"1911 онд Богдыг хаанд өргөмжилж, Монгол Улс тусгаар тогтнолоо зарласнаас хойш үндэсний эрх чөлөөний төлөө нэгдэх их тэмцэл эхэлсэн"

- Дахин нийтлэв -

Түүх гэдэг тухайн улсын тусгаар тогтнолынх нь баталгаа юм...

Одоогоос 110 жилийн тэртээ арванхоёрдугаар сарын 29-ний энэ өдөр монголчууд Манж Чин Улсын харьяанаас бүрэн гарч, тусгаар үндэстэн болохоо зарлан тунхаглаж, эзэн Чингис Хааны бадраасан Их Монгол Улсын гал голомт дахин сэргэсэн билээ.

Үүнтэй холбоотойгоор Шинжлэх ухааны академийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэнгээс тодруулснаа товчхон хүргэе.

Тухайн өдөр монголчууд тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсан баярыг Нийслэл хүрээнд төдийгүй Улиастай, Ховд гээд томоохон хот суурин газарт болон хөдөө орон нутагт нийтээрээ тэмдэглэж байв. Тэр байтугай монгол айл бүхэн энэ өдөр амьтны амь таслахыг тэвчиж, буян үйлдэж байсан гэж сурвалжид бичигдэн үлджээ.

Монгол Улс Тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулах түүхэн ёслолын бэлтгэлийг сарын хугацаанд хийжээ

Эл өдрийн тухай түүхийн хуудсыг сөхвөл "20 дугаар зууны эхэн үед Өвөрмонголд Тогтох тайж, Баяр нарын удирдсан бослого, Ар Монголд буюу Халхад Улиастайн монгол цэргийн бослого болон аймаг хошуудад болсон бослого гээд олон бослого хөдөлгөөн тасралтгүй үргэлжилж байсан юм. Улмаар 1910 оны сүүл, 1911 оны эхээр энэ тэмцэл зохион байгуулалттай болж, Богдын их шавь Да лам Цэрэнчимэд, Түшээт Хан аймгийн цэргийн захирагч жанжин Чин Ван Ханддорж нарын удирдлагаар Халхын нөлөө бүхий ноёд, хутагт хувилгаад Богд хаанд мандал өргөж, тусгаар тогтнолоо сэргээх асуудлыг тавьсан байдаг.

Үүнийг Богд хаан зөвшөөрсний үндсэн дээр түүний удирдлага доор 1911 оны арваннэгдүгээр сарын 30-нд Халхын хүрээний Бүх хэргийг ерөнхийлөн шийдэх газар гэж байгуулсан. Тухайн газар нь түр Засгийн газрын шинжтэй, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцлийг удирдаж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг сэргээх үүрэгтэй байгууллага байгуулагдсан юм.

Ингээд уг байгууллагын удирдлагаар ганцхан сарын хугацаанд Манжийн амбанг нийслэл хүрээнээс хөөн зайлуулах, Манжийн харуулыг гүйцэтгэж байсан бүх албыг зогсоох, цэрэг татах, дайчлах, олон монголчуудад тусгаар тогтнолоо сэргээх тухай тунхаглан зарлах, ухуулан ятгах болон Монголын төрийн тусгаар тогтнолыг сэргээх, Богдыг хаанд өргөмжлөх ёслолын дэг жаягийг боловсруулах, тусгаар тогтносон Монгол Улсын хааны өмсөх хувцас, барих тамгыг хийх зэрэг маш их ажлыг хийсний эцэст 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-нд Тусгаар тогтнолоо сэргээх төрийн том ёслолыг хийсэн" гэдгийг ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэнгийн Орчин үе, бүс нутгийн салбарын эрхлэгч доктор Г.Мягмарсамбуу хүүрнэв.

Монголчуудын тусгаар тогтнол, эрх чөлөөний төлөөх тэмцэл Богдыг хаанд өргөмжилснөөр төгсгөл болсонгүй...

Мөн тэрбээр "Гэхдээ монголчуудын тусгаар тогтнол, эрх чөлөөний төлөөх тэмцэл зөвхөн Богдыг хаанд өргөмжилснөөр төгсгөл болоогүй бөгөөд түүнээс хойш тэмцэл улам лавширч үргэлжилсэн.

Улмаар 1912 онд Ховд хотыг Манж, Хятад цэргээс чөлөөлсний үр дүнд баруун хязгаарын монголчууд Монголынхоо төрд дагаар орж, Монгол Улсын бүрэн бүтэн байдал хангагдсан юм.

