Хүний эрүүл мэндийг хамгийн хялбараар үнэлэх шалгуур бол нойр.

Гэвч Монголын их дээд, сургуулиудад ид суралцаж, хөгжиж яваа оюутан залуусын нойрны чанарыг харьцуулан судлахад "МУУ" үнэлгээ авчээ. 

Шинжлэх Ухааны Академи (ШУА)-ийн харьяа Тархи, сэтгэл судлалын хүрээлэнгээс хийсэн нойрны чанарын судалгаанд 

• Монгол Улсын Их Сургууль
• Анагаахын Шинжлэх Ухааны Үндэсний Их Сургууль
• Монгол Улсын Боловсролын Их Сургуулийн оюутнуудыг түүврийн аргаар сонгож оролцуулжээ. 

Дээрх бүлгийн нойр ба амьдралын чанарыг 24-45 насны ажил хөдөлмөр эрхэлдэг энгийн иргэдтэй харьцуулахад үр дүн нь эрс ялгаатай гарсан байна. 

Нойргүйдэл нь хүний амьдралын чанарт сөргөөр нөлөөлөөд зогсохгүй стрессийн түвшнийг нэмэгдүүлж, танин мэдэхүйн чадварыг бууруулдаг. Өөрөөр хэлбэл нойргүй хоносон хүн маргаашийн ажил, хичээл, сурлагадаа амжилт олох магадлал тун бага. 

Хамгийн гол нь нойр эргэж нөхөгдөнө гэх ойлголт байдаггүйг Тархи, сэтгэл судлалын хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний ажилтан, мэдрэлийн их эмч Д.Цэцэгмаа ярьж байлаа. 

Нойргүйдэл нь маш олон өвчний суурь болдог. Тухайлбал чихрийн шижин, зүрх судасны өвчлөл түгээмэл тохиолддог хэмээн тэрбээр анхааруулж байсан юм. 

График: Хүн амын өвчлөл (2018-2022 он)

Хүснэгт: Хүн амын өвчлөл (2018-2022 он)

Монголын идэр насны эрчүүд нойронд амьсгал тасалдах эмгэгээр өвдөх нь түгээмэл байгааг Анагаахын Шинжлэх Ухааны Үндэсний Их Сургуулийн эрдэмтэд судалж байжээ. 

Цаашилбал энэ нь зүрхний шигдээс, цусны даралт ихсэх, амьсгалын дутагдал, артерийн даралт ихсэх, зүрхний хэм алдагдах зэрэг хүндрэлд хүргэдэг байна.

Нойронд амьсгал тасалдах эмгэгийн үеийн үзүүлэлтүүдийг судалсан 2018-2020 оны судалгаанд дурдсанаар:

Хүн амын амьдралын чанарт нөлөөлж буй нойргүйдлийн талаар Мэдрэлийн их эмч Д.Цэцэгмаатай үргэлжлүүлэн ярилцлаа. 

-Сайн байна уу. Тархи, сэтгэл судлалын хүрээлэнд хийгдсэн нойр ба амьдралын чанарын судалгааны үр дүнгээсээ хуваалцана уу?

-Бид өнгөрсөн хугацаанд 30 оюутан, 30 энгийн иргэний (оюутан биш) нойрны чанарыг харьцуулан судаллаа. Үүнээс харахад оюутнуудын нойрны чанар, сэтгэл түгшил, сэтгэл гутрал, амьдралын идэвх нь нөгөө бүлгийнхнээсээ харьцангуй доогуур үзүүлэлттэй байв. 

Энэхүү судалгааг багажийн болон асуумжийн шинжилгээгээр харьцуулан авсан. Нойрны чанарыг үнэлэх PSQI асуумж болон нэмэлтээр сэтгэл гутрал, түгшлийг үнэлэх амьдралын чанарын судалгааг хийсэн гэсэн үг.

Хүмүүсийн нойрыг хянаж, тусгайлан бэлтгэсэн өрөөнд хонуулан үр дүнгээ хардаг. Улмаар асуумж болон багажийн шинжилгээний дүнгээ нэгтгэлээ.

