээ тодорхойлох ёстой. Энэ бүтцийг миний хувьд мал аж ахуй гэж харж байгаа. Яагаад гэвэл энэ бол Монгол Улсын хувьд сонголтгүй сонголт. 

Уул уурхай, газар тариалан гэж яваад мал аж ахуйгаа мартсан. Гэтэл бидний тоогоогүй энэ салбарт маш том боломжууд байна. 

Монголын мал аж ахуйд дэлхийн хэмжээний том боломжууд байна

-Тухайлбал, мал аж ахуйн хувьд экспортын ямар боломж байна вэ?

-Дэлхий саяхан найман тэрбум дахь хүнээ хүлээж авлаа. Хүн ам маш хурдацтай хөгжиж байна. Харин хүний өсөлтийг дагасан хэмжээний мах үйлдвэрлэх боломжгүй. Дэлхий нийтэд махны дутагдал үүсэж байгаа юм билээ. Цаашдаа ч үүснэ. Ялангуяа, үхэр хонины хувьд тансаг хэрэглээ болж байна. Үүнийг зөвхөн би хэлж байгаа юм биш. Нью-Йоркын томоохон хөрөнгө оруулалтын банкууд тооцоо хийгээд үхрийн мах тансаг хэрэглээ юм байна гэсэн тооцоог гаргасан. Энэ чиглэл рүү дэлхийн бизнесүүд явж байна. Монголчуудын тоохгүй байсан салбарт мах үйлдвэрлэх боломж бэлэн байгаа юм. Тиймээс мал аж ахуйн салбар бол монголын дараагийн 30 жилийн хөгжлийн гарц гэж харж байгаа. Маш том боломжууд байна. Үхрийн мах бусад улсын хувьд өдөр болгон иддэг зүйл биш боллоо. 

Өнгөрсөн долоо хоногт АНУ-д очоод ирлээ. Тус улсад нэг килограмм үхрийн мах 180 мянга орчим байна. Хонины мах мөн ялгаагүй. АНУ 20-30 жилийн өмнө хонины мах иддэггүй байсан бол сүүлийн 15 жилийн хугацаанд хэрэглээ нь өсөж байна. Гэтэл дэлхий дээр хонины мах нийлүүлдэг Австрали, Шинэ Зеланд гээд цөөхөн улс бий. Бусад нь зөвхөн өөрийнхөө хэрэгцээг хангадаг. 

-Сүүлд та хэвлэлд ярилцлага өгөхдөө Шинэ зеланд улстай Монголыг харьцуулсан байсан. Тухайлбал, Шинэ Зеландчууд 25 сая хоньтой мөртлөө экспортын өндөр орлого олдог. Харин Монголчууд 35 сая хоньтой, бусад таван хошуу малаа нэмбэл үүнээс ч илүү боломжтой хэрнээ экспортын гарц одоо хүртэл нээгдээгүй байна. Бид яах ёстой юм бэ?

-Шинэ Зеланд улсын мах маш их үнэтэй. Тус улс ердөө 25 сая хонь, таван сая үхэртэй. Энэ 30 сая малаасаа маш их ашиг олж байна. АНУ-д тус улсын хонины мах килограмм нь 100-180 мянган төгрөгийн хооронд байна. Харин Монголд хонины мах килограмм нь 6-7 мянган төгрөг байгаа. Энэ махаа 30 дахин үнэ хүргэх боломж байна. Энэ боломжоо л бид харах ёстой. Гэхдээ зөвхөн боломж талаас нь харж болохгүй. Боломжоо хэрэгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн гэрийн даалгавраа хийх ёстой. Үүний хамгийн эхний асуудал бол малын шүлхийн өвчин юм. Тэрбум, тэрбум ам.долларын хөгжлийн гарцыг малын өвчин хааж байна. 

-Монголд мал аж ахуйгаас бүтээгдэхүүн экспортлох хангалттай нөөц байна гэж ярилаа. Гэвч шүлхий өвчин экспортыг хааж байна. Үүнийг яаж шийдэх вэ?

-Хямд, сайн эко махтай ч бай мал нь өвчтэй л байвал Монголоос ямар ч улс мах авахгүй шүү дээ.

Монголын мал аж ахуйд дэлхийн хэмжээний том боломжууд байна. Энэхүү боломжийг ганц хааж байгаа зүйл нь л малын өвчлөл. Зөвхөн шүлхий биш боом, арьс товруутах гээд хэд хэдэн өвчин бий. Энэ бүх өвчнөө л дарах ёстой. Ингэхийн тулд төрөөс дорвитой арга хэмжээ авах ёстой. 

Жишээлбэл, хээрийн зээр, хонь хоёр бараг л хамт бэлчиж байна. Ийм нөхцөлд мал хэзээ ч эрүүл байна гэж байхгүй. Байгалийн амьтнаас өвчин авна. Отрын юм уу эсвэл бэлчээрийн бүс бий болгож, захиргаадалтын шинжтэй арга хэмжээ авч байж, шүлхий өвчнөөс сална. Зоригтой байх хэрэгтэй. 

