"Хосууд нэгэндээ үнэнч байгаагүй бол амьдралаасаа урвасан хэмээн хүндээр хүлээж авдаг. Тиймдээ ч салалтын нэг шалтгаан болдог"

 

Гэрэл зургийг MPA агентлагийн онцгой зөвшөөрөлтэйгөөр ашиглав

- Хариуцлагатай, тогтвортой гэр бүл нийгмийн үнэт зүйл - 

Гэр бүл тойрсон сэдвийн хүрээнд энэ удаад харилцааны талаар онцлон Олон улсын Улаанбаатарын их сургуулийн Гэр бүл, сэтгэл судлалын тэнхимийн эрхлэгч, доктор, дэд профессор Б.Оюун-Эрдэнэтэй ярилцлаа. 

- Хоёулаа өмнө нь гэр бүл төлөвлөлтийн талаар ярилцсан. Хэдийгээр төлөвлөсөн, ихэнх зүйлээ тооцсон байлаа ч харилцаатай холбоотой асуудал их байна шүү дээ. Энэ удаагийн ярилцлагаа уг сэдвээр эхлүүлье?

- Гэр бүлийн харилцаа нь маш их хүлээлттэй, эмзэг харилцаа. Энэ нь тухайн гэр бүл хэр удаан оршин тогтнох вэ гэдгийг тодорхойлдог. 

Тогтвортой гэр бүл бол нийгмийн үнэт зүйл. Гэр бүл эрүүл байвал нийгэм эрүүл байна гэсэн үг.

Гэр бүл нь хүний хөгжлийн анхдагч орчин учраас хүмүүжилтэй, ёс суртахуунтай, эх оронч сэтгэлгээтэй, нийгмийн хэм хэмжээг эрхэмлэдэг хүн нийгэмд бүтээгдэх нь чухал. Энэ утгаар нь авч үзвэл эхнэр, нөхрийн харилцаа нь зөвхөн тэр хоёр хүний асуудал биш, нийгмийн асуудал. Иймээс ч нийгэм нь гэр бүлийг дэмждэг, түүнд чиглэсэн олон үйлчилгээг хөгжүүлдэг, харилцааг зохицуулах хууль гаргадаг. Бас гэр бүлд тодорхой үүрэг хүлээлгэж, хариуцлага тооцдог. 

- Та нэгэн ярилцлагадаа гэр бүлийн мөчлөгүүдийн талаар хөндсөн байсан. Энэ талаар дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

- Гэр бүлийн амьдрал нь тодорхой мөчлөгүүдийг давж гардаг. Залуу гэр бүлийн хувьд эхний таван жил нь зохицох, хүлээн зөвшөөрөх, ирээдүйн зорилгынхоо төлөө үзэл бодол, санаа сэтгэлээ нэгтгэх хугацаа юм. Үүнд үерхлийн хугацааг тооцохгүй. Нэг гэрт орж, дундын өмчтэй болж, санхүү төсөв нэг болж эхэлснээр гэр бүлийн амьдрал эхэлж байна гэсэн үг. 

Эхний таван жил бол хамгийн эгзэгтэй үе. Яагаад гэвэл хоёр өөр газар өсөж торнисон, өөр итгэл үнэмшил, үзэл бодол, соёлтой эсрэг хүйсийн хүмүүс нэг гэрт орж, хамт амьдрахын тулд маш их зүйлтэй дасан зохицох хэрэгтэй болно. 

Эхнэр, нөхрийн харилцаа нь зөвхөн тэр хоёр хүний асуудал биш, нийгмийн асуудал

Гэрлэнэ гэдэг бол нэгнийгээ байгаагаар нь хүлээж авах, хувь хүн гэдэг эрх чөлөөг нь хүндэтгэх, эхнэр нөхөр хоёр нэг талд гарахыг хэлдэг. Энэ үйл явц эхний таван жилд явагддаг. Уг хугацаанд хүлээн зөвшөөрөлцөж, зохицож чадахгүй бол салдаг. Тиймээс эхний таван жилд салах магадлал хамгийн өндөр байдаг. 

Мөн дунд насанд ч салах магадлал нэмэгддэг нь хүний амьдралын шилжилтийн үетэй холбоотой. 40-өөс дээш насныханд энэ хамаарна. Тиймээс гэр бүлээ төлөвлөхдөө илүү том, өргөн хүрээнд харах шаардлагатай. 

