Тосон заамар "Шороон" Заамар болсон нь

“Улаанбаатар хотоос ердөө 180 км-ийн зайтай Заамар суманд очихын тулд замын талыг нь элэг, бөөрөө сэгсчсээр бардаг. Тэнд би уул уурхайн нэгэн компанид ажилд ороод таван жил болж байна. Гэр маань нийслэлд учраас ээлжнээс буугаад хот хоорондын таксигаар явна. Бороо орсон үед өнөөх хайрга, дайрга ихтэй 100 км замыг туулахад тун бэрх. Уг нь улсдаа хамгийн олон уул уурхайн компанитай орон нутаг шүү дээ. Гэтэл өдий олон жил 100-хан км шороон замыг яагаад хуччихаж болдоггүйг гайхах юм” хэмээн Төв аймгийн Заамар суманд олборлолт хийдэг уул уурхайн компанид ажилладаг, 34 настай Т хэмээх залуу (нэр, компаниа нууцлахыг хүсэв) ярив. Түүнд тулгарсан энэ асуудал нь яг үнэндээ заамарчуудын хувьд улиг болсон, нэг ёсондоо сонгуулийн шоуны сэдэв.

Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд УИХ-ын сонгуулиар тус орон нутгаас гарч ирсэн үе үеийн түшээд “ЗАМ ТАВИНА” гэсэн амлалт өгсөөр өнөөг хүргэсэн. Цагийн сайханд ган, зуд тохиодоггүй учир “Тосон Заамар” хэмээн гайхагдаж, 1980, 1990-ээд онд улсын тэргүүний газар тариалангийн бүс нутаг гэгдэж, нэг өрхөд ногдох малын тоогоор аймагтаа тэргүүлж, улсад есдүгээрт бичигдэж байсан түүхтэй. Гэтэл өнөөдөр сэтгэлгүй удирдлага, хариуцлагагүй уул уурхайн балгаар Заамарын хэвлий араатанд гэдсээ хүүлүүлээд амь тавьж буй мал шиг дүр төрхтэй болчихож. Юу сайндаа л “Тосон Заамар” гэгдэж байсан алдар нь “Шороон Заамар” сэтэр зүүх вэ дээ.

Үүнээс 20 орчим компани байнгын үйл ажиллагаа явуулж байгааг тус сумын Байгаль орчны хяналтын улсын байцаагч Г.Ган-Очир хэлж байна. Улаанбаатартай ойр, уул уурхайн баялаг ихтэй, улс, орон нутагт төлдөг татвар хураамж, компаниудын хандивынх нь хаялгыг харвал, Заамар сум нь дэд бүтэц сайтай, ЖДҮ эрхлэгч олонтой, ард иргэд нь хангалуун сайхан амьдралтай буюу одоогийнхоос хавь илүү хөгжингүй байх учиртайсан.

Заамраас алт олборлодог компаниуд алтаа дэлхийн зах зээлийн ханшаар арилжаалж, жилд төлдөг татвар хураамж нь хэдэн зуун саяар хэмжигддэг атал ард иргэд нь өнгөрсөн зуундаа хоцорсон гэмээр шороон замтай, цахилгааны хязгаарлалтад ордог хэвээр, ахуй амьдрал нь дорой байх юм. 2020 оны байдлаар Заамарт алт олборлодог компаниудаас найман компани нь зөвхөн Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрт 178 сая гаруй төгрөг төлсөн нь Монголын ОҮИТБС-ын мэдээллийн санд байна. Тэр хэрээр компаниуд нь тухайн сум орон нутгийн хөгжилд зориулсан хандив дэмжлэгээр улсын хэмжээнд өндөр хувь эзэлдэг аж. Гэтэл энэхүү хандив дэмжлэгийн мөнгө хаашаа урсаад байгаа нь эрхгүй анхаарал татна. Заамар нутгийн хөгжлийн төлөө зарцуулагддаг гэдэг нь эргэлзмээр.

