С.Энхбаатар: Алтан Ордны улсын Тохтамыш хааны захидал нь Монголын архивын сан хөмрөгт байгаа 14 дүгээр зууны анхны баримт

Монгол, Польш улсын Засгийн газрын хамтын ажиллагааны хүрээнд хоёр улсын Архивын байгууллага санамж бичиг байгуулжээ.

Тус ажлын хүрээнд Польш улсын архивт хадгалагдаж буй Алтан ордны Тохтамыш хаан Польшийн хаан, Литвийн хунтайж Владислав Ягелло-д бичсэн захидлын хуулбарыг дурсгаж, 1915 оны хүн амын тооллогын баримт бичгийг манай улсын Архивын ерөнхий газарт хүлээлгэн өгөх талаар хэлэлцээр явагдаж байгаа аж. Энэ талаар Архивын ерөнхий газрын дарга С.Энхбаатартай ярилцлаа. 

- Танд энэ өдрийн мэнд хүргэе. Польш улсын архивын газарт байгаа Алтан Ордны улсын Тохтамыш хааны захидлын талаар ярилцлага эхэлье. 

- Монгол, Польш улсын Засгийн газрын хамтын ажиллагааны хүрээнд архивын байгууллагууд дөрөвдүгээр сарын 25-нд санамж бичиг байгуулсан. 

Польш улсын Төрийн архивын удирдах газрын дарга Павел Петшык энэ оны дөрөвдүгээр сарын 26-ны өдөр Архивын ерөнхий газар зочлон ирэхдээ Их улс буюу Алтан Ордны улсын Тохтамыш хаанаас тухайн үеийн Польшийн хаан, Литвийн хунтайж Владислав Ягелло-д бичсэн захидлын хуулбарыг дурсгасан. Энэхүү баримтын эх хувь нь Бүгд Найрамдах Польш Улсын Эртний баримт бичгийн үндсэн архивт хадгалагддаг.

"ТОХТАМЫШ ХААН нь Чингис хааны ууган хүү Зүчийн үр удам"

- Тохтамыш хаан нь хэддүгээр зууны үед амьдарч байсан бэ. Түүхэн ач холбогдол талаас тайлбарлаж өгнө үү? 

- Алтан Ордны Тохтамыш хаан 1342-1406 онд амьдарч байсан. Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүн Алтан Орд Улсын хоёр хэсэг болох Хөх орд, Цагаан ордыг нэгтгэж байсан. Чингис хааны ууган хүү Зүчийн үр удам юм.

1376 онд өөрийн авга ах Урусыг насан эцэслэсний дараа 1377-1378 оны үед хаан ширээнд суусан. Зургаан жилийн дотор Крымын хойгоос Балхаш нуур буюу одоогийнхоор Литва, Польш зэрэг улсыг байлдан дагуулж байсан. 

- Тохтамыш хааны захидлын агуулгын талаар хэлж өгнө үү? ? 

- Захидалд Алтан Ордны Тохтамыш хаанаас илгээсэн элч төлөөлөгчдийн нэрсийг дурдсан. Тухайн үед хийсэн дайн тулаан, харьяа улс, аймгуудаас эрдэнэсийн санд алба хураах, хоёр улсын худалдаачид уулзах тухай бичсэн байдаг. Монголын архивын сан хөмрөгт 1600-аад оноос хойших баримт хадгалагддаг.

Тохтамыш хааны захидлыг хүлээн авснаар архивын баримтыг 200 гаруй жилээр урагшлуулж байгаа гэсэн үг.

"тамганы дотоод дөрвөлжин дэх бичээст "Шударга Султан Тохтамыш" хэмээн бичсэн"

- Захидлын бүтэц, хэмжээ ямар байсан бэ? 

- Казанийн их сургуулийн профессор А.М. Ковалевский (1800-1878), түүхч Н.К. Казем-Беку (1802-1870) нар судалгааг хийж дуусгаад 1850 онд "Алтан Ордны хаан Тохтамышаас Польшийн хаан Ягелло 1392-1393 онд бичсэн захидал" номд нийтлүүлсэн нь тус захидлыг шинжлэх ухааны судалгааны эргэлтэд оруулсан. Үүнээс хойш хийгдсэн олон судалгаа бий.

Захидал нь хоёр хэсгээс бүрдэх ба 39.6х19.8; 41.8х19.8 см хэмжээтэй. Уг бичвэрийг эртний уйгур бичгээр, дундад зууны түрэг хэлээр 25 мөрт бичсэн байна. Эхний хуудсанд 13 мөр, хоёр дахь хуудсанд 12 мөр бичвэртэй.

