Монгол – Хятадын эдийн засаг, худалдааны хэтийн төлөв

-Нэгдүгээр хэсэг-

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2022 оны 11 дүгээр сарын 27-28-ны өдрүүдэд БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпиний урилгаар тус улсад төрийн албан ёсны айлчлал хийж, хоёр тал хамтын ажиллагааны 16 баримт бичигт гарын үсэг зурж, төгсгөлд нь айлчлалын үр дүнгээр хамтарсан мэдэгдэл гаргалаа.

Миний бие энэхүү нийтлэлд дурдах айлчлалын үеэр гарын үсэг зурсан баримт бичиг, хамтын мэдэгдлийг Монгол Улсын төрийн өмчит үндэсний мэдээллийн МОНЦАМЭ агентлаг, Хятадын Ардын өдрийн сонин, Өмнөд хятадын өдрийн сонины эх сурвалжаас авч ашигласан бөгөөд Монгол, Хятад хэл дээрх мэдээллийг тулган, ерөнхийлөгчийн айлчлалын ач холбогдол, ололт, хөндөөгүй боломжуудын талаар судлаачийн хувийн байр сууриа илэрхийлэхийг чармайсан болно.

Монгол Улсын Хятад руу хийх экспортын 93 хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүн эзэлдэг

НҮБ-ын COMTRADE мэдээллийн сангаас харахад 2021 онд Монгол Улс Хятад руу нийт 7.63 тэрбум ам.долларын бараа бүтээгдэхүүн экспортолсны 93 хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүн эзэлснийг дэлгэрүүлбэл 4 тэрбум 240 сая ам.долларын хүдэр, Дорнодын сав газраас болон бусад эх үүсвэрээс 2 тэрбум 760 сая ам.долларын боловсруулаагүй нефть, шатамхай түүхий эд, 282.29 сая ам.долларын ноос, ноолуур, арьс шир, үслэг эдлэл, 98.18 сая ам.долларын хүхэр, шохойн чулуу, 88.74 сая ам.долларын зэс, зэсийн баяжмал багтжээ.

Монголчууд 2021 онд эсрэгээрээ Хятадаас 2.23 тэрбум ам.долларын бараа бүтээгдэхүүний импортолсны дотор

• 494.49 сая ам.долларын тээврийн хэрэгсэл,
• 328.19 сая ам.долларын уул уурхайн тоног төхөөрөмж, машин механизмын сэлбэг хэрэгсэл,
• 200.75 сая ам.долларын шатах тослох материал,
• 193.82 сая ам.долларын төмөр, гангаар хийсэн бэлдэц,
• 160.46 сая ам.долларын цахилгаан бараа, электрон төхөөрөмж гол жинг даржээ.

Өнгөрөгч онд хоёр орны худалдааны эргэлт 10.1 тэрбум долларт хүрсэн. Манай улсын экспортын 89%, импортын 26%-ийг Хятад улс дангаар бүрдүүлж дээрх хоёр үзүүлэлтээр нэгдүгээрт жагсжээ.

Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үеэр Монгол, Хятадын гадаад худалдааны эргэлтийг ойрын хугацаанд 20 тэрбум ам.долларт хүргэхээр тохиролцжээ. Монголын талаас 2019 онд хамгийн их буюу 36 сая тонн нүүрс экспортолж байсан бол энэ тоог жилийн 40-70 сая тоннд хүргэх санал тавьсныг Хятадын тал дэмжив. Хэдийгээр манай улсын гадаад худалдаа, экспорт, импортын бүтцийг харахад дан ганц уул уурхайн бүтээгдэхүүн давамгайлж, өмнөд хөршөөс хэт хамааралтай байгаа нь үнэн боловч одоогоор уул уурхайн түүхий эд, тэр дундаа нүүрсний экспортоо нэмэгдүүлж валютын нөөцөө нэмэгдүүлэхээс өөр сонголт үгүй байна.