Судлаад үзвэл, компаниудын хандив дэмжлэг “Заамар нутгийн хөгжлийг дэмжих сан” НҮТББ-д төвлөрдөг юм байна.  УБЕГ-ын Хуулийн этгээдийн бүртгэлээс харвал, 2018 оны гуравдугаар сард УЗ нь долоон хүний бүрэлдэхүүнтэй үүсгэн байгуулагдсан аж. 2018 оноос хойш санд төвлөрсөн уул уурхайн компаниудын хандивыг хэрхэн зарцуулсан талаарх мэдээллийг нээлттэй хайгаад олсонгүй. Тиймээс сангийн Гүйцэтгэх захирал З.Мөнхгэрэлтэй холбогдов. Тэрбээр “Орон нутгийн иргэдээс ирүүлсэн хүсэлтийг эрэмбэлж, тухайн жилийнхээ төсөл, хөтөлбөрийг ЗДТГ, ИТХ-аар хэлэлцэн баталж, нийгмийн хариуцлагын хүрээнд хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулдаг. Жилд дунджаар 450 орчим сая төгрөг санд төвлөрдөг. 2018 онд хамгийн их буюу 18 компаниас 1.3 тэрбум төгрөг орж ирсэн. Бид дэд бүтэц, боловсрол, эрүүл мэнд, хөдөө аж ахуй, байгаль орчин гээд зургаан дэд хөтөлбөрийн хүрээнд ажлаа хуваадаг. Өнгөрсөн 30 жилийн турш манай нутгийн газрыг ухаж байгаа атал орон нутагт маань энэ гээд хэлчих томоохон бүтээн байгуулалт хуруу дарам цөөн бий. “Алтан дорнод”-ын хөрөнгөөр барьсан “Инээмсэглэл” хүүхдийн цэцэрлэг, Монполиметын байгуулсан ахуйн үйлчилгээний төв л байна. Тиймээс бид ярилцаад Оюутолгой ХХК-ийн “Говийн Оюу хөгжлийг дэмжих сан”-гийн жишгээр Заамар нутгийн сангаа байгуулсан” гэв.

 

Гэхдээ зарцуулалтад хамгийн том доголдол бий. Тухайлбал, “Заамар нутгийн хөгжлийг дэмжих сан”-гийн энэ онд хийж буй бүтээн байгуулалтаас харахад хөрөнгө оруулалт оновчгүй байна.

Жишээлбэл, Эрүүл мэндийн төв болон Сумын цагдаагийн хэлтсийн хүсэлтийн дагуу Toyota Hilux маркийн автомашиныг өнгөрөгч зургадугаар сард сангийн хөрөнгөөр авч өгсөн гэж тэмдэглэсэн байв. Энэхүү машин нь орж ирсэн оноосоо хамаарч, 40-50 сая төгрөгийн үнэтэй байдаг аж. Хачирхалтай нь, уг машиныг эмнэлэг, цагдаа нь дундаа хэрэглэх гэнэ. Гэтэл хоёулаа тусдаа статус, чиг үүрэгтэй байгууллага атал дундаа нэг машинтай байх нь утгагүй, хэрэв эмнэлэгт хэрэгтэй бол анхнаасаа эмнэлгийн зориулалттай машин авах байсан гэж нутгийн иргэд шүүмжилж. Мөн Сум дундын цагдаагийн хэлтсийн дээвэр засах ажилд сангаас хөрөнгө гаргасанд зарим иргэд бухимдсан байв. Төсөвт өртөгтэй төрийн байгууллагад юуны учир мөнгө зарав гэж. Энэ мэтчилэн ухаад байвал ундраад л байхаар олон асуулт, асуудал хандив даган гарч ирнэ.

Тус сангийнхнаас бидэнд хандивын зарцуулалтын тайлангаа өгөхийг нийтлэл нийтлэгдэх эцсийн мөч хүртэл хүсэж, хүлээсэн боловч ирүүлээгүй юм. Тиймээс Монголын ОҮИТБС-ын Нэгтгэл тайлангийн нээлттэй өгөгдлөөс тус санд аль компаниас, хэдий хэмжээний хандив дэмжлэг, ямар зориулалтаар орж ирснийг шүүж үзэв. Зөвхөн 2018 онд энэхүү санд уул уурхайн дөрвөн компани 300 сая төгрөгийн хандив өгснөө тайлагнажээ. Хандив дэмжлэгийг орон нутагтай хамтран ажиллах гэрээний дагуу өгсөн ба соёл, спортын зориулалтаар дийлэнх хандив орсон байна.

