ТАНИЛЦ: Хамгийн олон түгээгдсэн 10 хуурамч мэдээ ба түүнийг түгээсэн хуудас, группүүд

Хуурамч мэдээнүүдийг цуглуулж, баталгаажуулж, шинжлэх зуур маш олон зүй тогтол харагдлаа.

Хамгийн ноцтой дүгнэлтийг дээр бичив. Хуурамч мэдээг мэргэжлийн мэт (гарчигтай, зурагтай, мэдээний бүтэцтэй, мэдээний мэт сайт дээр байршсан, олон хандалттай) үйлдвэрлэж (хуурамч мэдээг тогтмол түгээдэг 100 орчим вэбсайт байв), түгээдэг баг, бүлэг олон арваар үүссэн бөгөөд мессэжээ “сэвэх” сувгуудын хүчийг улам бүр зузаатгаж буй нь ил тод харагдав. “Ийм багуудад улстөрчид үнэхээр их мөнгө зарж ажиллаж байгаа бололтой” гэж бодов.

Өнгөрсөн жил АНУ-ын Норфэстэрнийн Их Сургуулийн Дата аналитикс хөтөлбөрийн судлаач, доктор (Ph.D) Я.Борчулуунтай хамтран хийсэн “Фэйсбүүк сүлжээнд монгол хэл дээр тархсан хуурамч мэдээний судалгаа”-гаа хуваалцаж байна. 200 орчим хуурамч мэдээний сэдэв, агуулга, хэлбэр, түгээгдсэн байдлыг шинжилж, тэдгээр нь нийгэм цаг үеийн асуудлуудтай хэрхэн холбогдож байна, ямар зорилгоор түгээгдэж байна, олон нийт түүнийг хэрхэн хүлээж авч байна, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд энэ талаар хэрхэн мэдээлэв зэрэг асуудлуудад хариулж, үр нөлөөг тодруулахыг оролдлоо.

Гурван сарын хугацаанд МУИС-ийн Сэтгүүл зүй, олон нийтийн харилцааны тэнхимийн 10 гаруй оюутны хамт өдөр бүр аль болох олон удаа фэйсбүүкт орж, урт скролл хийж хуурамч мэдээг цуглуулав. Хуурамч мэдээ мөн болохыг баталгаажуулаад, дата цуглуулж буй хамтын талбарт олсон мэдээгээ оруулж, холбогдох мэдээллүүдийг нөхөөд бүгдийг баримтжуулж скрийншот хийх ерөнхий зарчим баримтлав.

Судалгааны үр дүн:

Үүний дараа гадаадынхныг үзэн ядсан агуулга бүхий мэдээ 13%-ийг эзэлжээ. Энэ сэдэвт 25 мэдээ багтсанаас дийлэнх нь буюу 20 нь хятадуудыг үзэн ядсан мэдээнүүд байв. Үлдсэн нь вьетнам, турк, солонгосчуудыг буруутгасан мэдээнүүд байв.

Сэдвийн давхцалаар авч үзвэл олны танил хүмүүсийн талаарх цуу яриа бүхий хуурамч мэдээ хамгийн олон байна. Мөн эндээс хятадуудыг үзэн ядсан мэдээнүүд дийлэнхдээ олны танил хүмүүс, хүчирхийлэл, эрүүл мэндийн асуудалтай холбогдож буйг харж болно. Нийт сэдвийн 12%-ийг эзэлж буй эрүүл мэндтэй холбоотой хуурамч мэдээ нь монголчуудын итгэл үнэмшил, шашин шүтлэгтэй холбогдож буйг мөн харж болно.

Эх сурвалжийн хувьд хуурамч мэдээг түгээсэн жинхэнэ аккаунт олноос гадна хуурамч аккаунтын тооноос хол зөрүүгүй байгаа нь харамсалтай. Учир нь энэ нь нэг талаас хуурамч мэдээнд тэдгээр хүмүүс итгэж байгааг, нөгөө талаас тэдний хэвлэл мэдээллийн боловсролын түвшин муу байгааг харуулж байна. Хуурамч мэдээг түгээж буй бодит хүмүүс дунд мэргэжлийн гурван сэтгүүлч байсан нь харамсалтай.  

Өөрөөр хэлбэл, тэд хуурамч мэдээгээр группээ амьдруулдаг, тэжээдэг, тэнд гишүүнчлэлтэй хэрэглэгчдийн санаа бодолд тогтмол, зориудаар нөлөөлж байна. Жишээ нь: Eegii Valueble Amelia, Дариа Дарьхан, НямОд Эгшиглэн зэрэг хуурамч аккаунт нь Монголоо Mongoloo группийн модераторууд бөгөөд хуурамч мэдээнүүдийг үүнээс гадна өөрсдийн хөтөлдөг бусад холбогдох группүүд рүү тогтмол түгээж байна. Ингэж ажилладаг хуурамч аккаунтууд олон бий.

