О.Сийлэгмаа: Боловсролын Зээлийн Сангийн мэдээлэл энгийн иргэдэд хүрдэггүй. Төрийн албан тушаалтнууд өөрсдөө ашигладаг, хязгаарлагдмал хүрээтэй

Гэрэл зургийг MPA агентлагийн онцгой зөвшөөрөлтэйгөөр ашиглав

-2022 оны арваннэгдүгээр сарын ярилцлагыг дахин нийтлэв-

Гадаадын их, дээд сургуульд суралцах зорилгоор Монгол Улсын Засгийн газраас зээл авсан иргэдийн зээлийн эргэн төлөлт хангалтгүй байгаад иргэд шүүмжлэлтэй ханддаг. 

Тодруулбал, Сангийн яамны 38 ажилтан Боловсролын Зээлийн Сангаас авсан $32,000- $77,800-ын зээлээ хаалгасан талаарх шүүмжлэл өрнөсөн. Энэ талаар Боловсролын Зээлийн Сан (БЗС)-гийн Ажлын албаны дарга Г.Гарди хууль тогтоомжийн дагуу боловсролын зээлээс чөлөөлсөн гэдгийг хэлж байв.

Тэгвэл үүний цаана ямар асуудлууд нуугдаж байгаа талаар БЗС-гийн Гадаад зээл, тэтгэлгийн хэлтэст ахлах мэргэжилтнээр ажиллаж байсан, доктор О.Сийлэгмаатай ярилцлаа. 

Тэрбээр 2015 оноос эхлэн шилэн дансны хууль, төсвийн хөрөнгийн зарцуулалтыг сонирхсон байна. Улмаар төсвийн багагүй мөнгө БЗС (хуучнаар сургалтын төрийн сан)-гийн гадаадад суралцагчдын санхүүжилтэд зарцуулагдсан нь түүний анхаарлыг татсан учраас хувиараа судалгаа хийсэн бөгөөд энэ төрлийн санхүүжилт, түүний ашиг, эрх зүйн орчныг судлахад боловсролын зээл хязгаарлагдмал хүрээтэй, зээлийн эргэн төлөлт хангалтгүй дүр зураг ажиглагдсаныг онцолсон юм. 

-Засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөрөөр гадаадын их, дээд сургуульд суралцаад эзэмшсэн мэргэжлээрээ таван жил эх орондоо ажилласан хүнийг хууль тогтоомжийн дагуу боловсролын зээлээс чөлөөлдөг талаарх мэдээллийг Боловсролын Зээлийн Сангаас өгч байна. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байна вэ? 

-Боловсролын Зээлийн Сан нь дээд боловсрол эзэмшихээр зохих шалгуур хангасан санхүүгийн дэмжлэг хэрэгцээтэй иргэдэд төрөөс үзүүлэх үйлчилгээг хүргэдэг төрийн үйлчилгээний байгууллага. Энэ үйлчилгээг зохицуулсан журамд тодорхой шалгуур хангасан иргэдийг шалгаруулж, салбарын сайдын тушаалаар тэдгээр иргэний суралцах шийдвэр баталгаажсаны дараа БЗС иргэнтэй сайдын тушаалд заасан улс, сургууль, мэргэжил, зэрэг, хугацаа зэргийг тэмдэглэх заалт болон оролцогч талуудын эрх үүргийг тусгасан зээл, тэтгэлгийн гэрээ хийдэг. Улмаар суралцагчийн суралцах байгууллагын данс руу тухайн үед журмаар заасан зардлыг суралцагчийн сурлагын дүнд суурилан тушаалын хугацаанд санхүүжилт олгодог.

Сангаас суралцагчтай хийсэн гэрээний биелэлт буюу хэрэгжилтийг дүгнэхдээ тухайн суралцагчийг суралцах үед үйлчилж байсан эрх зүйн актад үндэслэдэг. Тодруулбал,

• Эргэн төлөх
• Хөнгөлөх
• Чөлөөлөх асуудлыг харж, суралцагчтай хийсэн гэрээний үүргээ биелүүлсэн эсэхийг судалж, хянах болон эрх бүхий этгээдэд хяналтын мэдээлэл, дүнг танилцуулснаар сургалтын зээл, хүүгийн төлбөрөөс чөлөөлөх эсэхийг шийдвэрлэх зохицуулалттай. 