Ховдынхны ховдоглол ба хяналтгүй мөнгө

Бас нэгэн жишээ. Ховд аймгийн 85.7 сая тонн чулуун нүүрсний нөөцтэй Хөшөөтийн уурхайн лицензийг эзэмшдэг “МоЭнКо” компанийн хандив дэмжлэг “Ховд Хөшөөт Хөгжил сан”-гаар дамждаг. Нээлттэй мэдээллийн сангаас харвал тус сан нь аймгийн ЗДТГ-ын дэргэд байгуулагджээ. ТУЗ-ийн даргаар Ховд аймгийн ИТХ-ын дарга Г.Пүрэвганди ажилладаг.

Сангийн хөрөнгө хаашаа юунд зарцуулагдсан талаар олон нийтийн сүлжээн дэх албан ёсны хуудастаа дүрс бичлэг байршуулжээ. Эрүүл мэнд, боловсрол, дэд бүтцийн салбарт нэн тулгамдаж буй асуудлыг шийдэж, шаардлагатай бүтээн байгуулалт хийсэн гэх боловч 100 хувь үр өгөөжөө өгөх төсөл хөтөлбөр байгаагүйг дурдсу. Тухайлбал,

• Эх орны хүү бүжгэн жүжиг-30 сая
• Ш.Ванчинхүүгийн мэндэлсний 100 жилийн бөхийн сорилго барилдаанд-10 сая
• Аймгийн баяр наадам зохион байгуулахад-40 сая
• Ховд их сургуулийн 40 жилийн ойд-10 сая
• Эрдэнэбүрэн сумын Засаг даргад жийп-40 сая гэх мэт үр ашиггүй хандивууд байна.

Хамгийн сүүлийн буюу Эрдэнэбүрэнгийн Засаг даргад машин авч өгсөн асуудал ихээхэн шүүмжлэл дагуулжээ.

Сангийн хөрөнгийн зарцуулалтын талаар аймгийн иргэд олон нийтийн сүлжээнд дараах байдлаар эсэргүүцлээ илэрхийлжээ. “Суманд бохир соруулах машингүй байхад дарга нарт машин авч өглөө. Ард түмний мөнгийг өөрсдөд нь зарцуул. Даргын машин бэлдэхийн оронд эмнэлгийн унаа авахгүй дээ. Энэ сан үе үеийн дарга нарын халаасны мөнгийг бэлддэг. Хахууль өгчихөөд ингэж бичихээс ичээч” гэсэн бол бас нэгэн иргэн “Хөшөөт хөгжлийн сан гэж ямар сан бэ? Xөшөөтийн уурхайн ард иргэд нь шороондоо дарагдаж айл өрхүүд нь хөрс хуулалтын шороотой зэрэгцэн амьдарч өдөр шөнөгүй амьсгал авч амьдрахад хэцүү байхад зарим нь 40 саяын жийп унаж, зарим нь хөшөөтийн ард иргэдийн эрүүл мэнд амь насаараа төлж байгаа мөнгөөр нэгэндээ тал засаж амьдрах нь юуны учир вэ? Өнөөдөр хөшөөтийн уурхайн иргэд усанд ч орох халуун усгүй, хүүхэд багачууд нь тоглох газаргүй, газрын хөрс нь хар шороо ийм л орчинд амьдарч байна Xовд аймгийн удирдлага, эрх мэдэл бүхий дарга нар Xөшөөт төслийн мөнгөөр Хөшөөтийн уурхайн ард иргэдэд юу хийснээ тайлагна” гэжээ.

Уул уурхайн компаниудын хандив дэмжлэгийн нээлттэй өгөгдлийн дүрслэлээс харахад төрөл бүрийн сангаар дамжсан хандив дэмжлэг өндөр хувь эзэлж байна.

