Монгол бол худалдаачин орон

Худалдаа гэж бараа болон үйлчилгээ нэг хүн, байгууллагаас нөгөөд мөнгөөр солилцон шилжихийг хэлдэг. Худалдааны сүлжээг зах зээл гэдэг. Улс орнууд хоорондын ийм шилжилтийг гадаад худалдаа гэнэ. Дотоодын нөөцөө ашиглан өөрийн хэрэгцээгээ хангаад, илүүдлээ бусдад нийлүүлэх нь худалдаж байна гэсэн үг.

Монгол бол худалдаачин (trader) орон. Худалдааны харьцаа (trade ratio) буюу гадаад худалдааны нийт эргэлт нь эдийн засгаасаа том улсуудын нэг. Дэлхийн банкны тайланд 2019 онд Монголын харьцаа 129, Канад жишээ нь 56 хувь гэжээ. Мөн худалдааны нөхцөл (terms of trade) буюу экспортоо импорттойгоо харьцуулвал манай улс голдуу л алдагдалтай гардаг.

Улс орнууд худалдаагаар яаж хөгждөг, Монголын худалдааны анхаарах цэгүүд юу вэ, яавал худалдааны өгөөжийг дээшлүүлэх вэ?

Хөгжлийн шат ба чөлөөт худалдаа

Буурай хөгжилтэй орон дундаж орлоготой улс болох нь бүсийн болон дэлхийн зах зээлийн худалдаанд аль хэр амжилттай оролцож буйгаас хамаарна. Амжилттай худалдаа нь гадаад валютын нөөцийг өсгөж улсын төлбөрийн тэнцлийг хангах, шаардлагатай тоног төхөөрөмж, технологи, эрчим хүч импортлох, дотоодын болон экспортын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, барааны үнийг бууруулах эх үүсвэр болдог.

Худалдаа хөгжлийг авчрахдаа гурван үе шатаар дамждаг. Эхлээд улс орон өөрийн харьцангуй давуу талаа ашиглан байгалийн бараагаа экспортлоно. Дараа нь орлогоороо дотоодын үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж импортоо орлуулдаг болно. Жишээ нь хүнсний ногоо тариачид төдөлгүй ногоогоо боловсруулдаг үйлдвэр барьдаг. Гуравт нь хямд хөдөлмөрийн хүчээ ашиглан экспортын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ. Гадаад дотоод нийлсэн том зах зээлд гаргаснаар нэгж бүтээгдэхүүний өртөг буурна (economies of scale).

Монгол Улс одоогоор зөвхөн эхний шатандаа явж байна. Цөөхөн зарим жижиг бүтээгдэхүүн дээр импортыг орлож эхэлсэн. Бүс нутаг, хөрш зэргэлдээ орнуудынхаа байгуулсан эвсэл, холбоод аль болох идэвх, санаачлагатай оролцож ирсэн. Манайх шиг жижиг орны хувьд зэргэлдээ орнуудынхаа дунд багахан ч гэсэн байр суурь эзлэх нь зөвхөн гадаад худалдаанаас гадна, тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлын баталгаа болдог.

Урд хөрштэй худалдаа ашигтай бөгөөд “нүүрсний дипломатыг” өрнүүлж байна. Хойд хөрштэй манайд худалдаа хэт тэнцвэргүй, алдагдалтай бөгөөд тэд Евразийн эдийн засгийн холбоонд нэгдэх, эхлээд чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах санал тавьсан. Энэ тухай судлах шаардлагатай. Ийм гэрээ байгуулснаар хоёр талын худалдааны эргэлт 250 сая ам.доллар буюу хоёр талын гадаад худалдааны эргэлт хоёрхон хувиар нэмэгдэх тооцоо гарсан учир яарах юу билээ.

МУ Дэлхийн Худалдааны Байгууллагад 1997 онд элссэн. Эдүгээ манайх бол харьцангуй нээлттэй, чөлөөт зах зээл. Дийлэнх бараа бүтээгдэхүүний гаалийн тариф 5 хувь. Хөршүүд маань 20-40 хувь. Ер нь хаалттай байх шалтгаан ч байхгүй. Худалдаа хөгжиж л зах зээл өргөжин, араас нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээнүүд нэмэгдэнэ.

Одоогоор МУ ганцхан Япон улстай чөлөөт худалдааны гэрээ 2016 онд байгуулсан. 2015 онд хоёр орны худалдааны эргэлт 294 сая ам.доллар байсан бол 4 жилийн дараа 2 дахин өсчээ. Манай импорт 2 дахин өссөн бол экспорт 20 сая ам.доллараас 15 сая ам.доллар болж буурчээ. Манай бүтээгдэхүүн Японы шаардлага, стандартыг хангаж чаддаггүй. Манай импорт бараг бүхлээрээ автомашин, дийлэнх нь олон жил явсан хуучин, буруу хүрдтэй машин.