Тиймээс ямар ч албан тушаалтан хууль, журмаа мөрдөх шаардлагатай юм. Сангийн яамны нэр бүхий ажилчид, өөр хэн ч бай хууль журмын дагуу шалгарч, сайдын тушаалд заасны дагуу суралцаж, тухайн үед мөрдөгдөж байсан эрх зүйн акт, гэрээний заалтад үндэслэн эргэн төлөх эсэх үүргээ биелүүлэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр 38 иргэний холбогдох материалд судалгаа хийснээр тэдний зээлийг чөлөөлсөн шийдвэр буруу, зөв гэж дүгнэх нь баримттай бодит хариулт болно. Мөн энд яригдаж буй 38 иргэний суралцсан он жилээс л эхний удаа зээлээ төлөх үү, чөлөөлөгдөх үү гэдгийг нь харж болно.

-Тэдгээр иргэний суралцсан он жилээс нь зарим мэдээллийг харж болно гэдгийг илүү тайлбарлахгүй юу? 

-БЗС-ийн санхүүжилтээр гадаадад суралцагчид 1997 оны 197, 2008 оны 177 дугаар Засгийн газрын тогтоол болон холбогдох журмаар шалгуур хангаж, элсэн суралцаад төгссөн иргэд журам, гэрээнд заасан үүргээ биелүүлснийг БЗС-ийн Удирдах зөвлөл хэлэлцдэг. Улмаар Засгийн газрын шийдвэрээр баталгаажсан бол зөрчилгүй шийдвэр юм. Энд зөвхөн захиалагч байгууллагын заасан мэргэжлээр, хугацаандаа амжилттай суралцаж төгсөөд тухайн байгууллагадаа таваас дээш жил үр бүтээлтэй ажилласан тухай албан ёсны тодорхойлолттой бусад материал нь баталгаатай бол хүсэлтээ гаргах, эсвэл журам гэрээ зөрчсөн бол үндсэн зээл, хүүгийн хамт шууд төлөх үүрэгтэй. 

Тодруулбал, 2011 оны "Дээд боловсролын санхүүжилт, суралцагчдын нийгмийн баталгааны тухай хууль"-ийн 

• 3.1.5-д “сургалтын зээл гэж ...  журмын дагуу элсэн суралцаж буй иргэний сургалтын төлбөр болон амьжиргааны зардлыг бүхэлд нь буюу зарим хэсгийг санхүүжүүлэхэд зориулан хөнгөлөлттэй, эргэн төлөгдөх нөхцөлөөр олгох зээл”
• 7.1.2-т “тодорхой мэргэжлийн чиглэлээр суралцаж, тогтоосон газар нутагт ажиллах гэрээний нөхцөлийг хүлээн зөвшөөрсөн”
• 7.1.3-т “сургалтын зээл олгох нөхцөлийг хүлээн зөвшөөрсөн”
• 8.8-д “... зээлийн улсын төсвийн оролцоотой эх үүсвэрийг бүрдүүлэх, эргэн төлүүлэх, сургалтын зээлийг хөнгөлөх, чөлөөлөх, хүчингүй болгох журмыг УИХ тогтооно"
• 8.9-д“... зээлийг буцаан төлүүлэхдээ зээлдэгчийн амьжиргаанд дарамт үүсгэхгүйгээр суутгал хийхээр журамлана”
• 8.10-т“... сургалтын зээл хөнгөлөлттэй, эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй байна”

Эдгээр заалтаар сургалтын зээлийг эргэн төлөх, чөлөөлөх тухай тодорхойлж өгсөн тул 2011 оноос хойш элсэн суралцсан иргэд баримтлах нь зөв гэж бодож байна. Эсвэл хууль, журам буцаж үйлчлэхгүй гэдэг тайлбараар зээлээ бүгдийг нь төлөх үүрэгтэй.