Сангуудыг дотор нь задалбал, улсын төсвийн дахин хуваарилалт хийдэг Орон нутгийн хөгжлийн сан, “Хөгжлийн сан” гэх зохиогүй тодотголтой ТББ хоёр л байгаа юм. Харин хөрөнгө хүлээн авсан хэмжээгээрээ “Хөгжлийн сан” гэх өнөөх чамин тодотголтой ТББ-ууд илүүрхэнэ. ТББ-ын статустай сангууд нь тухайн нутаг орныхоо хөгжлийг дэмжих төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх зорилготой. Гэхдээ эдгээр сангаар орж ирсэн мөнгө нутаг орны хөгжилд зориулагдаж байна гэхээс илүүтэй дээр нь сандайлж суусан эрхмүүдийн үзэмжээр зарцуулагдаж, гарын салаагаар урсах нь түгээмэл.

ОҮИТБС-ын нээлттэй өгөгдлөөс харахад, уул уурхайн компаниудын хандив жилд ойролцоогоор 30-аад тэрбум төгрөгөөр хэмжигддэг. Үүний тал орчим хувийг Оюутолгойн хандив тусламж эзэлж буй. Харин үлдсэн хандив, дэмжлэгийн дийлэнхийг Өмнөговь, Дорноговь, Ховд, Төв, Сэлэнгэ, Булган, Дорнод зэрэг аймагт төвлөрч буй.

2019 онд 33 тэрбум төгрөгийн хандив дэмжлэг уул уурхайн компаниудаас цугларсны 17 гаруй тэрбум төгрөг нь “Говийн Оюу хөгжлийг дэмжих сан”-гаар дамжжээ. Энэхүү сан нь хөрөнгө оруулалтын квоттой, зарцуулалт нь харьцангуй ил тод байдаг тул Оюутолгойн хандив хаашаа урсаж байгааг цахим хуудаснаас нь нээлттэй харах боломжтой байдаг. Харин үлдсэн хандив хаашаа хамгийн их урсаж байгааг харж болох ч юунд зарцуулагдаж байгаа нь тодорхойгүй байна.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 6.2-т зааснаар уул уурхайн баялаг бол төрийн нийтийн өмч байдаг. Энэхүү өмчийн захиран зарцуулалт нь урт хугацааны хөгжлийн бодлоготой уялдаж, иргэн бүрд тэгш хуваарилагдаж байх учиртай. Гэтэл ачир дээрээ уул уурхайн баялаг “Хөгжлийн сан” гэх сэтэртэй байгалийн баялгийн орлогыг төвлөрүүлдэг хэсэг бүлэг хүний сандайлж суусан байгууллагыг далдуур угжиж, түмнээс дээгүүр тэтгэсээр байна.

Бас нэгэн ёроолгүй сав

Тун саяхан даа, Дорноговь аймгийн Даланжаргалан суманд бүтэн өдөр ажиллахдаа малчид, энгийн иргэд уул уурхайн компаниудын хандив дэмжлэгийн талаарх мэдээллийг ямар их сонирхдогийг ойлгож авав. Даланжаргалан сум бол Заамартай адил уул уурхайн тусгай зөвшөөрлийн тоогоор улсдаа хоёрдугаарт бичигддэг газар. Энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар ашиглалтын 70 гаруй, хайгуулын 30 гаруй тусгай зөвшөөрөл хүчин төгөлдөр бүртгэлтэй байна. Оршин суугчид, малчид нь уул уурхайн нөлөөлөлд хамгийн их өртдөг, яг л Заамар лугаа адил. Уурхайн ухсан нүхэнд мал нь унаад үхэх, нөхөн сэргээлт хийсэн талбай нь доош цөмрөн орж хүн мал хохирохыг эндэхийн малчид тавилан мэт хүлээж авдаг болчихож. 30 гаруй насны малчин эмэгтэй гар утаснаасаа уурхайн нүхэнд тогтсон ус руу унасан малынхаа зургийг үзүүлэнгээ “Нүх нэлээд гүн байсан. Үхрээ татаж гаргах гэж бүтэн өдөржин болсон. Гаргаж чадахгүй бол тэнд нь орхиё доо гэж бодож байсан” гэлээ.