• Оюутан залуусын бүлэгт 19-24 насныхан
• Нөгөө харьцуулсан хэсэгт 24-45 насны иргэд хамрагдсан. 

Зарим оюутан "Шөнө хичээл хийхээр илүү төвлөрдөг, анхаарал сарнидаггүй" гэж хариулж байсан.

Үүнээс дүгнэхэд хүний амьдрал ба нойрны эмгэг хоорондоо урвуу хамааралтай юм байна. Хэрвээ таны амьдралын чанар муу байгаа бол буцаад нойрны эмгэгт нөлөөлснөөр нойргүйдэлд хүргэдэг. 

Нойргүйдэлд өртөж, нойрны асуудалтай тулгарвал буцаад амьдралын чанарт сөргөөр нөлөөлдөг буюу тойрог давтамжтай.

-Хүн хэдэн хоног нойргүй явж чадах вэ. Үүний дараа бие, сэтгэл зүйд ямар өөрчлөлтүүд илэрдэг юм бол... 

-Хамгийн дээд тал нь гурван хоног нойргүй явж чадна гэж үздэг. Түүнээс хойш бие махбод нойроо үгүйлсээр унтаж эхэлдэг.

Бүтэн нойроо хангалттай авах явцад хүний тархи илүү ажиллаж өмнөх өдрийнхөө мэдээллийг боловсруулж чаддаг.

Урд өдөр нь авсан мэдээлэл шөнө тархинд нь сайн хадгалагддаг гэсэн үг. Тиймээс унтах цагтаа унтаж, нойроо хумслахгүй суралцсан хүүхдүүд амжилт бүтээлээр дүүрэн байх боломжтой. 

Хамгийн гол нь өглөө босоод орой унтах хүртэлх нойрны бүх дадлыг хэвшүүлж чадвал эрүүл мэндээ хамгаалах үндэс болно. 

Унтах орчин нүдийг огт ядраахгүй бүдэгхэн гэрэлтэй, сэрүүхэн байх нь зүйтэй. Энэ бүгдийг хүмүүс огт дадаж хэвшдэггүй мөртлөө эм уухыг урьтал болгодог. 

-Нойрсох зөв дадал хэвшлийг өөрт хэрхэн бий болгох талаар уншигчдад зөвлөнө үү?

-Найман цагаар бүтэн унтаж хэвшихийн тулд өглөөнөөс орой хүртэл өөртөө дадал суулгах ёстой. Үүнийг зан үйл буюу нойрны эрүүл ахуйн зөвлөгөө гэж ярина. 

• Хэрэв та кофе хэрэглэдэг бол 14:00 цагаас өмнө уух хэрэгтэй. Харин 14:00 цагаас хойш нэмэлтээр кофе уухгүй байхыг зөвлөе. 
• Унтахаас гурван цагийн өмнө махан хоол идсэн байх. Түүнээс хойш хүнд хоол идэхгүй.
• Унтахаас хоёр цагийн өмнө ус ууна. Түүнээс биш унтахынхаа өмнө ус уухгүй.
• Биеийн хүчний дасгал фитнес хөдөлгөөнийг аль болох өдөр эсвэл өглөө хийнэ. Яагаад гэвэл орой эрчимтэй дасгал хөдөлгөөн хийх нь нойронд нөлөөлдөг.

Нойроо хангалттай хэмжээнд авч, сайтар амрахын тулд унтах орчноо ажиглах хэрэгтэй.

-Тэгвэл унтах орчин ямар байх ёстой вэ?

-Унтлагын өрөөндөө телевизор эсвэл хурц тод гэрэлтэй төхөөрөмж суурилуулсан, буйдан ор нь тухгүй байх зэрэг олон шалтгаан нойргүйдэлд давхар нөлөөлж байдаг. 

Унтах орчин нүдийг огт ядраахгүй бүдэгхэн гэрэлтэй, сэрүүхэн байх нь зүйтэй. Энэ бүгдийг хүмүүс огт дадаж хэвшдэггүй мөртлөө эм уухыг урьтал болгодог. 

Та үнэхээр нойрны тулгамдсан асуудалтай л бол унтлагын өрөөндөө ямар ч гэрэл байлгах хэрэггүй. 