Хятад улс жилдээ 4.3 тэрбум тонн нүүрс хэрэглэдгээс 3.7 тэрбум тонныг дотоодоосоо хангаж, үлдсэн 611 сая тонныг гадаадаас импортолдог. 2022 оны арваннэгдүгээр сарын байдлаар Монгол Улс 24.4 сая тонн нүүрс Хятад руу экспортлоод байна.

Манай нүүрс ӨвөрМонголын Баяннуур, Бугат, Үхай хот, Хэбэй, Шаньси, Ганьсу, Ниншиа муж хүрдэг. Эдгээрийн дотроос зөвхөн Ниншиа мужийг жишээлэн дурдахад 2022 оны эхний 10 сарын байдлаар тус мужийн ДНБ 5.3 хувиар өсөж  улсдаа нэгдүгээрт орсон бол 2010 – 2020 оны хооронд ДНБ нь 139 хувиар өсөөд буй. Ниншиа бол Хятадын төмөр-цахиур, цахиур-манган, кальци-цахиур зэрэг хайлш, төмөр, металл үйлдвэрлэлийн гол төвүүдийн нэг юм.

 

Тухайн муж жилд 6.3 сая тонн цахиур-манган үйлдвэрлэдэг нь улсынхаа 20 хувь, 1.8-1.9 сая тонн төмөр - цахиур боловсруулдаг нь Хятадын нийт үйлдвэрлэлийн 20 гаруй хувийг эзэлдэг. Ниншиагийн кальци-цахиур үйлдвэрлэх хүчин чадал жилдээ 60,000 тонн буюу үндэсний үйлдвэрлэлийнх нь 37 орчим хувь болдог. Хятадын хамгийн том манганы ширхгийн үйлдвэрлэгч болох Ниншиа мужийн Тианюань хот нь жилд 800 мянган тонн бүтээгдэхүүн зах зээлд нийлүүлдэг нь өмнөд хөршийн нийт үйлдвэрлэлийн 40-50 хувийг эзэлдэг.

Эдгээр төмөр хайлш, металлыг үйлдвэрлэх нь эрчим хүчнээс ихээхэн хамааралтай. Хятадад 1 тонн төмөр - цахиур үйлдвэрлэхэд 7,800-8,800 кВт/цаг цахилгаан шаардагддаг бол кальци-цахиурын хувьд 11,000-12,000 кВт.ц , 1 тонн манганы ширхгийн гаралтад ойролцоогоор 7000 кВт цаг эрчим хүч зарцуулдаг. Энэ бүхнээс үзэхэд Ниншиа мужийн нүүрсний хэрэглээ ямар аварга том болох нь анзаарагдана. Ниншиа муж жилд 97 сая гаруй тонн нүүрс олборлож, мөн хэмжээний нүүрсийг Шинжаан муж, Монгол Улс, Индонез, Австрали, ОХУ, Канад улсаас импортолдог тооцоо бий. Яг үнэндээ манай улсын экспортлохыг хүсэж буй дээд хэмжээ болох жилийн 70 сая тонн нүүрсийг ганц Ниншиа муж худалдан авах боломжтой.

“Монгол – Ниншиагийн нүүрсний худалдааны цахим платформ”-ын нээлтийн үйл ажиллагааг МҮХАҮТ, Монголд бизнес эрхлэгч Хятад иргэдийн Зунхуа нийгэмлэг, Ниншиа муж хамтран өнгөрөгч 7-р сард зохион байгуулахад миний бие оролцсон билээ. Дээрх арга хэмжээний үеэр үг хэлсэн Ниншиа мужийн удирдлага, бизнес эрхлэгчид бүгд Монголоос нүүрс импортлох нүүрсний хэмжээгээ өсгөх хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж байсан.