Малчдын мэдээллийн хэрэгцээг ойлгохоор явж байсан бидэнд Даланжаргалан сумын таван багийн малчин иргэд уул уурхайн компаниудын өгсөн хандив дэмжлэгийн талаар сайн мэдээлэлтэй болох хүсэлтэйгээ хэллээ. Энд тэнд хандив өглөө л гэж дуулдаг ч тэр хандив нь чухамхүү хаачдагийг өөрсдөө мэддэггүй аж. Нэгэнт тухайн орон нутгийн иргэд газрын хэвлийн баялгаа олборлуулж буй бол эргээд тэр хэрээр амьдрах орчин нь сайжирч, ахуй нь дээшилж, нутаг орон нь хөгжих учиртай. Харамсалтай нь, Даланжаргалан бол хариуцлагагүй уул уурхайн муугийн муу жишээ гэдгийг мэргэжилтнүүд хэлдэг юм билээ. Хариуцлагагүй гэдэгт өнөөх хандивын зарцуулалт ч гэсэн орж байгааг онцолъё.

Дорноговь аймагт уул уурхайн компаниудын хандивыг “Дорноговь их хөгжил сан” ТББ авдаг. “Говийн оюу хөгжлийн сан”-г эс тооцвол хамгийн их хандив авдаг сан. Гэтэл тэрхүү нийтийн мөнгө яаж зарцуулагдсан талаарх мэдээллийг интернэтээс эрээд олдохгүй. Их мөнгө төвлөрдөг атлаа сангийн талаарх албан ёсны цахим хуудас, ядаж Facebook-ийн пэйж хуудас ч байхгүй юм. Ямар ч байсан УЗ-дөө долоон хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр 2016 онд байгуулагдсан юм байна. УЗ-ийн даргаар П.Бямбанаранжав, Гүйцэтгэх захирлаар Л.Бүрэндэлгэр гэдэг хүн ажилладаг, Дорноговь аймгийн хөгжил дэвшил, бүтээн байгуулалтад хувь нэмрээ оруулах, гадаад дотоодын байгууллагуудтай хамтран ажиллах зорилготой аж. Дорноговийн иргэд тус санд хэдий хэмжээний мөнгө төвлөрч, хаашаа захиран зарцуулдаг болохыг огт мэддэггүй. Гэхдээ тус аймгаас УИХ-д хэдэнтээ сонгогдсон Б.Дэлгэрсайхан нутаг орноо хөгжүүлэх зорилгоор байгуулсан гэж ойлгодог аж.

Харин санд аль компаниас, ямар зориулалтаар хэдэн төгрөгийн хандив өгснийг ОҮИТБС-ийн нээлттэй өгөгдлөөс өөр эх сурвалжаас харах боломжгүй.

Олон нийтийн хөрөнгийг авч, захиран зарцуулж буй байгууллагууд ил, тод байх ёстой. Энэ бол нийтийн жишиг. Гэвч уул уурхай дагасан “Хөгжлийн” нэртэй, нийтийн мөнгөн дээр сандайлж суусан сангуудын дийлэнх нь энэ жишгээс гажуу тогтолцоотой оршиж байна.

Сангуудын "хөгжсөн" салаа замууд ба авлигын эрсдэл 

2017-2019 онд уул уурхайн компаниудаас нийт 50 тэрбум гаруй төгрөгийн хандив дэмжлэг сангуудаар дамжсан байна. Гэхдээ үүний тун багахан нь ОНХС-аар дамжиж байгааг онцолъё. Дийлэнх нь хувийн сангуудад төвлөрчээ. Эдгээр санг судалж үзвэл, засаглалын хувьд янз бүр байна. Тухайлбал, нийт хандивын тал орчим хувь нь дамждаг “Говийн оюу хөгжлийн сан” гэхэд Оюутолгой ХХК-ийн хяналт дор сангийн хөрөнгөө зарцуулдаг. “Ховд хөшөөт хөгжил сан” нь аймгийн ЗДТГ-ын дэргэдэх байгууллага гэдгийг өмнөх нийтлэлд дурдсан. “Дорноговь их хөгжил сан”, “Заамар нутгийн хөгжлийн сан”-ийн удирдлага нь долоон хүний бүрэлдэхүүнтэй. Тэдгээр хүмүүсийн шийдвэрээр сангийн хөрөнгө зарцуулагддаг гэсэн үг.