-Унтахынхаа өмнө утас ухдаг жишиг бидний дунд нийтлэг ажиглагддаг. Утасны хэрэглээ нойрны хэмнэлийг хэрхэн алдагдуулдаг юм бэ?

-Манай хүрээлэн дэргэдээ нойрны лабораторитой. Энд ирж зөвлөгөө авч байгаа хүмүүсийн ихэнх нь “Шөнө унтахгүй, утсаа ухдаг” эсвэл “ Утсаа ухаж байгаад унтчихдаг” гэсэн ерөнхий өгүүлэмжтэй. 

Хэрвээ та үнэхээр нойроо хангалттай хэмжээнд авч, биеэ амраахыг хүсэж байгаа бол утас, дэлгэц, таблетыг оройн 20:00 цагаас хойш үзэх хэрэггүй. Үүнийг огт хүлээн зөвшөөрдөггүй, маш буруу үйлдэл. Таны нойрыг улам сэрээж, сэдрээдэг гэсэн үг. 

Бага зэргийн стресстэй, уур бухимдалтай байгаа бол амьсгалын дасгал хийлгэнэ. Дөрвөн тоот амьсгалын дасгалын дараа өрөөнийхөө гэрлүүдийг бүдгэрүүлж, сэрүүхэн болгохоос эхэлнэ.

-Цагийн хэмнэлээр тооцвол орой хэдэн цагт орондоо ороод унтсан байх ёстой вэ. Ийм тогтсон хэв маягийг өөртөө хэвшүүлж болох уу? 

-Хүмүүс шөнийн 00:00-02:00 цаг гэхэд унтсан байх ёстой гэдэг ойлголттой боловч шинжлэх ухааны үүднээс "Яг энэ цагт унтсан байх хэрэгтэй. Энэ цагт гүн нойр"-ны үе гэж ярьдаггүй.

Нойр нь дөрвөн үетэй. Хамгийн эхний үеэс дараагийн үе хүртэл 35, 20, 10 минут, улмаар гүн нойр нь хамгийн ихдээ 30 минут үргэлжилдэг. 

-Гүн нойронд хүрснийг энгийнээр хэрхэн яаж мэдэх боломжтой вэ?

-Зүүд зүүдэлсэн эсэхээрээ мэдэж болно. Хэрвээ та богинохон ч гэсэн зүүдэлдэг бол гүн нойрондоо хүрч байна гэж наад захаар ойлгоно. 

Эдгээр нойрны хэмнэлийг багажийн шинжилгээний аргаар дэлгэрэнгүй харах боломжтой. Мөн нойрны эмгэгүүдийг оношилдог.

Нойрны маш олон эмгэг бий. Жишээлбэл унтаад сэрсэн ч нойр нь хангалтгүй юм шиг санагддаг асуудал нь нойрны эмгэгийн хэлбэр. Үүнийг тусгай аппаратаар хянадаг. 

-Шөнийн нойрыг орлуулж, нөхөж чаддаггүй гэдэг. Нөгөө талаар нойргүй хонох нь тархины эсүүдийг хэзээ ч сэргээхгүйгээр үхүүлж байдаг хор холбогдолтойг сэтгэл зүйч хэлж байсан. Үүнийг мэргэжлийн эмч судлаачийн байр сууринаас тайлбарлахгүй юу?

-Урт хугацаанд нойрны дутагдалтай явбал маш олон өвчний суурь тавигддаг. Нойргүйгээр удаан хугацаанд явсан хүн чихрийн шижин тусах магадлал маш өндөр. Нөгөөтээгүүр танин мэдэхүй буурч, мартаж санах, ой санамж нь алдагдах зэрэг шинж тэмдэг илэрнэ. 

Ихэнх хүн эрсдэлийг анзаарахгүй үл тоомсорлодог. Гэтэл нойргүйдэл хоног хоногоор таны биед нөлөөлж, элдэв суурь өвчнийг сэдрээдэг гэсэн үг.

-Нойргүйдлээс үүдэлтэй танин мэдэхүйн чадвар алдагдвал буцаагаад сайжруулах боломж байдаг уу? 