Үүний дараа Барга, өвөрмонголчууд тусгаар тогтносон Монгол Улстайгаа нэгдэн нийлэхээр тэмцсэн бөгөөд 1912-1913 оны үед Хөлөн буйрын монголчууд тэр чигтээ, Өвөрмонголын ихэнх нь Монгол Улсын төрд дагаар орсон буюу нэгдэн нийлэх хөдөлгөөн өрнүүлсэн байдаг.

Энэ хөдөлгөөн 1940-өөд оны чөлөөлөх дайн дуустал буюу үндсэндээ 30 гаруй жил тасралтгүй үргэлжилж, олон зуун Монгол айл өрх нүүдэллэн ирж, Монголын төрд дагаар орсон гэх сонирхолтой баримтууд олон бий.

1945 оны Чөлөөлөх дайны дараа гэхэд Барга, Өвөрмонголоос Монгол Улсад нүүдэллэн ирсэн хүний тоо 7,000 орчим болсон гэх зэрэг олон баримтуудыг судлаачид ил болгосон байдаг" хэмээн Тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцлийн тухай товч өгүүлсэн юм.

Үргэлжлүүлэн ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэнгийн Ойрхи үеийн түүхийн салбарын эрдэм шинжилгээний ажилтан Г.Цэрэнсугартай ярилцлаа.

“Хүн бүр монголын бүрэн түүхийг мэдэх албагүй. Гэхдээ өнөөдөр бидний эдэлж буй эрх чөлөө, тусгаар тогтнол ямар их үнээр олдсоныг ухамсарлах хэрэгтэй”

- Монгол тусгаар улс болсноо тунхаглахаас өмнөх тэмцлийн талаар архивт тэмдэглэгдэн үлдсэн түүхээс ярьж өгөхгүй юу?

- XIX зууны дунд үеэс Манж Чин гүрний дотоод, гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон. Манжийн төр энэ хямралаас гарахын тулд 1901 оны эхээр “Шинэ засгийн бодлого” хэмээгчийг зарлан тунхагласан байна.

Энэ бодлого нь монгол газарт шинэ маягийн харилцаа холбоо, сургууль соёл, үйлдвэр, худалдааг хөгжүүлэх нэрийдлээр Монголын малын бэлчээрийг тариалангийн талбай болгох, монгол газарт тариачин хятадуудыг шилжүүлэн суурьшуулж, монголчуудыг хүчээр хятадчилах бодлого байсан юм. Тиймээс Ар, Өвөр Монголд нэгэн адил газар нутаг, үндэсний шашин соёлоо хамгаалахын төлөө, Манж Чин гүрний колоничлох бодлогыг эсэргүүцэн тэмцэх болжээ.

Үүний үрээр Өвөр Монгол болон Баргын олон газарт атар хагалбарлахыг эсэргүүцсэн хөдөлгөөн өрнөж, энэхүү хөдөлгөөн нь ард олны өргөн дэмжлэгийг хүлээж эхэлсэн байна.

Энэхүү тэмцлийг Жирэмийн чуулганы Өмнөд Горлос хошууны тайж Тогтох, Зостын чуулганы Харчин засаг ноён жүн ван Гүнсэнноров, мөн хошууны гүн Хайсан, Баргын Бүгдийн дарга Шеньфү, сумын занги гүн Дамдинсүрэн зэрэг ван гүн, сэхээтэн нар удирдан манлайлж, үндэсний эрх чөлөөгөө олж авах арга замыг хайж, Ар Монголтой холбоо тогтоон Чин улсаас ангижрах тэмцлийг явуулж эхэлсэн байдаг.

Өвөр Монголын Өмнөд Горлос хошууны Тогтох тайж, Зостын чуулганы Халх тангуд хошууны тайж Баяр нарын удирдсан цэргүүд 1906 оны намраас 1910 оны хавар хүртэлх гурван жил гаруй хугацаанд Манж, Хятадын ноёрхлын эсрэг зэвсэгт тэмцэл өрнүүлж, Жирэмийн чуулганы Горлос, Дархан, Түшээт, Засагт, Жалайд хошууд, мөн Шилийн голын чуулганы Зүүн үзэмчин, Баарин зэрэг хошууны нутагт их төлөв Жан Зо Лин нарын удирдсан Хятадын байнгын армийн цэрэг, мөн орон нутгийн засаг захиргаанаас дайчилсан цэргүүдтэй олон удаа баатарлагаар байлдсан байдаг.