Гэтэл Дорнод, Баянхонгор аймаг уул уурхайн хандиваа Орон нутгийн хөгжлийн сангаар буюу улсын хяналттай, буцаан хуваарилалттай сангаар хүлээн авдаг жишиг арай түгээмэл байна. Аль аль нь нутаг орноо хөгжүүлэхэд зориулсан үйл ажиллагаа явуулна гэжээ. Эдгээрээс сангийн хөрөнгийн захиран зарцуулалтын хувьд хяналт сайтай нь “Говийн оюу хөгжлийн сан”, Орон нутгийн хөгжлийн сангууд. Бусад сангийн хувьд хөндлөнгийн хяналт байхгүй тул нийтийн баялгийн хөрөнгө нь ёстой л нийтийн дундаа эзэнгүйдсэн дүр зурагтай байна. Нэг ёсондоо, сангийн хөрөнгийн захиран зарцуулалт ил тод байх эсэх нь сангийн засаглал хэр зэрэг эрүүл, удирдлага нь хэн байхаас ихээхэн шалтгаалж байна.

Сангууд яагаад ийм салаа замаар “хөгжиж” байгаа талаар “Нээлттэй нийгэм форум” ТББ-ын Засаглалийн хөтөлбөр хариуцсан менежер Д.Эрдэнэчимэг “Хуулиараа ашигт малтмалын нөөц ашигласны болон тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн тодорхой хувь тухайн аймаг, сумдад хуваарилагдах ёстой. Үүгээр уул уурхайтай орон нутгийн үр өгөөжийг тооцдог хэдий ч энэ зохицуулалт сүүлийн  жилүүдэд огт хэрэгжээгүй. Нөгөөтээгүүр, уул уурхайтай орон нутгуудын аймаг, сумын Засаг дарга нар тусгай зөвшөөрөлтэй компаниудтай гэрээ байгуулж ажилладаг. Энэ хүрээнд орон нутагт оруулах хөрөнгө оруулалтыг хандив, дэмжлэг өгөх, авах байдлаар зохицуулж ирсэн. Гэтэл энэ шийдэл нь өөрөө Төсвийн тухай хууль болон Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилсан сэргийлэх хуультайгаа зөрчилддөг” гэв.

Төсвийн тухай хуулиар төрийн байгууллага нь зөвхөн боловсрол, эрүүл мэнд, соёлын чиглэлээр хандив, дэмжлэг авах эрхтэй. Хэрэв хандив, дэмжлэг авсан бол хоёр жилийн хугацаанд тухайн этгээдтэй холбоотой шийдвэр гаргах ёсгүй. Гэтэл сумын Засаг дарга жил бүр тухайн компанийн Байгаль орчныг хамгаалах менежментийн төлөвлөгөөг баталж, газрын зөвшөөрөл өгдөг. Энэ нь хоёр жилийн хугацаанд хандив өгсөн компанитай холбоотой шийдвэр гаргахгүй байх гэсэн хуулийн заалт огт хэрэгжих боломжгүй байгааг харуулж байна. Тиймээс л ТББ-ын статустай буюу янз бүрийн нэртэй сангуудаар дамжуулж хандив, дэмжлэгийг төвлөрүүлж байгаа. Нийтийн өмчийн байгалийн баялгаас нийтийн зориулалтаар хөрөнгө татан төвлөрүүлж байгаа эдгээр сангуудын орлого, төлөвлөлт, зарцуулалтад ил тод байдлын хувьд өндөр шаардлага тавих учиртай гэж  Б.Эрдэнэчимэг тайлбарлалаа.