Монголд мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнээ экспортлох талаар бүх түвшинд маш их ярьдаг. Гэтэл хөдөө аж ахуй бол аль ч оронд төр засгаасаа татаас авдаг, дотоодын зах зээлээ хамгаалсан, хаалттай салбар. Үндсэндээ, бидэнд бусдаас авах бараа маш их, харин зарах нь бараг байхгүй.

Бизнесийн орчин

Монгол Улс зэс, нүүрс эрдсээ урд хөрш рүүгээ худалдаж чамлахааргүй их орлого олсоор байна. Гэвч энэ орлогоороо хэрэглээгээ хангахаас хэтрэхгүй, эдийн засгийн өрсөлдөх чадвараа бүрдүүлж чадахгүй байгаа. Бид өрсөлдөх чадвараараа 2019 онд дэлхийд 102-т жагсаж байна. 10 жилийн өмнө 117-д байсан нь бараг хэвээрээ.

Бизнесийн орчин муу байна. МУ бизнес эрхлэлтийн орчны индексээр (Дэлхийн Банкны) дөрвөн жилийн өмнө 56, өнөөдөр 81-д оржээ. Арван шалгуур үзүүлэлтээс  “хилийн худалдаа” гэснээр нь бид 143-т. Бараа бүтээгдэхүүний экспорт, импорт хийхэд зарцуулагдаж буй хугацаа, өртөг зардлыг энэ үзүүлэлт харуулдаг. Монголд экспортын баримт бичиг бүрдүүлэхэд 168 цагийг зарцуулж буй нь хөгжилтэй орнуудаас 73, бүс нутгийн орнуудаас 3 дахин их байна. Гаалийн бүрдүүлэлтэд хөгжилтэй орнуудаас 10 дахин их буюу 134 цагийг зарцуулж байна. Зүүн Азийн орнуудад бол 57.5 цаг ажээ. (Ease of Doing Business 2020). Гадаад худалдааг хаанаас эхлэж дэмжихийг энэ баримт харуулж байна.

Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр гэхээс өмнө бизнесийн орчныг сайжруулах, үндэсний аж үйлдвэрийн салбараа хөгжүүлэх шаардлагатай. Тэгээд бид дотоодын үйлдвэрлэгчиддээ экспорын зах зээлийг нь тэлэх, нээх зам гаргаж өгөх ёстой.

Хөгжлийн санхүүжилт

Монголд гадны хөрөнгө оруулалтын дийлэнх нь уул уурхайн салбарт шингэдэг. Бусад салбарт шаардлагатай хөрөнгө оруулалтыг төр уул уурхайн орлогоосоо санхүүжүүлэх ёстой. Ялангуяа дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх боломжтой бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хөгжүүлэхэд хөрөнгө оруулах хэрэгтэй.

Жишээ нь АНУ-д 1982 онд Жижиг бизнесийн инновацийн хөгжлийн тухай хууль гаргаж, төр, хувийн хэвшлийн консорциум байгуулжээ. Эндээс салбаруудын суурь судалгааг санхүүжүүлж, олон шинэлэг бизнес, старт-апууд төрөн гарчээ. Өнөөгийн интернет, компьютерийн суурь болох өндөр зардалтай судалгааг төр санхүүжүүлж, улмаар Apple, Tesla зэрэг том компаниуд гарч иржээ. Манайхтай төстэй Чили улс энэ талаар арвин туршлагатай. Гэтэл манай хөгжлийн санхүүжилт хийх ёстой Хөгжлийн банкны захирлууд нь шил дарааллан шүүхэд очдог уламжлал тогтсон.

Гадаад худалдаа бас тодорхой эрсдлийг дагуулдаг. Дэлхийн зах зээлийн үнийн савлалт экспортын орлого, ашигт шууд нөлөөлдөг. Мөн экспортод геополитикийн тодорхой бус байдал, эрэлт хэрэгцээний мөчлөгтэй өөрчлөлтүүд зэрэг эрсдэл нөлөөлнө. Бас эдийн засгаа хэт чөлөөтэй болгох нь зарим салбарт бүтцийн өөрчлөлтийн ажилгүйдлийг өсгөдөг.

Чөлөөт худалдаа, даяарчлалаас бүгд хождог, энэ хэрээрээ хүмүүсийн амьдрал сайн сайхан болно гэж дэлхий нийтээрээ итгэж ирсэн. Хил хязгааргүй худалдаа бий болсноор олон сая хүн ядуурлаас гарч, хүмүүсийн амьдрал дээшилсэн. Гэвч даяаршсан чөлөөт худалдааны дэглэмээс олон орон үр өгөөжийг нь хүртэх ч, бүгдээрээ ялагч байдаггүй болохыг эдүгээ олон орны улс төрчид, эдийн засагчид ярих боллоо.