Мөн 1904 онд Зостын чуулганы Түмэд хошуунд Баяндалайн удирдсан, 1905 онд Их зуугийн чуулганы Зүүн гарын хошуунд туслах тайж Данбурын удирдсан бослого гарч байлаа.

Түүнчлэн XIX зууны сүүлч, XX зууны эхээр Халхад ч эрх чөлөөний төлөө тэмцэл өрнөж эхэлсэн. Үүний тодорхой жишээ нь Онолтын удирдсан 1880, 1900 оны Улиастайн монгол цэргийн бослого, 1903 оноос Засагт хан аймгийн Дархан засгийн хошуунд “Ард” хэмээн алдаршсан Аюушын удирдлагаар гарсан “Цэцэг нуурын дугуйлангийн хөдөлгөөн” юм.  Энэ мэт олон бослого тэмцэл тусгаар тогтнолын өмнө гарч байв.

- Тусгаар тогтнолоо тунхаглахдаа яагаад Богд гэгээнийг хаанд өргөмжлөх болсон талаар тайлбар хэлэхгүй юу?

- Жавзандамба хутагтыг хаан ширээнд залсан нь хэд хэдэн учир шалтгаантай гэж боддог.

Нэгд, Тэрбээр Халх Монголд төдийгүй Өвөр Монгол, Барга Монгол, Или Тарвагатай зэрэг нийт монголчуудын дунд ихээхэн нэр хүндтэй, амьд бурхан хэмээн шүтэгдсэн байсан.

Хоёрт, тэрбээр улс төр, шашин номын зүтгэлтний хувьд Монголын олон овогтныг нэгтгэж, тусгаар тогтносон, нэгдсэн төр улс байгуулах бодлогыг баримталж ирснийг түүхийн баримтууд нотлон харуулдаг юм.

Гуравт, Богдыг хаан ширээнд өргөмжилсөн нь үндэсний эв нэгдлийг эрхэмлэсэнтэй холбоотой. Тухайн үед Халхын дөрвөн ханы аль нэгийг нь Монгол Улсын хаан сууринд залваас Барга, Өвөр Монгол зэрэг бусад газрын монголчууд түүний уриалга, удирдлагаар нэгэн зорилгод нэгдэн тэмцэх эсэх нь нэн эргэлзээтэй байсан юм. Хэрвээ тэд тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэлд нэгдэн нийлэхгүй аваас шинэ тутам байгуулагдсан Монгол Улс оршин тогтноход хүндрэл учрах байлаа.

Иймд 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын удирдагчид эдгээр нөхцөл байдлыг сайтар ойлгож, Богд гэгээнийг хаан ширээнд өргөмжлөхөөр шийдвэрлэжээ. Богд гэгээнийг хаанаар өргөмжилсөн нь хамгийн зөв алхам болсныг хожмын үйл явдлууд нотлон харуулдаг.

Үүний тод жишээ нь, олон газрын монголчуудаас Монгол Улсын төрд дагаар орохоо илэрхийлсэн өргөх бичгүүдэд ямагт “Богдын соёлд дагаар орох”-оор шийдвэрлэсэн тухай онцлон бичсэн байдаг.

- Богд хааныг хаан ширээнд суусны дараа Нэгдсэн Монгол Улс байгуулахаар тэмцсэн тухай хэллээ. Энэ нь маш олон өөрчлөлтийн эхлэлийг тавьсан байх тийм үү?

-Тиймээ. 1911 оны хувьсгалын удирдагчид төр улсынхаа тусгаар тогтнолыг зарласны дараа бүх монгол угсаатныг нэгэн төрийн дор нэгтгэх бодлого, үйл ажиллагааг явуулж эхэлсэн байдаг.

Монгол Улсын Засгийн газар “Нэгдсэн Монгол Улс”-ын хүрээнд Халх, Дөрвөд хоёр аймгаас гадна Тагнын Урианхай, Барга, Өвөр Монгол, Алшаа, Хөх нуур, Или Тарвагатайн монголчуудыг хамруулан авч үзэж байлаа.

Их Хүрээнд Монголын тусгаар тогтнолыг тунхагласны дараа Монгол Улсын Засгийн газар Өвөр Монгол, Баргын ноёдод хандан газар нутгаа Манж, Хятад цэргээс чөлөөлөн тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэлд нэгдэн босохыг уриалсан нь Үндэсний эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчдийг ихэд зоригжуулсан байна.