Хуулийн зохицуулалтгүй энэ том орон зай нь нийтийн баялаг “Хөгжлийн сан” нэртэй ёроолгүй саваар дамжин олон нийтийн хяналтаас гадуур зарцуулагдаж, авлигын хөрс болж байна гэж сэрдэх хангалттай шалтгаан юм.

“Манай олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилга цахим системээрээ дамжуулан уул уурхайн компаниудын өгсөн, төрийн байгууллагуудын авсан хандивын талаарх тайланг бүгдийг нь биш ч гэлээ ихэнхийг нь авч байгаа. Гэхдээ хандивын зарцуулалтын асуудлыг авч үзэх нь хамгийн чухал юм. Тухайлбал, боловсролд зарцуулаарай гээд хандив өгсөн бол боловсролд зарцуулсан уу, үгүй юү, хуулийн дагуу байсан эсэхийг нягтлах нь маш чухал. Бидний хардаж буйгаар хандив авсан аливаа нэг сан нь тайлангаа тавихгүй байна гэдэг нь тухайн хандивыг буруу замаар ашигласан байхыг үгүйсгэхгүй. Зарим хандив авч буй газрууд хуульд заагаагүй буюу сумын ой тэмдэглэх гэх мэт үйл ажиллагаанд тухайн мөнгийг ашигладаг байдал нэлээдгүй харагддаг. Тэгэхээр болзошгүй дүгнэлт бол хандив гэдэг нэрийн дор авлига өгч байж ч магадгүй байдал юм” хэмээн Азийн хөгжлийн банкны Олборлох салбарын засаглалыг сайжруулах төслийн менежер З.Баярхүү хэллээ.

Зарцуулалтаа ил тод тайлагнахгүй байх аваас нийтийн баялаг аль нэг  сан руу, эсхүл хэн нэгний халаас руу ороод байгааг няцаах аргагүй байна. Тиймээс л хандив, дэмжлэгийг өгсөн болоод авсныг эн тэнцүү тайлагнуулах, ингэхдээ хамгийн чухал нь зарцуулалт нь зориулалтын дагуу байгаа эсэхэд хяналт тавих нь хэрэгтэй. Ингэж гэмээнэ 100 хувь тайлан тэнцэж, аливаа хардлага сэрдлэг гарахгүй, бүх зүйл ил тод байх нөхцөл бүрдэх юм.

АТГ-ын төрийн байгууллагуудын Шударга байдлын үнэлгээний 2015 оноос хойшх үзүүлэлтийг харахад уул уурхайтай, хандив дэмжлэгийн нэлээд хэсгийг авдаг Өмнөговь, Дорноговь, Ховд, Баянхонгор зэрэг аймгийн ЗДТГ-ын үнэлгээ сайжраагүй, заримынх нь үзүүлэлт муудсан байгааг доорх дүрслэл харуулж байна.

Төдийгөөс өдий хүртэл, цаашид хаа хүртэл хандив гэдэг зүйл хяналтгүй явах вэ? Тиймээс нэн яаралтай хандивыг зохицуулах тусгай хуультай болмоор байна. Хандивын тухай хууль манай улсад огт байдаггүй. Уул уурхайгаас их хэмжээний хандив төвлөрч буйн  сангуудын санхүүжилт, үйл ажиллагааны ил, тод байдлыг хангаж, хэнээс ямар санхүүжилт авч, юунд зарцуулж байгааг нээлттэй мэдээлдэг болоход яалт ч үгүй одоогийн гажгийг засаж, цаашид сайжруулах эрх зүйн орчин үгүйлэгдэж байна.