Монголчууд бид Хятад улстай худалдаа хийхийг хүсэж байвал соёлыг нь маш сайн ойлгох хэрэгтэй. Хятадууд тодорхой зорилго тавьдаг хүмүүс. Тэрхүү зорилгоо тоогоор илэрхийлдэг. Хэрэгжүүлэх он сар, газар орноо нарийн тооцдог. Асуудлыг олон талаас нь нягталдаг ч харилцагчийнхаа шийдэмгий зан төрхийг хүндэлдэг хүмүүс. Хань үндэстний шүтээн Гуан Юй гэхэд чигч яриатай, асуудлыг газар дээр нь шийддэг баатар эрийн дүртэй.

Хэрвээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс Ниншиа, ӨвөрМонгол, Хэбэй, Ганьсу, Шаньси мужийн нүүрсний импортын тодорхой хувийг нийлүүлье гэдгээ шулуухан тоогоор илэрхийлсэн бол Хятадын тал манай удирдагчийн саналыг хүндэтгэн үзэх байв. Ши Жиньпин даргын намтрыг уншиж, Их 20-ын уулзалтын үеэр Канадын ерөнхий сайд Жастин Трюдотой ярилцаж буй байдал, бусад үед олон улсын төрийн тэргүүн нартай харилцаж буйг анзаарахад харилцагчийнхаа эрс шулуун зан, өөртөө итгэлтэй байдал, чинхүү хүсэл зоригийг хүндэлдэг төрийн зүтгэлтэн шиг санагдсан.

Төрийн тэргүүн бол төрийн л тэргүүн. Өнөөдөр Монгол Улсын хувьд ганцхан Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх л Хятадын даргатай ижил түвшинд ярилцах боломжтой. Цаашдаа манай төр, засгийн тэргүүн нар эдийн засаг, худалдааны талаар Хятадын албаны хүмүүстэй харилцахдаа тооцоо судалгаа сайтай, тодорхой санал дэвшүүлбэл зүйтэй. Манай талын тавьсан 40-70 сая тонн нүүрс экспортлох санал дээр ямар ч тодорхой зүйл алга. Бүхэл бүтэн 30 сая тонны хэлбэлзэлтэй санал дэвшүүлнэ гэдэг чинь Хятадын дарга нар, судлаачдын нүдэнд Монгол Улс өөртөө итгэлгүй байгаагаа л харуулсан хэрэг.

Уул уурхайн бус бараа бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх хэлцэл хийсэнгүй

Хятадын төрийн зөвлөлийн гаалийн тарифын комиссоос арваннэгдүгээр сард мэдээлснээр 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 1-ээс эхлэн "Хөгжил буурай 10 орноос Хятад руу экспортлох бараанд 98%-ийн татварын хөнгөлөлт үзүүлэх” болсон.

Эдгээр 10 улс нь Афганистан, Бенин, Буркина Фасо, Гвиней-Бисау, Лесото, Малави, Танзани, Уганда, Замби, Сан-Томе ба Принсипи улсууд байв. Эдгээр улсуудын дийлэнхээс манай улс хөгжлийн түвшин өндөр байж болох ч 40.43 тэрбум долларын ДНБ-тэй Уганда, 67.78 тэрбум долларын ДНБ-тэй Танзани, 21.2 тэрбум долларын ДНБ-тэй Замби зэрэг улсууд багтсан нь анхаарал татна.

Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд манай улсын гадаад худалдааны салбар бусад салбарын, тэр тусмаа гадаад харилцаа, дипломат албаны хавсарга байдлаар явж ирсэн. Гадаад худалдааны салбар нь мэргэжилтнүүдээсээ онолын мэдлэг, худалдааны практик дадлага туршлага, нарийн тооцоо, үл нэрэлхэх хандлага, мэтгэлцэх чадварыг шаарддаг салбар. Хар үгээр хэлбэл худалдаачин хүн харилцагчаасаа ижил үнэ, ижил нөхцөл шаардаж, ач тусыг эрхэмлэж, ашгийг чухалчилдаг онцлогтой.