-Харсан, сонссон зүйлээ мартах, зарим тохиолдолд таньдаг хүнээ хараад юу билээ гэж эргэлздэг. Энэ мэтээр уймраа болдог нь хамгийн хорон үр дагавар. 

Танин мэдэхүйн чадварыг эмээр сайжруулна гэхээс илүү дасгал хийх хэрэгтэй. Тухайлбал шатар, хөзөр, даалуу, судоку тоглож, үгийн сүлжээ бөглөх нь эрс сайжруулахгүй ч тодорхой түвшинд барина гэж үздэг. 

-Үнэхээр хөрвөөгөөд унтаж чадахгүй үедээ яах хэрэгтэй вэ?

-Энэ үед шууд орноосоо босох хэрэгтэй. Өрөөгөө тойрч, амьсгалын дасгал хийж болно. Орондоо хэвтэхгүй л байх хэрэгтэй гэсэн үг.

Тархиндаа "Энэ ор бол миний унтах ёстой газар" гэж суулгах хэрэгтэй. Нойр хүрсэн үедээ л орондоо орж унтана. 

-Ер нь нойрыг нөхнө гэж байх уу?

-Нойр нөхөгдөнө гэж байхгүй. Та үнэхээр долоон цаг унтсан ч өглөө нойр тань хангалтгүй санагдаж байвал нойрны эмгэгийн төрөлд орно. Тиймээс мэргэжлийн эмчид хандахыг зөвлөж байна. 

-Оюутнуудын хувьд "шөнө хичээл хийхэд илүү төвлөрдөг" гэж нойроо хасдаг юм байна. Тэгвэл оройн ээлжээр ажилладаг хүмүүст ямар зөвлөмж өгөх вэ?

-Оройн ээлжээр ажилладаг хүмүүс шөнө нойроо сэргээхийн тулд кофе уудаг жишиг түгээмэл. Энэ хэрэглээ маш буруу. Шөнийн цагаар кофе битгий уугаарай. 

-Нойрны чанар алдагдсанаар ажил амьдрал дээр амжилт гаргах, аливаа зүйлийг хурдан сурч мэдэх, оюутан сурагчдын тухайд онц дүн авах боломж нэлээд хумигдмал болоод ирэх юм байна, тийм үү?

-Хүн өөрөө өөрийнхөө амьдралын зөв хэв маягийг олох хэрэгтэй гэсэн үг. Нойрны эмгэгтэй хүмүүсийг ажиглахад буруу хэв маягаар олон жил удаан хугацаанд явчихсан, бүр амьдралынх нь дадал болсон байдаг.

Сийрэг оюун ухаантай байх гол хүчин зүйл бол нойр. Оюуны чадамжтай, үр бүтээмжтэй хүн байхыг хүсэж байвал 7-8 цагийн нойроо авах хэрэгтэй.

-Шөнө, өдрийн нойр ямар ялгаатай вэ? 

-Ажлын бүтээмж, сурлагын идэвхээ нэмэгдүүлэхийг хүсэж байвал өдрийн 13:00-14:00 цагийн хооронд 20-30 минут унтахад л хангалттай.

Хэтрүүлээд удаан унтвал нозоорч, нойрмоглоод, сэрж чадахгүй болно. Тэгээд сэрсний дараа ойролцоогоор 1-2 цаг л сэргэлэн цовоо, ажлын бүтээмж, оюуны чадамж нэмэгдсэн ч буцаад нозоороод эхэлдэг гэсэн үг.

Өдөрт 20-30 минут л унтвал маш сэргэлэн цовоо сэрнэ.

Үнэхээр нойргүйдэлтэй хүнд өдөр унтахыг хэзээ ч зөвлөдөггүй. 

-Яагаад нойргүйдэлтэй хүн өдөр унтаж болдоггүй вэ?

-Шөнөдөө хангалттай нойроо авч чадахгүй байгаа биз. Нойргүйдэлтэй болсон хүнийг өдөр нь унтуулахаар буцаад шөнө унтахаа больчихдог. 