Давхардаагүй тоогоор 92 вэбсайтаар нийт 207 удаа хуурамч мэдээ түгээжээ.

Сайтуудын дийлэнх нь блог маягийн, мэргэжлийн бус, дүр эсгэсэн сайтууд байв. Кликбэйт сайтууд байсныг ч дурдах хэрэгтэй. Хуурамч мэдээг түгээсэн сайтын дотор medee.mn, ubinfo.mn, zapost.mn зэрэг олонд танигдсан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд гарсан нь харамсалтай. Мөн олонд танил болсон, тогтмол хандалттай хэрнээ мэргэжлийн ангилалд оруулж болохооргүй хэд хэдэн завсрын сайтууд хуурамч мэдээг түгээж байна.

Хувийн чатаар түгээсэн хуурамч мэдээ нь Марк Зукерберг фэйсбүүкийг төлбөртэй болгох тухай бөгөөд жинхэнэ хаягуудаас ирсэн байв.

Дээрх хүснэгтүүдээс нийт 195 хуурамч мэдээг 1,076 эх сурвалж 125,500 орчим удаа шэйрлэж, хамгийн багадаа 222 мянган хүнд хүрснийг харж болно.

Хамгийн олон удаа хүнд хүрсэн 10 хуурамч мэдээний хагас нь Хятад/гадаадынхныг эсэргүүцсэн, гурав нь эрүүл мэнд, үлдсэн нь бизнес, санхүү болон хүчирхийлэлтэй холбоотой мэдээ байв. Хамгийн олон удаа хүнд хүрсэн 10 хуурамч мэдээний нийтлэг шинжийг мэдээг хүлээн аваад итгэсэн тохиолдолд төрөх сэтгэгдэл болон доорх скрийншотууд дээр үндэслэн тодорхойлов.

• Ямар ч баримт нотолгоо, эх сурвалжгүй.
• Сэтгэл хөдлөлд хүчтэй нөлөөлөх шидтэй. Хүлээн авагчид баярламаар, аймаар, жигшмээр, үзэн ядмаар сэтгэл хөдлөлүүд бий болгож байна.
• Нэг нь линк, бусад нь зурган хэлбэртэй. Өөрөөр хэлбэл хэлбэрийн хувьд итгүүлэн үнэмшүүлэх чадвар өндөр, жинхэнэ мэт дүр эсгэсэн.
• Гарчиг, тайлбарууд нь найруулга зүйн алдаатай.
• Өдөөн хатгасан шинжтэй. Цааш түгээ, дамжуул гэх мэтээр уриалсан.
• Монголчуудын нийгмийн тогтсон ойлголт дээр тоглосон.
• Олон нийтийг төөрөгдүүлэх, сувгийн нөлөөг тэлэх зорилготой.
• Зарим нь тухайн үед нийгэм, улс төрд болсон үйл явдалтай холбоотой.

С.Эдсон нарын ангиллаар хуурамч мэдээг авч үзвэл зохиомлоор үйлдвэрлэж, бий болгосон хуурамч мэдээ дийлэнх хувийг эзэлж байна. Хошигнол мэдээ, дуураймал мэдээ огт байхгүй бөгөөд зар сурталчилгааны зорилгоор бий болгосон хуурамч мэдээ цөөн тоогоор байв. Хуурамч мэдээнд фото/видео төөрөгдүүлэлт ашигласан тохиолдол хэд хэд гарчээ.

Зорилгын хувьд олны танил хүмүүсийн нэр төрд халдах, хувийн амьдралыг дэлгэн доромжлох зорилготой хуурамч мэдээ хамгийн олон буюу 44%-ийг эзэлж байна. Үүний дараа олон нийтийг төөрөгдүүлэх замаар тэдний санаа бодолд нөлөөлөх зорилготой мэдээ 29%-ийг эзэлжээ. Ийм зорилготой хэмээн тодорхойлсон мэдээний дийлэнх нь хятадуудыг үзэн ядуулах (Ерөнхийлөгчийн Монгол ялна, Хятадын эрлийзүүдийг улс төрөөс хөөх уриа/бодлого), хүчингийн хэргүүд (МАН-ын залуу гишүүд хүчингийн хэрэгт холбогдсон болон Ерөнхийлөгчийн цаазын ялыг сэргээх тухай хуулийн төсөл) болон улс төрийн шийдвэртэй, улстөрчтэй (УИХ-ын дарга М.Энхболдыг огцруулах г.м) холбоотой байв. Өөрөөр хэлбэл, тухайн үед нийгэмд болсон үйл явдалтай холбоотой хуурамч мэдээнүүд байв.

Дүгнэлт

1. Гурван сарын хугацаанд нийт 195 хуурамч мэдээг 1,076 эх сурвалж 125,500 орчим удаа шэйрлэж хамгийн багадаа 222 мянган хүнд хүргэжээ. Энэ бол Монголын цөөн хүн амтай нийгмийн хувьд томдсон тоо буюу аюултай нөхцөл байдал бий болсныг харуулж байна. 
    