Монголын мал аж ахуйн онцлог нь бэлчээрийн мал аж ахуй. Малчид малаа хаана ч бэлчээх эрхтэй гээд хуучнаараа байвал малын өвчин хэзээ ч алга болохгүй. 

Ихэнх улсын хувьд Монгол эрсдэлтэй бүс. БНХАУ монгол малын махыг бага зэрэг авч байгаа. Гэхдээ өвчнөөс нь айгаад чануулж авч байна. Иранчуудын хувьд өөр улстай харьцах зүйлгүй болохоор Монголоос мах авч байна. Манай улсаас өөр мах авч байгаа орон алга. 

-Уг нь бол шүлхий өвчний вакцин гараад олон жил болж байгаа шүү дээ?

-Цар тахал гэдэг зүйл дэлхий даяар гарлаа. Ямар вакцин тарих нь мэдэгдэхгүй шинэ өвчин байсан. Компаниуд туршилт хийгээд сайн, мууг нь мэдэхгүй эхний вакциныг гаргаж авсан. Вакцин хийгээд хоёрхон жилийн дотор дэлхий нийтийг цар тахлаас салгах гэж байна. Гэтэл шүлхийн вакцины хувьд сүүлийн 30-50 жилийн хооронд дэлхий нийтэд байсан зүйл. Шүлхийн вакцин хөгжлийнхөө дээд шатанд гарсан. Франц, АНУ, ОХУ, Европын холбоо малын вакцины дээд шатанд хүрч, хамгийн сайныг нь олоод тогтоочихсон. Монгол Улс өнөөдөр шүлхий ярьж байгаа нь ичгүүртэй зүйл. 

Одоо ингээд цар тахал дуусаж байна. 10 жилийн дараа цар тахал алга болсон байхад манай улс ганцаараа үүнийг яриад байвал яах вэ. Ичгүүртэй юу? Дэлхий нийт шүлхий өвчнийг ярихгүй байна шүү дээ. Яагаад гэвэл вакцин гаргачихсан. Ганцхан Монголд шүлхий өвчин байгаа нь бидний арчаагүй байгаагийнх.

Ер нь бол шүлхий өвчнийг алга болгох амархан. Энэ өвчнөөс бүрэн салахад 3-4 жилийн хугацаа шаардлагатай. Уг ажлыг монголын төр яаралтай хиймээр байна. Хийж чадахгүй бол хувийн хэвшлээр хийлгэмээр байна. 

Ингэ, ямааны сүү, үхэр, хонины махаа экспортолбол ядуу иргэнгүй болно

-Махаа гадаад руу гаргахаас гадна өөр ямар экспортын боломж байна вэ? 

-Миний харсан хэд хэдэн бүтээгдэхүүн бий. Манай улс тэмээтэй. Арабын улс орнуудад ингэний хоормог маш үнэтэй байдаг. Нэг литр нь 30 ам.доллар буюу 100 мянган төгрөг. Гэтэл Монголд ингэний хоормог литр 8-9 мянган төгрөг байдаг. Ингэний хоормогоо үнэ цэнэд оруулах боломж байна. Үнээний сүү шингээж чаддаггүй, сүүнээс харшилтай хүмүүст ямааны сүү сайн таардаг юм байна. Ямааны сүүг экспортод гаргаж болно. Ховор учраас үхрийн сүүнээс 10 дахин их үнэтэй. Хятадад зөвхөн чинээлэг иргэд нь л ямааны сүү хэрэглэж байна. Тиймээс энэ улсад ямааны сүү, тухайн сүүгээр хийсэн бяслаг зарах боломж байна. 

Мал аж ахуйн салбарын боломж бол хязгааргүй юм билээ. Малын өвчнөө л дарчихвал Монгол Улс аравхан жилийн дотор өндөр хөгжилтэй улс болно. Нэг хүнд оногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 40-50 мянган ам.доллар хүрэх боломжтой. Дээр нь ажилгүйдэл арилна. Ингэний, ямааны сүү, үхэр, хонины махаа экспортод гаргаад эхэлбэл Монголд ядуу иргэн байхгүй болно. Үүний бодит жишээ нь Шинэ Зеланд улс.

Мал аж ахуйн салбар бол маш хүртээмжтэй. Харин уул уурхайд маш механизм л ажилладаг. Харин мал аж ахуйн хувьд сүүг заавал нэг хүн сааж, тээвэрлэж, боловсруулж, савлана. Яг адилхан ажил дээр уул уурхайн салбараас нэг ажлын байр гарч байгаа бол мал аж ахуйн хувьд 100 ажлын байр гарна. 

Бас нэг бизнесийн боломж нь гадаадад байгаа Монголчууд гэдэг зах зээл рүү бид бас орох ёстой. Жишээлбэл, БНСУ-д 40 мянга, АНУ-д 50 мянган монгол хүн амьдарч байна. Энэ 100 мянган хүн бол сарын 5-10 мянган ам.долларын цалинтай, өндөр орлоготой, худалдан авах чадвар өндөртэй хүмүүс. 