Гэхдээ нойрны эмгэгтэй, нойргүйдэлтэй хувь хүн тус бүрд өгөх зөвлөмж харилцан адилгүй.

Жишээлбэл нялх хүүхэдтэй ээж нарт шөнийн нойроо хангалттай ав гэж зөвлөж чадахгүй. Хэрэв "та нойргүйдэлтэй болохгүйн тулд шөнө заавал унтах ёстой" гээд тулгавал нөгөө ээж стресст автана. Буцаад стрессээс шалтгаалаад нойргүйддэг учраас нийтээр нь нэг зөвлөгөө өгвөл маш өрөөсгөл.

Уулзаж байгаа хүн болгон харилцан адилгүй асуудалтай учраас хувь хүнд нь тохирсон зөвлөгөөг өгдөг.

-Зарим хүн нойрны эмийг дур мэдэн хэрэглэдэг асуудал бий. Улмаар нөгөө эмээ л хэрэглэхгүй бол унтаж чадахгүй мэт сэтгэл зүйтэй болсон нь анзаарагддаг. Энэ нь оновчтой арга зам мөн үү? 

-Хамгийн эцсийн хувилбар бол эмийн зөвлөгөө. Нэгэнт эм уугаад дадвал бие махбод нь биш сэтгэл санаагаараа эмээ нэхээд эхэлдэг. 

Хурхирах, нойрондоо явах, ярих, хашхирах, шүдээ хавирах зэрэг нойрны эмгэгийн шинж тэмдэг илэрвэл мэргэжлийн эмчид хандахыг зөвлөе. Мэргэжлийн эмчид хандсанаар шалтгаанаа олж, эмчилгээ хийлгүүлэх нь чухал алхам. 

"Монголчуудын дунд юун түрүүнд л эм ууя гэдэг хандлага түгээмэл байна"

 

Гэрэл зургийг MPA агентлагийн онцгой зөвшөөрөлтэйгөөр ашиглав

-Эмийн эмчилгээний тухайд та юуг зөвлөх вэ? 

-Эмнэлгээс унтуулах зорилгоор хүчтэй эмийг шууд өгчихдөг. Түрүүн дурдсанчлан хамгийн эцсийн хувилбар бол эм. Гэтэл эмнэлэгт хэвтэж байгаа тохиолдолд шууд эм өгчихдөг.

Мэдээж эм уугаад унтана. Зарим нь бүр манараад сэрдэг. Тэгээд эмнэлгээс гарсны дараа эм нь байхгүй учраас унтаж чадахаа больчихдог.

Монголчуудын дунд юун түрүүнд л эм ууя гэдэг хандлага түгээмэл байна. Зан төрхийн эмчилгээ буюу дадал зуршилд нөлөөлөх нь хамгийн том алхам.

-Зуны цагийн хуваарьт шилжсэнээр хүний сэтгэл зүйд ямар нэгэн өөрчлөлт гарах уу. Давхар нойрны хэмнэлд нөлөөлдөг хүчин зүйл мөн үү? 

-Хүүхэд, залуус, ахмад хүмүүс өөр өөрсдийн унтах цагтай. Тогтсон хугацаандаа унтаж чадвал "хангалттай нойроо авна" гэж үздэг.

• Нярайгаас авхуулаад балчир нас хүртэл удаан хугацаа буюу 12-22 цагийг унтаж өнгөрүүлдэг.
• Насанд хүрсэн хүн 7-8 цаг унтахад хангалттай.
• 50-аас дээш наснаас хүний унтах цаг богино болдог.

Тэгэхээр дээрх хугацаандаа унтаж амарч чадаж байгаа бол цаг уртсаж, богиносох нь нойрны чанарт нэг их нөлөөлөхгүй. 

-Энэ ярилцлагын уншиж байгаа хүмүүс ШУА-ийн харьяа Тархи, сэтгэл судлалын хүрээлэнд очоод нойрны чанараа үзүүлэх боломжтой юу?

-Нойрны эмгэгтэй, нойрны асуудалтай хүмүүс байгаа бол манайд ирээд зөвлөгөөгөө авч болно.

-Ярилцсанд баярлалаа.