"Тэтгэлэг эргэн төлөгдөхгүй байхад санхүүжилт өссөөр байгаа нь эдийн засаг, төсвийн хүнд нөхцөлд журмаа зөрчсөн үйлдэл"

 

Гэрэл зургийг MPA агентлагийн онцгой зөвшөөрөлтэйгөөр ашиглав

-Гадаадад эзэмшсэн мэргэжлээрээ эх орондоо ирж таван жил ажиллах нь сургалтын зээлийг төлсөнтэй тэнцэх хэмжээний хөрөнгө оруулалт болж чадах уу?  

-Гадаадад эзэмшсэн мэргэжлээрээ эх орондоо таван жил ажиллах нь сургалтын зээлийн $32,000-$200,000 буюу өнөөгийн дундаж ханшаар 110-690 сая төгрөг төлсөнтэй тэнцэх хөрөнгө оруулалт гэж шууд ойлгох, тайлбарлах нь өрөөсгөл, тодорхой бус.Учир нь төгсөж ирээд хийж буй албан тушаалын цалингаас тооцсон НДШ, ХХОАТ-ыг дүнгээс харахад мэдээж харьцуулалтгүй өчүүхэн хэсэг. Нөгөө талаас энэ хүмүүсийн авсан зээл төдий хугацаанд ямар нэгэн хүүгүй олгосон нь маш том хөнгөлөлт дэмжлэг. Эх орондоо ирээд ажлын байр бэлэн төдийгүй тодорхой хэмжээнд өндөр албан тушаал хашиж, зохих хангамж, дэмжлэгийг эдэлдэг. 

-Таны хэлж байгаачлан тэтгэлгээр суралцсан иргэдэд эргээд төрөөс тодорхой дэмжлэгийг үзүүлж байна. Хамгийн гол нь БЗС-ийн зээл, тэтгэлгээр гадаадад дээд боловсрол эзэмшихэд олгох санхүүжилт тэгш хүртээмжтэй байдаггүйд олон нийт шүүмжлэлтэй ханддаг.

-Үүнтэй санал нэгдэж байна. Үнэнийг тоогоор илэрхийлбэл, 1997 оноос хойш БЗС-гийн 

• Зээлээр 2,368 иргэн
• Засгийн газар хоорондын тэтгэлгээр 1,000 гаруй оюутан суралцжээ.

Энэ тэтгэлэг одоог хүртэл үргэлжилж байгаа бөгөөд өмнөх жилүүдээс Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын нэрэмжит тэтгэлэг, буцалтгүй шинжтэй санхүүжилт зэргээр улам нэмэгдэнэ. Гэтэл БЗС-ийн санхүүжилт, зээлийн авлагын 90 гаруй хувийг гадаадад суралцагчдад зарцуулж, дотоодод зээлээр суралцсан иргэд зээлээ эргэн төлж Монголбанкны мэдээллийн санд зээлдэгчээр бүртгэх зохицуулалт 2016 оноос үйлчилсэн байдаг. Иймээс иргэд, олон нийт гадаадад БЗС-ийн санхүүжилтээр суралцах тухай мэдээлэл маш хомс буюу мэдээлэлд ойр байдаг төрийн албан тушаалтнууд өөрсдөө ашигладаг хязгаарлагдмал хүрээтэй.

Нөгөө талаас олон нийт эрх зүйн актын мэдлэг хэрэглээ бага байгаатай холбоотой. Мөн БШУЯ-ны сонгон шалгаруулалт анх суралцуулж эхэлсэн үеэс нээлттэй байхаар журамласан ч тэр бүр хэрэгжүүлдэггүйтэй холбоотой. 2022 оны Ерөнхийлөгчийн тэтгэлгийн хоёр удаагийн шалгаруулалтад ямар ажлын хэсэг, хэзээ, ямар удирдамжаар шалгаруулах болон бүрдүүлэх бичиг баримт нээлттэй бус, зарлаагүй.