Захидлын нэгдүгээр мөрний Тохтамыш зургаадугаар мөрний "бизга", 14 дүгээр мөрний "Тэри биз-ни ярлукаб", 18 дугаар мөрний "бизга" гэсэн хэллэгийг мөр тэтгэн бичжээ.

Захидал хүлээн авагч Ягелло ван тан гэсэн хоёрдугаар мөр болон 3, 4, 5 дугаар мөрийг дарж бичсэн байгаа нь Монголчуудын албан бичгийн мөр тэтгэх, мөр дарах уламжлалыг хадгалан бичсэн байдаг юм байна. Энэ ёс нь монголчуудын албан хэрэг хөтлөлтийн уламжлалд 20 дугаар зууны эхэн хүртэл мөрдөгдсөн байдаг.

Захидлын эхэнд баруун талд гурав, дөрөв, тавдугаар мөрний дээд талд 6х6 сантиметр хэмжээтэй дөрвөлжин тамганы дардастай, хоёр дөрвөлжин хэлбэртэй, нэг нь нөгөө дотроо араб үсгээр бичсэн бичвэртэй.

Тамганы гадна талд арабаар бичсэн бичвэрийн орчуулга нь: "Нигүүлсэнгүй, Нигүүлсэнгүй Аллахын нэрээр. Бурхнаас өөр бурхан байхгүй (Аллах), Мухаммед бол Аллахын элч, Аллах түүнийг адисалж, мэндчилье" гэсэн бол тамганы дотоод дөрвөлжин дэх бичээсний орчуулга нь: "Шударга Султан Тохтамыш" хэмээн бичсэн байдаг.

Оросын эрдэмтэн В.В.Радлловын турк хэлнээс орос хэлэнд хөрвүүлсэн орчуулгыг монгол хэлэнд буулгасан захидлын орчуулгыг хүргэе. 

- Алтан Ордны Тохтамыш хааны захидлын талаар яриагаа энэ хүрээд дуусгая. Польш улсын архивын газрын хамтын ажиллагааны хүрээнд 1915 оны хүн амын тооллогын баримт бичгийг авч ирэх талаар Хууль зүйн сайд Х.Нямбаатар мэдээлсэн. Тус баримт бичгийн талаар танай байгууллагад байгаа мэдээллийн хүрээнд ярилцлагынхаа дараагийн хэсгийг үргэлжлүүлье. Польш улсын архивт байгаа 1915 оны Монголын хүн амын тооллогын хэзээ авах вэ?

- 1915 онд Оросын түүхч, судлаач И.М.Майский Монголд судалгааны багийг ахалж ажиллаж байхдаа хийсэн хүн амын тооллогын баримт  Польш улсын Краков хотын архив болон Санкт-Петербург, Москвад хадгалагддаг.

Тус тооллого нь Монгол Улсад 20 дугаар зуунд хийгдсэн анхны хүн амын тооллогын баримт байж болох ба Польшийн Краков хотын архивт дээрх хүн амын тооллогын ихэнх хэсэг буюу 7,800 орчим хуудас баримт байгаа юм.

Бид 2019 оноос хойш тус баримтыг авах асуудлаар холбогдох албан тушаалтнуудтай хэд хэдэн удаа уулзаж, хэлэлцсэн. Үүний үр дүнд энэ оны дөрөвдүгээр сарын 25-ны өдөр байгуулсан хамтын ажиллагааны санамж бичгийн хүрээнд энэ асуудал шийдэгдэхэд нэг алхам ойртож байна. Хоёр талаас судалгааны ажлын хэсгүүд гарна. 7,800 гаруй хуудас бичиг баримтыг авч ирэхэд нэлээд хугацаа шаардагдана. Ерөнхийдөө судалгааны ажил эхлээд явж байна.

"Польшийн Краков хотын архивт 1915 оны Монголын хүн амын тооллогын 7,800 орчим хуудас баримт байгаа"

 - 1915 оны хүн амын тооллого яагаад Польшийн архивт очсон бэ?

- Энэ талаар судлаачид янз бүрийн таамаг дэвшүүлдэг. Польшийн эрдэмтэн В.Л.Котвич Монголд судалгаа шинжилгээний ажлаар ажиллаж байхдаа судалгааны зорилгоор авч явсан гэх аман яриа байдаг. 

Мөн Оросын түүхч И.М.Майский “Орчин үеийн Монгол” номдоо монголын нийгэм, эдийн засаг, аж ахуй зэрэг бүхий л мэдээллийг багтаасан нарийн статистик мэдээг тусгасан байдаг тул  Монголд хийсэн судалгаагаа авч явсан гэдэг таамаглал ч бий.

- Тус хүн амын тооллогын талаар танай байгууллагад байгаа мэдээллээ хуваалцана уу? 

