Нийгмийн халамж ба бүтээмж

Гэрэл зургийг Mpa.mn

Нийгмийн халамж гэж “эрүүл мэндийн доройтолтой, гэр бүлийн халамж, асрамж дутагдалтай, бие даан, эсхүл бусдын тусламжгүйгээр хэвийн амьдрах боломжгүй, өвөрмөц хэрэгцээ бүхий иргэн, нийгмийн халамжийн дэмжлэг, туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргэнд наад захын хэрэгцээг нь хангах зорилгоор улсаас тэтгэвэр, тэтгэмж олгох, тусгайлсан үйлчилгээ үзүүлэх үйл ажиллагааг” хэлнэ гэж Монгол Улсын “Нийгмийн халамжийн тухай хуулинд” тодорхойлжээ.

Нийгмийн халамж хүнлэг бүх нийгэмд зайлшгүй бий болдог. Бүх улс орны төр засаг нь нийгмийн тодорхой хэсгээ халамжлах бодлого боловсруулж хэрэгжүүлдэг. Харин энэ бодлогын үр дүн, өгөөж нь харилцан адилгүй байдаг.

Латин америкт Нийгмийн халамж хүртэхийн тулд хүүхдээ сургуульд явуул, вакцинд хамруул, сургалтанд суу гэж шаардсанаар ядуурлыг эрс бууруулжээ. Австралид нийгмийн халамж нь хэрэгцээнд тулгуурладаг. Хүн бүр хүсэлтээ гаргах эрхтэй ч, зөвхөн хэрэгцээтэй хүнд нь өгдөг.

Монголын нийгмийн халамж

Монголын эртний улсууд байгалийн гамшиг, дайн дажины улмаас үүссэн хоосрол, ядуурлыг арилгах, настан буурлууд, өнчин хүүхэд, хөгжлийн бэрхшээлтэй болсон иргэдийг асран тэтгэж байжээ.  Монгол Улсын тулгар төр /1206 он/ “Үгээгүй ядуусыг асран тэтгэх” сантай байсныг “Монголын нууц товчоо”-нд бичжээ.

Тэгвэл 800 жилийн дараа Монголын төрийн халамж зөвхөн үгээгүй ядуусыг асран тэтгэхээс өргөн хүрээг хамрах болжээ. Эдүгээ төрөөс 16 төрлийн 72 ангиллын 551 халамж, үйлчилгээг жилд 800 мянган хүнд буюу дөрвөн хүний нэгд хүргэж байна.

 

Нийгмийн халамжийг улс, орон нутгийн төсвөөс бүрэн санхүүжүүлдэг. 2015 онд 260.6 тэрбум төгрөг буюу ДНБ-ий 1.1 хувийг нийгмийн халамжид, хэрэв хүүхдийн мөнгийг оролцуулвал 2.1 хувийг зарцуулсан жишээтэй. Эдүгээ нийгмийн халамж хавтгайрч, эдийн засгаа хөгжүүлж чадахгүйд хүрчээ.

“Монголд 300 мянган залуу ажил хийхгүй, хөдөлмөрийн зах зээлд бүртгэлгүй байна. Улсын хэмжээнд халамж хавтгайрсан учир залуус боловсрол эзэмших, ажил эрхлэх хүсэлгүй байна” ЮНЕСКО-ийн Залуучууд бичиг үсэг тайлагдалт, ур чадвар хариуцсан хэлтсийн дарга Хиромичи Катаяама хэлжээ. Монголын “нийгмийн халамж зорилтот бүлэгтээ чиглээгүй, өгөөмөр, үр ашиг багатай учраас төрөлжсөн эдийн засгийн суурийг тавьж чадахгүй байна. Монголчууд уул уурхайгаас ихээхэн өгөөж хүртэж буй ч, зөв зүйтэй хуваарилж чадахгүй байна” гэж Дэлхийн Банкнаас өнгөрсөн 7 хоногт гаргасан ‘Уул уурхай ба оюун ухаан’ нэртэй тайланд тэмдэглэжээ.

Монголчууд бид олсон мөнгөө хэрэглээндээ зарцуулж, ирээдүйд орлого олох чиглэлд зарцуулахгүй байгаа нь үнэн.