Б.Эрдэнэчимэг “Нийтэд үйлчилдэг гэдэг утгаараа ашгийн бус статустай сангуудын хяналт олон нийтийн хараан дор л байх ёстой. Олон нийтийн хяналтыг хэрэгжүүлэхэд, уул уурхайн салбарт нийтийн баялгийг ашиглан бий болсон хөрөнгийг төвлөрүүлж буй сангийн зохицуулалт нээлттэй байх нь чухал. Ингэхдээ ямар хэлбэрээр, хэзээ ямар орлого хүлээн авсан,  сангаас санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалтын чиглэлүүд юу байх, түүнийгээ хэрхэн сонгох, сонгохдоо орон нутгийн иргэдийн оролцоог яаж нэмэгдүүлэх, хандив өгч буй уул уурхайн компаниудын хяналт ямар байх, эргээд иргэддээ хэрхэн тайлагнах гэх мэт нарийвчилсан зохицуулалт зайлшгүй шаардлагатай. Ийм зохицуулалт байхгүй учраас л хандив, дэмжлэгийн зарцуулалт нутаг нутагт янз бүрээр хэрэгжээд явж байна. Гэхдээ бүгдийг нь огт тайлагнадаггүй, хяналтгүй яваад байна гэж хэлж болохгүй. Мэдээллээ ил тод болгож буй сайн сангууд бий. Гэхдээ нийтлэг жишиг, зохицуулалт нь ийм сул байна” гэлээ.

ХЗДХЯ-ны Хууль зүйн бодлогын хэрэгжилтийн газрын дарга П.Сайнзориг “Сангийн удирдлагыг төрийн байгууллага тэргүүлж буй тохиолдолд хууль, эрх зүйн орчноо илүү боловсронгуй болгох шаардлага байна гэж харагдаж байна. Цаашид сангийн үйл ажиллагаа хаанаас, хэнээс ямар санхүүжилт авч, юунд зарцуулагдаж байгаа зэрэг нь тодорхой болох ёстой. Иргэний хуулиар сан гэдэг бол олон нийтийн өмч бөгөөд хэн нэг санхүүжүүлэгчийнх биш. Санхүүжүүлэгч байгууллага тухайн санд мөнгөө өгсөн л бол тухайн хөрөнгө олон нийтийн өмч болдог. Хандив өгч байгаагийн болон хувь этгээдийн буюу үүсгэн байгуулагчийн өмч биш гэсэн үг. Тэгэхээр олон нийтийн өмч учраас зохицуулалт шаардлагатай. Дээрээс нь өнөөдөр сан байгуулж, бизнесийн зарим үйл ажиллагаагаа үүгээр дамжуулан явуулдаг, татвараас зугтах зорилгоор сан хэлбэртэй байдаг гэх мэт асуудлууд байгаа. Энэ бүхнийг цаашид анхаарч авч үзэх ёстой” хэмээв.

“Алсын хараа 2050” хөгжлийн бодлогын баримт бичигт тусгаснаар уул уурхайн салбар ирэх 30 жилд ч Монгол Улсын эдийн засгийг тэнхээ мэдэн залах нь тодорхой байна. Нөгөөтэйгүүр, их мөнгө эргэлддэг салбар учир ил тод байдлыг нэмэгдүүлж, нийтийн баялгаас орж ирсэн нэг төгрөгийг ч хаашаа, юунд зарцуулсныг алдалгүй бүртгэж, хяналт тавьдаг байх ёстой.

Үйл ажиллагааны төлөвлөлт, хэрэгжилт, тайлагнал, хяналт бүрдээ иргэдийн оролцоог хангах, ил тод байдлаа хангаж чадахгүй бол тухайн сангийн удирдлага нь хариуцлага хүлээдэг хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх шаардлага бий болсон байгааг энэхүү нийтлэлийн дата шинжилгээ, бодит баримтууд илтгэж байна. Уул уурхайн орлогын шударга дахин хуваарилалтыг хангах тэрхүү ил тод орчныг бүрдүүлж чадвал бизнесийн орчин ч сайжирч, гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, уул уурхайн компаниудын тулгамдсан асуудал болсон нийгмийн лицензийн “шалгуур” багасна. Тэр хэрээр уул уурхай ирэх жилүүдэд эдийн засгийг солонгоруулах түүхэн үүргээ биелүүлэх биз ээ.

Бэлтгэсэн:

Сурвалжилсан сэтгүүлч Б.Бямбасүрэн