Хятадын Жөжянь мужийн Үйлдвэр, Худалдааны их сургуульд, Хятад багшаар худалдааны онол заалгаж, олон улсын гадаад худалдааны бодит жишээ тоочуулан хэлүүлсний хувьд манай улс дээрх 10 улстай барьцах хэрэгтэй гэж бодож байна. Хятадын тал тэдгээр улсыг Монголтой харьцуулахын аргагүй хөгжил дорой, Хятадтай хийж буй худалдааны эргэлт бага гэж тайлбарлаж болох ч манай дэвшүүлсэн асуудлыг мартахгүй. Манайх зөвхөн танай улсын түүхий эдийн бааз баймааргүй байна. Уул уурхайн бус бараа бүтээгдэхүүнээ танай зах зээлд гаргамаар байна хэмээн Монголчууд албаны шугамаар Хятадын талд байнга гомдоллож, шахаж, шатар нүүж, ухаанаа уралдуулж байх учиртай. Бид хэлэхгүй бол тэд тоохгүй, бид хөдлөхгүй бол тэд анхаарахгүй, бид гаргахгүй бол тэд авахгүй.

Хятад бол дэлхийн хамгийн том цахим худалдааны зах зээл. Хятадын хил дамнасан цахим худалдааны зах зээл дээр 2022 оны эцсийн дүнгээр 300 гаруй тэрбум ам.доллар эргэлдэж байгаа гэсэн тоо байна. Хил дамнасан цахим худалдааны зах зээлийн онцлог нь нэмүү өртөг шингэсэн, уул уурхайн бус бараа бүтээгдэхүүн зардагт бий.

Монгол Улсын хувьд Говь компанийн ноолууран хувцас, АПУ ХХК-ийн зарим нэр төрлийн цагаан архийг эс тооцвол энэхүү том зах зээлд гарсан бараа бүтээгдэхүүн алга.

Гэтэл Афганистаны нэрийн хивс, уламжлалт эмийн бүтээгдэхүүн, хагас үнэт чулуун эдлэл, Замбийн тамхи, хувцас, алчуур, Лесотогийн адууны ноосон хөнжил, Угандагийн цай, кофе, оливын тос, Танзанийн гэрэл зургийн аппарат, гахайн өөх, жимсний шүүс Таобао, Ти-Молл, Випком зэрэг цахим худалдааны пламтформууд дээр өндөр эрэлттэй байна.

Монгол Улсын Засгийн газарт түр амсхийх боломж гарав

Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үеэр 2023 оны 7 дугаар сард дуусах байсан Монгол Улсын Хятадын Төв банктай хийсэн своп хэлцлийг сунгахаар тохиролцлоо. Уг хэлцлийг сунгах саналыг манай талаас энэ оны 2-р сард дэвшүүлсэн бөгөөд төрийн албан ёсны айлчлалын хүрээнд баталгаажуулж, хугацаа нь болохоор сунгана гэдгээ Хятадын талаас илэрхийллээ. Манай улс ирэх оны 4 дүгээр сард своп хэлцлийг сунгах хүсэлтээ албан ёсоор Хятадын талд өгч, баталгаажуулах боломжтой болжээ.

Үндэсний статистикийн хорооноос мэдээлснээр Монгол Улсын Засгийн газрын нийт өр энэ оны эхний хагас жилд 28.5 их наяд төгрөг болж, өмнөх оны мөн үеийнхээс 1.4 их наяд төгрөгөөр нэмэгджээ. Үүнээс барих, шилжүүлэх төрлийн концессын өр 270.7 тэрбум төгрөг, гадаад өр 2.2 их наядаар өссөн байна.