Халамж ба хөдөлмөрийн зах зээл

Өнөөдөр ажил хийх хүн олдохгүй байна гэх эгдүүцэл ажил олгогчдоос хамгийн их сонсогдож байна. Үнэхээр ч ЖДҮ эрхлэгч нарт тулгардаг хамгийн том зовлон бол хөрөнгө мөнгөнөөс гадна хүний нөөц. Харин томоохон компаниуд бол хөдөлмөрийн зах зээл дээрх цөөн тооны ур чадвартай ажиллах хүчний хойноос ширүүн өрсөлдөж байдаг.

Зарим ажлын байр цалиндаа дүйцэхүйц эсвэл түүнээс ч өндөр өртөг зардалтай (мөнгөн бус ч орно) учир олон хүн албан бус салбарт орох сонголт хийдэг. Голдуу ур чадвар бага шаардсан, цалин багатай ажлын байруудад ажиллах хүн олдохгүй байгаа томоохон шалтгаануудын нэг бол энэ. Мөн гэр бүлийн гишүүн нь өвдөх, эмэгтэйчүүд бол хүүхдээ асрах гэх мэт олон асуудлууд ажилгүйдлийн шалтгаан болдог.

Сүүлийн үед шинэ залуу боловсон хүчний эзэмшсэн ур чадвар, мэргэшил ба ажлын байранд шаардагдах ур чадварын хооронд зөрүү үүсч байгаа. Үүнийг олон салбарт уусч нийцэх ерөнхий ур чадваруудыг эзэмшүүлэхэд анхаарах, мөн дахин мэргэшүүлэх чиглэлийн хөтөлбөрүүдийг сайжруулж байж шийднэ. Энэ тухай 2015 оны Рандын судалгаанд харуулжээ.

Англи, Герман зэрэг орнуудад нийгмийн халамжийн нэг үүрэг нь ажил олж өгөх болжээ. Хөдөлмөрийн чадвартай хүн олж өгсөн ажлыг нь хоёр, гурван удаа дарааллан хүлээн авахгүй бол халамжаас хасдаг болжээ. Мөн ядуурлын халамжийг “хүүхдийн ядуурлын халамж” болгож анхаарлын төвийг бүгдэд биш, ирээдүйд шилжүүлжээ.

Халамжийн шинэ тогтолцоо

Монголд хүмүүсийн орлого бүтээмжээсээ их болжээ. Нийгмийн хөдөлмөрийн бүтээмжийг нэмэгдүүлэхийн тулд бид уул уурхайгаас өөр, өндөр бүтээмжтэй, ирээдүйд орлого олох салбарыг хөгжүүлэх шаардлагатай байна. Өндөр боловсролтой ажиллах хүч харьцангуй нэмэгдсэн ч тэднийг шингээж, ур чадварыг нь ашиглах орчин байхгүйгээс “тархины гоожилт” болж тэд гадаадад гарсаар байгаа. Үүнийг зөв инстүүц, орчин бүрдүүлэх замаар л шийднэ.

Монгол Улс халамжийн бодлогоо эргэн нэг харж, халамжийн хөтөлбөр бүрийн нөлөөллийн үнэлгээг хийж,  нийгмийн халамжийг шинэчлэх шаардлагатай байна.

Эцэст нь татварыг ажил олгогч биш иргэд өөрсдөө төлдөг тогтолцоотой болох шаардлагатай боллоо. Ажил хийж буй хүн бүр цалингийнхаа гуравны нэгийг төрд тушааж буйгаа бүрэн ойлгохгүй байна. Учир нь ажилтан цалингийн татвараа өөрөө биш,  ажил олгогчоороо дамжуулан төлдөг. Ажил олгогч нь татварыг нь улсад шилжүүлээд, үлдсэнийг нь цалин гэж ажилтанд шилжүүлдэг. Хэрвээ хүн бүр цалингаа бүтнээр нь гар дээрээ эхлэж авчихаад, дараа нь түүнээсээ татвараа төлдөг болвол татварын мөнгөөр чинь ажилладаг төрийнхөө үйл ажиллагаанд илүү хяналт тавина. Ардчилсан орны иргэд төрийн үйл ажиллагааг сайн хянаж оролцдог түлхүүр нь энэ.

Нөгөө талаас хүн бүр өөрөө татвар төлдөг болсны дараа хэнийг нь халамжлах ёстой хэнийг нь ажиллуулах ёстойг тогтооход үлэмж хялбар болно. Гэр бүлийн орлого нь тодорхой түвшнээс доогуур бол татварыг нь буцааж олгоод, дээр нь халамжийн мөнгө нэмэн олгодог нь нийгмийн орлогын шударга хуваарилалтын хамгийн өгөөжтэй хэрэгсэл.

2020.09.28