Экспортын эхний гарц бол шууд тухайн улсын иргэд гэхээсээ илүү тэнд амьдарч буй монголчуудыг түших ёстой юм болов уу гэж харж байна. 

-Адуу бордох төслийн хүрээнд гантигласан мах Япон руу гаргахад бэлэн болсон гэж байсан. Жинг хэрхэн нэмэгдүүлсэн бэ? Япончууд энэ төрлийн махыг илүү их сонирхож байна уу? 

-Адуу битүү туурайтай гэдгээрээ салаа туурайтны өвчин тусдаггүй давуу талтай. Хонь, үхрээс шүлхий өвчин тусахгүй гэсэн үг. Тийм болохоор адуу нь эрүүл амьтанд тооцогддог. Шүлхийг дарах 3-4 жилийг хүлээхгүйгээр адууны махыг экспортолж болно гэсэн үг. Гэхдээ Япон талын шаардлага өндөр юм билээ. Бидний иддэг адууны махыг япончууд иддэггүй. Учир нь үнэр нь хурц, өөх нь шар өнгөтэй. Зориулалтын бордох тэжээлээр 3-6 сарын хугацаанд адууг бордохоор тухайн махны хурц үнэр нь байхгүй болж байна. Адууны махны шар өөх нь цагаан болоод хүн идэхэд тааламжтай болдог. 

Монголын мал аж ахуй бараг л зэрлэг талдаа яваад байна. Уг нь бол буруу зүйл биш л дээ. Гэхдээ хүн хэрэглэхэд мах нь хатуу, булчин шөрмөс ихтэй болоод байна. Харин 3-6 сарын хугацаанд тайван, дулаан орчинд адууг бордохоор мах нь зөөлөн болдог юм байна. 

Япон улсаас 10 орчим компани ирж уг төслийг сонирхсон. Харамсалтай нь зах зээл дээрх адууны мах авах боломжгүй байсан. Харин манай төслийн махыг идэж үзээд сэтгэл ханамж өндөр байсан. Ирэх долоо хоногт адууны махны экспортын анхны туршилтыг Япон улс руу эхлүүлэх гэж байна. 

Арьсан суудал хийж, автомашины үйлдвэрлэлд хувь нэмрээ оруулах боломжтой

-Автомашины үйлдвэрлэлд монголчууд хувь нэмрээ оруулж болно гэж байсан? Ямар боломж харагдаж байна вэ?

-Арьсан суудал хийж, автомашины үйлдвэрлэлд бид хувь нэмрээ оруулж болно. Тансаг хэрэглэлийн машинууд арьсан суудалтай байдаг. Тэр бүх суудлыг Монголд хийж болж байна. 

-Экспорт нээгдэх хүртэл малчид, фермерүүд юунд бэлдэж байх ёстой вэ? Мал аж ахуйд түшиглэсэн экспортын хүрээнд эдгээр иргэний орлого хэрхэн нэмэгдэж болох бол?

-Малын шүлхий өвчин дарагдаад, экспорт нээгдвэл, хотын ойролцоо 50-100 километрын бүх газар үнэд орно. Хоттой ойролцоо газар эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх, эцсийн бүтээгдэхүүнийг хот руу тээвэрлэхэд ойрхон гэдэг утгаараа шүү дээ. Эсвэл хотоос тэжээл ч юм уу мал аж ахуйд шаардлагатай зүйлээ татахад ойрхон байх шаардлагатай. Тэгэхээр миний тооцооллоор экспортын боломж нээгдэх үед Улаанбаатар хотын түгжрэлийн асуудал бас шийдэгдэнэ. Одоо бол хотоос гадна боломж байхгүй учраас бүгд хүссэн хүсээгүй Улаанбаатарт шаваад байна. Төв аймгийн нэг суманд амьдарснаас хотод таксинд явах нь илүү боломжтой байгаад байгаа юм. 

Шүлхий өвчнөө дараад махны экспортоо нэмэгдүүлбэл хотод таксинд явснаас хөдөө 100 адуу, 200 хонь бордоод, 50 саалийн үнээний ферм ажиллуулах нь 10 дахин илүү орлого олно. Тэгэхээр мал аж ахуй гэдэг зүйл хөгжиж байж хотын түгжрэл шийдэгдэх юм билээ. Хотод 1.5 сая хүн амьдрах ямар ч шаардлагагүй. Улаанбаатар хот бол 500-600 мянган хүнд тохирсон дэд бүтэцтэй. Эндээ 600 мянган хүн үлдээд, нэг сая хүн нь хөдөө амьдрах хэрэгтэй. Хөдөө амьдрах нөхцөл нь мал аж ахуйн хөгжил юм. Нэг сая хүн хөдөө амьдарвал хотын утаа, түгжрэл гээд стресс бий болгож байгаа бүх зүйл шийдэгдэнэ.