- Гэр бүлээ тогтвортой үргэлжлүүлэхийн тулд яах ёстой вэ?

- Монгол залуус гэр бүлийн амьдралдаа гурван зүйл анхаарах хэрэгтэй.

Нэгдүгээрт, гэрлэнэ гэдэг нь тоглоом биш. Туршиж үзээд больчихдог зүйл биш, ялангуяа хүүхэдтэй болсон бол. Гэрлэнэ гэдэг нь эхлүүлсэн амьдралдаа тууштай байх тухай асуудал. 

Гэр бүл судлалд тухайн гэр бүлд хүний амь нас, эрүүл мэнд, хүний эрхийн суурь зарчмууд зөрчигдөх нөхцөл байдал үүсээгүй бол салахыг дэмждэггүй. Үнэхээр аюултай нөхцөл байдал үүссэн бол гэрлэлтийг дуусгавар болгохыг зөвлөдөг. Бусад асуудлыг хосууд өөрсдөө шийдэх, гэр бүлийнхээ харилцааг эрүүлжүүлэхийн тулд хичээх боломжтой гэж үздэг. 

Хоёрдугаарт, гэрлэхээсээ өмнө хүүхэдтэй болохыг тэвчих хэрэгтэй. Гэрлээд, дасан зохицох хугацааг туулсныхаа дараа төлөвлөгөөтэйгөөр хүүхэдтэй болох хэрэгтэй. Хүүхдийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэх чадамжтай боллоо гэж бодсон үедээ хүүхэдтэй болох нь чухал. Хүүхдэд олон талын хэрэгцээ бий.

Гуравдугаарт, боловсролтой, орлоготой болсныхоо дараа гэрлэх хэрэгтэй. Хүүхдийнхээ хамгийн анхдагч хэрэгцээ болох шим тэжээлтэй хүнс, дулаан орон байр, наад захын хэрэгцээг нь өөрөө хангах чадамжтай болсон үедээ гэрлэнэ гэсэн үг.

2018 оны суурь судалгаанд хамрагдсан нийт гэр бүлийн 25 хувь нь нийлмэл гэр бүл байсан. Өөрөөр хэлбэл, орлоготой болоогүй, ээж, ааваасаа тусдаа гараагүй буюу бие даагаагүй байхдаа хүүхэдтэй болчхоод хамт амьдарч байна. Энэ бол өндөр тоо. 

- Та сая хүний амь нас, эрүүл мэндэд халтай нөхцөл байдал үүсээгүй бол бусдыг нь хамтдаа ярилцаж шийдэх, харилцаагаа эрүүлжүүлэхийн төлөө хичээх боломжтой гэж Гэр бүлд судлалд үздэг талаар дурдлаа. Гэвч өнөө цагт гуравдагч хүн орж ирэх буюу араар тавилтаас үүдэн гэр бүлийн харилцаа төгсөж байна. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

- Гэр бүлийн амьдралд хосууд нэгнээсээ олон зүйлийг хүсэж хүлээж байдаг.

Энэ бол зөвхөн хайртай хүнтэйгээ хийж болох тийм л зүйл. Зүрх сэтгэлийн хайрыг бие махбодоороо мэдэрч, түүнийгээ илүү ихээр хайрлаж, уусах мэдрэмж юм. Сэтгэл зүрхний ямар нэгэн холбоогүй хүнтэй энэ зүйлийг хийнэ гэдэг нь өөрөө амьтанлаг байдлаар хэрэгцээгээ хангаж байгаатай ялгаагүй.

Хосууд нэгнээ өөрт нь үнэнч байгаагүй бол надаас урвасан гэхээсээ илүүтэй амьдралаасаа урвасан гэж үзэж хүндээр хүлээж авдаг. Тиймдээ ч гэр бүл салалтын нэг шалтгаан болоод буй юм.

- Салалтын талаар бас нэгэн асуулт байна. Жилд 3.3-4.2 мянган гэр бүл салж байна. Үүнээс дийлэнх нь 10-аас дээш жил амьдарсан гэр бүл байгаа. Та салалтын шалтгааны талаарх Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамнаас хийсэн судалгааны багт багтаж байсан шүү дээ. Судалгааны дүнгээс танилцуулахгүй юу. Гэр бүл салахад юу нөлөөлөөд байна вэ?