Оны эхний хагас жилд

• Засгийн газрын нийт өрийн 93.1 хувь нь гадаад өр,
• 1.9 хувь нь дотоод өр,
• 3.3 хувь Засгийн газрын өрийн баталгаа,
• 1.7 хувь нь барих, шилжүүлэх төрлийн концессын өр тус тус эзэлж байна гэжээ.

Төрийн тэргүүнд жижигдсэн гуйлтууд

Монгол Улсын төр, засгийн тэргүүнүүдийн гадаад айлчлалын салшгүй нэг хэсэг нь зээл, тусламж хүсэх явдал.

Тойрч гардаггүй энэхүү уламжлалын дагуу Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн санаачилсан гэх “Хүүхэд залуучуудын спорт цогцолбор”-ыг Хятадын талын буцалтгүй тусламжийн хүрээнд барих болсон мэдээ гарчээ. Тэрхүү цогцолбор нь өдөрт 5000-6000 хүүхэд, залуучууд спортоор хичээллэх боломжтой, дэлхийд эхний 10-т орох томоохон төв болох учиртай гүтгэлгийг ч уншив. Хятад, Өмнөд ба Хойд Солонгос, Вьетнам, Тайланд гээд Азийн орнуудад өдөрт 50 мянгаас дээш тооны хүн орж гардаг амралт чөлөөт цагийн цогцолбор 10-аас илүү байсныг нүдээр харж байв.

Үргэлжлүүлээд Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Урлагийн их театрыг Хятадын тусламжаар барих ба 600-800 тэрбум төгрөгийн өртгөөр босож магадгүй гэжээ. Хамгийн марзан нь Улаанбаатар хотын түгжрэлийг бууруулахын тулд нийслэлд дөрвөн нүхэн гарцыг бас л Хятадын тусламжаар барихаар болжээ.

Спортын сайд Б.Бат-Эрдэнэ, Хотын асуудал эрхэлсэн сайд Ж.Сүхбаатар, Соёлын сайд Ч.Номин нарын эрхлэх асуудлын хүрээний, Засгийн газрын аль нэг гишүүн, нийслэлийн засаг дарга ч Хятадын талтай ярилцаад шийдэж болох жижиг асуудлыг Ерөнхийлөгчийн төрийн албан ёсны айлчлалын хүрээнд хэлэлцсэн нь зохимжгүй санагдана.

Монгол, Хятад нь стратегийн иж бүрэн түншүүд гэдгээ ахин нотлов

Энэ удаагийн манай төрийн тэргүүний албан ёсны айлчлал нь Монгол, Хятадын иж бүрэн стратегийн түншлэлийг бататгасан айлчлал болсныг Хятадын тоймчид онцлон тэмдэглэж байна. Талууд найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэх нь Монгол, Хятадын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл гэдгийг дахин нотолж, тус тусын тусгаар тогтнол, бүрэн эрх, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал, өөрсдийн сонгосон хөгжлийн зам, язгуур эрх ашгийг харилцан хүндэтгэдэг сайн хөршүүд мөн болохыг илтгэж байна гэж тэмдэглэжээ. Хятадын тал Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх “Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ”-г өндрөөр үнэлж, уг механизм нь бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдалд идэвхтэй хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэж байгаагаа илэрхийлэв.

Хэдийгээр дээрх үг албаны хэвшмэл хэллэг шиг уншигдаж болох ч Дэлхийн II дайнаас хойш тогтсон олон улсын дэг журам, их гүрнүүдийн харилцааны нөхцөл өөрчлөгдөж буй цаг үед Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Хятад улсад айлчилж олон тулгуурт гадаад бодлогын нэг багана болох хөрш улстайгаа сайн хөршийн харилцаагаа хадгалан хөгжүүлж, хоёр улс тус тусын сонгосон хөгжлийн замыг харилцан хүндэтгэдэг болохоо бататган хэлэлцсэн нь манай улсын язгуур эрх ашигт бүрнээ нийцсэн үйл явдал мөн.

Үргэлжлэл бий...