-Монгол Улсын Засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөрийн хүрээнд төсөвт тусгасан мөнгөн дүнг ирэх онд өсгөж 30 гаруй тэрбум болгох талаарх мэдээлэл бий. Төсөвт энэ их хэмжээний мөнгө төвлөрүүлдэг ч эргэн төлөлт хангалтгүй байгаа болов уу?

-БЗС-ийн санхүүгийн дэмжлэг, гадаадад суралцагчдад зориулсан зээлийг 2021 оноос зогсоож, зөвхөн тэтгэлгээр суралцуулах зохицуулалттай болсон. Засгийн газрын 2021 оны 264, 275 дугаар тогтоол, журмын анхны зорилгыг харгалзсан бодлого зохицуулалтын шинэчлэл байсан ч хэрэгжүүлэгч буюу зохион байгуулах шатанд хувийн ашиг сонирхлоос ангид байх ёс зүйн дүрэм, үүрэгтэй төрийн захиргааны буюу жинхэнэ албан хаагч болох ажлын хэсэгт багтсан нэр бүхий хүмүүс ашиг сонирхолдоо автан бусдад давуу байдал бий болгон эрх зүйн зөрчилтэй шалгаруулалт хийж, сайдаар баталгаажуулсан байдаг.

Энд төсвийн төсөл боловсруулсан баг суралцагчдын бодит тоогүй, санхүүжилтийн хэмжээ шинэчлэн батлуулаагүй, журамлаагүй зардал олгохоор тооцсон. Ерөнхийлөгчийн тэтгэлэг дотоодод 1.4 тэрбумыг хэлний бэлтгэлд зарцуулж сургасан байхад дахиад гадаадад хэлний бэлтгэлд сургах болон тийз, амьжиргааны зардал олгоно. Мөн Польшид суралцаж буй магиструудад хоёр жил хэлний бэлтгэлд сургах санхүүжилт олгох зэрэг санхүүгийн маш том алдаатай тооцооллоор төсвийн төсөл боловсруулж холбогдох яаманд хүргүүлсэн төдийгүй шилэн дансны болон төсвийн тухай хуулийн цаглавар зөрчсөн байдаг.

-Таны бодлоор сургалтын зээл, тэтгэлэг олгох энэхүү ажил ямар зарчмаар явбал зүгээр вэ?

-Сонгон шалгаруулалтыг үнэнч, шударгаар хийх нь чухал. Өөрөөр хэлбэл, тухайн оюутан ямар үзүүлэлтийг хангаж, ямар үнэлгээ авсан зэрэг мэдээллийг нээлттэй байлгах нь зүйтэй. Үүний зэрэгцээ тус сонгон шалгаруулалтад тэнцсэн оюутнуудыг олон нийтэд зарлаж, хэдий хэмжээний зардал зарцуулах дүнг ил тод болгох. Түүнчлэн тэтгэлэг авч суралцаж буй хүмүүсийн мэдээлэлд өөрчлөлт орох бүрд нь тайлагнах хэрэгтэй.

Үнэхээр шаардлагатай мэргэжлээр нь магистрын түвшинд тэтгэлэг олгох нь зохистой болоод байгаа. Учир нь бакалаврын түвшинд хэлний бэлтгэл, бие дааж сураагүй хүүхдүүдийг гадаадад суралцуулах зардал зэрэг өртөг нэмэгддэг. Өөрөөр хэлбэл, бакалаврын түвшинд суралцуулах нь үр ашиггүй зарцуулалт болоод байгаа учраас зөвхөн магистрын түвшинд суралцуулах нь илүү үр дүнтэй.Магадгүй бакалаврын түвшинд боловсролын зээл олгох тохиолдолд 3, 4 дүгээр курсийнхэнд 2+2 хөтөлбөрийг хэрэгжүүлбэл илүү үр дүнтэй. Ингэснээр хөрөнгийн зарцуулалт оновчтой байж чадна. Харин докторын түвшинд дэлхийн шилдэг сургуулийн үндсэн ангид суралцахаар урилга авсан бол сургалтын төлбөр болон бусад тэтгэлэг үнэгүй байдаг.