2. Хуурамч мэдээ нь дараах шинж чанартай байна. Ямар ч баримт нотолгоо, эх сурвалжгүй хэрнээ жинхэнэ мэт дүр эсгэсэн. Сэтгэл хөдлөлд хүчтэй нөлөөлсөн,  шуурхай мэдээ, цааш түгээ, дамжуул гэх мэтээр өдөөн хатгасан шинжтэй. Гарчиг, тайлбарууд нь найруулга зүйн алдаатай. Монголчуудын нийгмийн тогтсон ойлголт дээр тоглосон. Олон нийтийг төөрөгдүүлэх, сувгийн нөлөөг тэлэх зорилготой, тухайн үед нийгэм, улс төрд болсон үйл явдалтай холбоотой.
    
3. Ангиллын хувьд дийлэнх хуурамч мэдээ нь зохиомол буюу санаатайгаар үйлдвэрлэсэн хуурамч мэдээ байна. Энэ болон бусад дата анализууд нь (хуурамч мэдээ түгээдэг 100 орчим вэбсайт бий болсон г.м) Монголын нийгэмд хуурамч мэдээг бүтээх, түгээх үйл явц тасралтгүй үргэлжилж байгаа бөгөөд үүнийг тогтмол хийдэг баг, бүлэг үүссэнийг нотолж байна. Хуурамч мэдээгээр хуудас, группээ тогтмол арчилж, дагагчид, гишүүдийнхээ санаа бодолд зориудаар нөлөөлж байгаа тохиолдол цөөнгүй байгаа нь аюултай.
    
4. Сэдвийн хувьд зарим сэдэв нь хэт ерөнхий (эрүүл мэнд), зарим нь хэт нарийвчилсан (хятадуудыг эсэргүүцсэн) байгааг ажиглаж болно. Хуурамч мэдээний сэдэв нарийвчилсан байна гэдэг нь тухайн сэдэвтэй холбоотой мэдээг санаатайгаар, чухам зорилготойгоор үйлдвэрлэж, түгээж буйг илтгэнэ.
    
5. Хэлбэрийн хувьд холбоос бүхий хуурамч мэдээ дийлэнх хувийг эзэлж байна. Энэ нь хуурамч мэдээг жинхэнэ мэт (вэбсайтын мэдээ мэт) харагдуулах зорилготойг харуулж байна. Учир нь хуурамч мэдээ тавигдсан вэб сайтууд бараг бүгдээрээ блог шинтжэй, сэтгүүл зүйн мэргэжлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэггүй гал тогооны сайтууд байсан. Харин видео мэдээ цөөн байгаа нь хуурамч мэдээ үйлдвэрлэгчид видеог эвлүүлж, монтажлах “өндөр” түвшинд очоогүй байгааг харуулна.
    
6. Хуурамч мэдээ түгээсэн жинхэнэ аккаунт олноос гадна хуурамч аккаунтын тооноос хол зөрүүгүй байна. Энэ нь хуурамч мэдээнд хүмүүс итгэж, хариу үйлдэл үзүүлж байгааг бодитоор баталж байна. Хуурамч мэдээ богино хугацаанд асар олон хүнд хүрч буй нь фэйсбүүк хэрэглэгчдийн шүүмжлэлт сэтгэлгээ болон боловсролын түвшин муу байгааг харуулж байна. Тиймээс хуурамч мэдээг ялган таних тухай мэдээллийг олон нийтэд хүргэх, тэдэнд хэвлэл мэдээллийн боловсрол олгох шаардлагатай. Мөн монголчуудын мэдээлэл хүлээн авч буй зуршлыг судлах шаардлагатай.
    
7. Хуурамч мэдээг түгээж буй эх сурвалжууд дунд мэргэжлийн сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл цөөн тоогоор байсан нь сэтгүүлчид нийтэлж, нэвтрүүлж буй бүх контентыг наад захын алхмуудаар баталгаажуулахгүй байгааг, сошиал медиа дахь контентыг хуулбарлан ашиглаж байгааг харуулж байна.
    
8. Олон нийтийг төөрөгдүүлэх зорилготой хуурамч мэдээнүүд дийлэнхдээ улс төрийн асуудалтай холбогдож байна.
    
9. Цаашид судалгааг үргэлжлүүлэхдээ фэйсбүүк хэрэглэгчдийн сэтгэгдэлд анализ хийх, кэйс судалгаа хийх замаар хуурамч мэдээний үр нөлөөг тодорхойлох, хоорондоо холбоо хамаарал бүхий эх сурвалжуудыг бүлэглэх гэх мэтээр хуурамч мэдээг үйлдвэрлэх, түгээх үйл ажиллагааг хэн хэрхэн зохион байгуулж буйд анхаарвал үр дүнтэй. Мөн алгоритмын шүүлтүүрт өртөхгүйгээр илүү өргөн хүрээнд дата цуглуулахад анхаарах шаардлагатай байна.