- Гэр бүл салалтыг нийгэм, эдийн засгийн өөрчлөлт, шинж байдалтай уялдуулан судлах шаардлагатай юм. 2018 оны судалгаанаас үзвэл салалтын шалтгааныг  

1. архидалт, хүчирхийлэл,
2. үнэнч бус байдал,
3. үзэл бодол таараагүй,
4. удаан хугацаанд тусдаа амьдарснаас,
5. хадмуудын нөлөөллөөс үүдсэн гэж үзсэн байгаа.

Гэр бүл цуцлалтын асуудлын хүрээнд аль нэг талын шийдвэр давамгайлах буюу хамтарч гаргаагүй тохиолдолд дээр дурдсанчлан харилцан тохиролцох, үзэл бодлоо хэлэлцэхгүйн улмаас аль нэг тал нь хохирч үлдэх, хүүхдэд ээлгүй гэр бүл бий болох талтай.

График 1, Гэр бүл цуцлалт, хамт амьдарсан хугацаагаар, 2017-2020 он

Монгол Улсад 2012 оны тавдугаар сарын 22-ны өдрөөс Эвлэрүүлэн зуучлалын тухай хууль батлагдан хэрэгжиж эхэлснээр гэр бүлийн маргааныг тус ажиллагаагаар шийдвэрлэдэг болсон.

Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 132 дугаар зүйлийн 132.4 буюу “гэр бүлийн тухай хуульд заасны дагуу гэрлэгчид эвлэрэх боломжгүй буюу хэн нэгний байнгын хүчирхийлэл дарамтаас болж гэр бүлийн гишүүдийн амь нас, эрүүл мэнд, хүүхдийн хүмүүжилд ноцтой аюул, хор уршиг учирч болзошгүй, эсхүл учирсан”-аас бусад гэр бүлийн харилцаанаас үүссэн маргааныг эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаагаар хэрэгжүүлнэ гэж тусгасан. Гэр бүлийн харилцаанаас үүссэн маргаанд эвлэрүүлэн зуучлалыг заавал хэрэглэдэг.

Харин гэрлэгчдийн хэн нэгний байнгын хүчирхийллийн дарамтад байдаг, гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тохиолдолд эвлэрүүлэн зуучлалыг хэрэглэхгүйгээр шүүх шийдвэрлэдэг журамтай. Эвлэрүүлэн зуучлалыг иргэний эрх зүйн маргаан, хөдөлмөрийн ганцаарчилсан маргаан, гэр бүлийн харилцаанаас үүссэн маргаанд хэрэглэхээр хуульчилсан.

Салалтыг бууруулах нэг хүчин зүйл бол эвлэрүүлэн зуучлалыг үр дүнд хүргэх явдал юм.

- Гэр бүлийн маргааны суурь шалтгаан нь юу вэ?

- Гэр бүлийн харилцаанд олон төрлийн зөрчил, маргаан тохиолддог. Тухайлбал, гэр бүлийн амьжиргааны чанар ба түвшин нь зөрчил маргаан үүсэхэд ихээр нөлөөлдөг. Хосууд хоорондын сөргөлдөөн, бага насны хүүхдүүдийн гэмт хэрэгт холбогдох, өртөх байдал, амиа хорлолт, гэр бүл дэх хүчирхийлэл болон нийгмийн үнэлэмжийн гажуудал зэрэг үзэгдлүүд нь үүний илрэл болж байгаа юм. Гэр бүлийн зөрчил, маргааны талаар эрдэмтэн, судлаачид олон талаас судлан, дүгнэсээр ирсэн.

Гэр бүл нь гишүүдийн таатай амьдрах, үр удмаа залгуулж, өв соёлоо хадгалан, уламжлуулах үүрэгтэй. Харин нийгэм өөрчлөгдөхийн хэрээр гэр бүлийн дотоод харилцааны шинж байдал, гэр бүлийн үнэт зүйлсэд өөрчлөлт гарч байдаг.

Гэрлэлтийн гол мөн чанар нь хамтын үүрэг, хариуцлага

Гэр бүл дэх зөрчил, маргааны шалтгаан олон талтай байдаг. Жишээлбэл, харилцан үл ойлголцол, санхүүгийн хүрэлцээгүй байдал гэх зэрэг олон талаас нь тайлбарлан судалдаг байна.