- Одоогийн байдлаар манай улсаас Чингис хааны музейн захирал, академич С.Чулуун баримтыг нүдээр үзэж судалгаа хийсэн. Түүний өгч байгаа мэдээллээр бол:
1915 оны хүн амын тооллогын судалгаанд өрхийн гишүүн бүрийн овог, нэр, ургийн овог (бүрэн бус), нас, хүйс, лам эсэх, гадна хошуунаас ирсэн эсэх, бичиг үсгийн мэдлэг, хүн амын нийгмийн давхаргын байдал, орлого, зарлагын мэдээлэл, намаржаа, хаваржаа, өвөлжөө, зуслангийн нүүдлийн газар, жилдээ авдаг өвс, тариалангийн хэмжээ зэргийг тэмдэглэсэн байдаг.

2023 оны дөрөвдүгээр сарын 19-20-нд зохион байгуулагдсан “Монголчуудын соёлын өв: Гар бичмэл архивын баримтын цуглуулга” олон улсын эрдэм шинжилгээний зургаадугаар хурал дээр Чингис хаан музейн захирал, академич С.Чулуун “1915 оны хүн ам статистикийн баримт түүхийн судалгааны чухал эх сурвалж болох нь” сэдэвт илтгэл хэлэлцүүлсэн. Энэхүү илтгэлд дурдагдсан мэдээллүүдээс хүргэе.

1915 оны судалгааг шар, хөх, улаан, хүрэн, хар гэсэн таван замын дагуу өнгөөр ялган тэмдэглэдэг байсан аж. Зам тус бүрийг хариуцагч ахалж явуулдаг байсан. Тус статистикийн ерөнхий удирдамжид гурван зүйл багтдаг. Үүнд:

1. Замын дагуух хүн амыг тоолох, ард хүмүүнийг ялган салгаж, гэртэй, гэргүй, эр, эм, лам, эсвэл гадна ямар хошуунаас ирсэн зэргийг тодорхойлох
2. Баян, дунд, хоосон эсэх, айл бүр хэчнээн тооны ямар малтай, аж ахуйн байдал, газар тариалангийн үйлдвэр, ой модны аж ахуй, жин, гарын ур зэрэг аж үйлдвэрийг нь хянан байцаах
3. Үгээгүй ядуу, дунд, баян гурван жишээний айлуудын орлого, зарлагыг тооцох, өрхийн гишүүн бүрийн нэр, нас, хүйсийг тэмдэглэсэн түүвэр судалгаа аж.
4. Судалгааны материалыг тусгайлж бэлтгэсэн статистикийн хүснэгтэд хөтөлдөг байсан бөгөөд энгийн дэвтэр дээр уулзсан хүмүүсийн байр байдлыг тэмдэглэдэг байжээ.

Мөн хүн амын бүртгэлээс гадна, бичиг үсгийн мэдлэг, намаржаа, хаваржаа, өвөлжөө, зуслангийн нүүдлийн газар, жилдээ авдаг өвс, тариалангийн хэмжээг тэмдэглэсэн.

Нэгтгэсэн дүнгээр хошууны урьдын өр, зарлага, овоо тахилгад зарцуулсан төсөв зэргийг нарийн тооцсон тусгай хуудаснууд байжээ.

- 1915 оны хүн амын тооллогын баримтыг авснаар ямар үр дүн гарах вэ? 

- Манай улс социализмын тогтолцооны үе буюу 1925 оноос ургийн овог хэрэглэхээ больчихсон байсан. Засгийн газрын 1997 оны нэгдүгээр сарын 8-ны өдрийн 17 дугаар тогтоолоор баталсан "Угийн бичиг хөтлөх журам"-ын хүрээнд ургийн овог гэдэг томьёоллыг албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн.

Энэхүү тогтоолын хоёрдугаар хэсэгт "хүн бүр өөрийн ургийн овогтой байна. Хэрэв мэддэггүй бол өөрийн нутгийн хүн амын бүртгэл, угийн бичиг, хүмүүсийн намтрыг судлах, мөн нутаг, уул усны нэрийг овог болгох, шинээр зохиомол овог үүсгэн хэрэглэж болно" хэмээн заасан байдаг.

Тус журмыг хэрэгжүүлэх явцад хүн амын ихэнх нь "Боржигон" гэх овгийг авсан бөгөөд үндсэн овгоо авч чадаагүй.

Манай улсад одоогоор 9,200 гаруй ургийн овог байна.

Бүгд Найрамдах Польш Улсаас 1915 оны тооллогын баримтыг авснаар монголчуудын ураг удмын судалгаа хийх том эх сурвалж болно.

- Ярилцсанд баярлалаа. 

- Баярлалаа.