Энэ үеэс Өвөр Монгол, Баргаас Монгол улсдаа “дагаар орох” хөдөлгөөн өрнөж, 1912-1913 онд Хөлөнбуйр бүхэлдээ, Өвөр Монголын 6 чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улстай нэгдэж, нэгэн улс болох саналаа илэрхийлсэн юм.

Гэвч Дундад иргэний улсын /ДИУ/ Засгийн газар Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэж, Өвөр Монголд цэргээ оруулсан тул Монгол Улсын Засгийн газар 1913 онд Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайныг явуулсан юм. Үүнийг түүхэнд “Таван замын байлдаан” хэмээн нэрлэдэг. Энэ байлдаанаар Монгол Улсын Засгийн газар Өвөр Монголыг ДИУ-ын цэргээс чөлөөлөх зорилготой байсан бол Хятадын тал Өвөр Монголыг алдахгүй байх, улмаар Монгол улсыг эзлэх зорилготой байв.

Дайны эхэн үед монгол цэргүүд газар сайгүй хятад цэргийг бут цохиж, Өвөр Монголын өргөн уудам газар нутгийг хяналтдаа авч байлаа.

Энэ нь Хаант Орос болон ДИУ-ын эрх ашигт харшилж байсан учраас Өвөр Монголд явуулж байгаа дайныг зогсоож, цэргээ эргүүлэн татахыг Монгол Улсын Засгийн газраас удаа дараалан шаардаж байлаа.

Тухайлбал, Хаант Орос улсын Засгийн газар Монгол Улсад хандаж “Өвөр Монголоос цэргээ гаргахгүй бол Нэгдсэн Монгол улс байгуулах нь битгий хэл одоогийн Монгол улсын тусгаар тогтнолыг хадгалан үлдэхэд бэрхшээл учирна. Тиймээс юуны урьд Өвөр Монголоос цэргээ яаралтай татах, Хиагтад болох Орос, Монгол, Хятад гурван этгээдийн бага хуралд төлөөлөгчөө заавал оролцуул” гэж албан тулгалт өгч байсан.

Монгол Улс их гүрнүүдийн шахалт шаардлагыг хүлээн авахаас өөр аргагүй байдалд орж, 1913 оны өвөл Өвөр Монголд явуулж байсан дайныг зогсоон цэргээ гэдрэг ухруулан татаж, 1914 оноос Хаант Орос, ДИУ-тай хэлэлцээний ширээний ард суусан байдаг.

Ингээд 1915 онд Хиагтад гурван улсын гэрээнд гарын үсэг зурснаар нэгдсэн Монгол Улс байгуулах бодлого, зорилт тасалдахад хүрсэн төдийгүй Хөлөнбуйрын болон Өвөр монголчууд ДИУ-ын бүрэлдэхүүнд орсон түүхтэй.

- Ер нь орчин үеийн залуус түүх соёлоо хэр мэдэж, хүндэтгэлтэй хандах ёстой гэж Та боддог вэ?

- Монгол бол хэдэн мянган жилийн их баялаг түүхтэй ард түмэн. Тэр бүхнийг хүн бүр үг үсэггүй мэдэж, судлаад байх шаардлагагүй байж болно. Энэ нь хувь хүний өөрийнх нь мэдлэг боловсрол, сонирхолтой холбоотой юм.

Гэхдээ өнөөдөр бидний амар тайван, аз жаргалтай амьдарч байгаагийн үндэс суурь нь тусгаар тогтнолоос эхтэйг ухамсарлах хэрэгтэй. Монголын ард түмэн тусгаар тогтнолоо олж авах, хамгаалах, баталгаажуулахын тулд ХХ зуунд 1911, 1921, 1990 оны гурван хувьсгал, 1913, 1939, 1945 оны томоохон дайн байлдааныг явуулсан.

Өөрөөр хэлбэл, олон жил үргэлжилсэн нөр их тэмцлийн үр дүнд өнөөгийн тусгаар тогтносон Монгол Улс байгуулагдаж, өнөөг хүртэл оршин тогтносоор иржээ. Үүнийг манай залуу үе сайтар ухамсарлаж, ямагт санаж бодож явах учиртай.

Хүн бүхэн тусгаар тогтнолынхоо үнэ цэнийг мэдэрч, хайрлаж хамгаалж явах учиртай. Үүний тулд эх түүхээ зайлшгүй мэдэж байх шаардлагатай.

Өнөөдөр Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсан түүхэн ойн өдөр. Тусгаар тогтнол байгаа цагт бид дараагийн илүү сайхан, аз жаргалтай нийгмийг өөрсдөө бүтээх боломжтой.

- Ярилцсанд баярлалаа.