Гэр бүлийн харилцааны хэв шинж өөрчлөлт 2018 судалгаанд дурдсанаар Гэр бүлийн зөрчил, маргааны шалтгааныг эрэмбэлбэл

• санхүүгээс үүдэлтэй - 41.4%,
• согтууруулах ундааны хэрэглээнээс  - 15.7%,
• хүүхдийн асуудлаар - 15.3%,
• өр зээл  - 13.9%,
• үзэл бодлын зөрчлөөс гэж 11% нь хариулжээ.

Үүсэж байгаа зөрчил, маргааныг гэр бүлийн гишүүдээр нь харьцуулахад дийлэнх нь буюу 79.9% нь эхнэр-нөхрийн хооронд, 19.1% нь эцэг, эх болон хүүхдүүд, 7.1% нь хадам, хүргэн бэрүүдийн хооронд үүсдэг байгаа юм.

- Ярилцлагын төгсгөлд гэрлэлтийн баталгааны талаар асуумаар байна. Сүүлийн жилүүдэд гэр бүлээ бүртгүүлэх нь багасжээ. Жишээлбэл, 2018 онд хийгдсэн гэрлэлтийн бүртгэлийг 1,000 хүн амд ногдох хувиар үзвэл 10.2 байж. Харин 2019 онд 9.8, 2020 онд 6.9 болтлоо буурсан. Хэдийгээр 2020 онд хөл хорио, зарим үйлчилгээнд хязгаар тогтоосонтой холбоотойгоор буурчээ гэж үзэх үндэслэлтэй боловч гэрлэлтээ бүртгүүлэхдээ хойргоших хандлага байсаар байна. Үүн дээр та байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

- Шинжлэх ухааны үүднээс “гэрлэлтийг насанд хүрсэн эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүн нийгэм эдийн засгийн болон хүйсийн хувьд харилцан хоорондоо холбогдож, нийгэм, хууль зүй, сэтгэл санааны хувьд харилцан бие биеийнхээ өмнө үүрэг, хариуцлага хүлээхийг хэлнэ” гэж тодорхойлдог. Үүнээс үзвэл гэрлэлтийн гол мөн чанар нь хамтын үүрэг, хариуцлага юм.

Хамтран амьдрах нь гэрлэлтийн харилцаатай ихээхэн ижил төстэй боловч хуулийн өмнө харилцан адилгүй байр суурьтай. Өөрөөр хэлбэл, хамтын амьдрал зохиосон хүмүүс дотно харилцаан дээрээ тулгуурлан нэг дор амьдрах бөгөөд бэлгийн харьцаатай байж, зарим тохиолдолд үр хүүхэдтэй ч болдог.

Тиймээс хамтын амьдралыг Америкт эсрэг хүйстэн хоорондын хайр сэтгэл буюу гэрлэлтийн өмнөх үе шат гэж үздэг бол Европын орнуудад хамтын амьдралыг гэрлэлтийн өмнөх бэлтгэл үе шат хэмээн тодорхойлдог.

Үүнээс харахад хамтын амьдрал ба гэрлэлт нь хүмүүс хоорондын харилцаа болон гүйцэтгэх үүрэг хариуцлагынхаа хувьд харилцан адил төстэй боловч тухайн улс орон, соёлоо дагаад хууль ёсны ба хуулиас гадуурх ойлголт болдог. Гэрлэлт, хамтын амьдрал хоёрын аль нэгийг нь хувь хүн өөрийн хүсэл сонирхол дээрээ тулгуурлан, чөлөөтэй сонгох боломжтой.

Тухайн улс орны, соёлын нөхцөл байдлыг дагаад гэрлэлтийг хүмүүс харилцан адилгүй ойлгодог байна. Гэхдээ гэрлэлт нь нийтлэг нэг учир утгатайн зэрэгцээ бас нийгмийн харилцааг дагаад хувьсан өөрчлөгддөг онцлогтой үзэгдэл юм.

График 2, Гэрлэлт бүртгэл ба цуцлалт, 1,000 хүн амд ногдохоор, 2016-2020

Хосууд гэрлэснээр нийгмийн өмнө болон гэр бүлийн өмнө хүлээх үүрэг, хариуцлага нь хуулийн хүрээнд баталгааждаг. Эд хөрөнгийн болон эд хөрөнгийн бус эрх үүргийн харилцаа үүсдэг.

Ийм учраас л гэрлэлтээ батлуулах шаардлагатай юм. Манай улсын хувьд хамтран амьдрах нь хариуцлагаас зайлсхийх нэг нөхцөл болоод байна.