ЖДҮ бол хөгжлийн толь

Эдийн засгийн өсөлт ба эдийн засгийн хөгжил нь ялгаатай ойлголтууд. Өсөлт болгон хөгжил биш. Харин хөгжил бол өсөлт. Хөгжилд өсөлт чухал болохыг Английн эдийн засагч Пол Коллер “Адагт үлдсэн тэрбум” номондоо харуулжээ. Эдийн засаг хөгжихгүй бол ядуурал буурахгүй гэдгийг тэр баталсан юм.

Манай эдийн засаг 90-ээд оноос өссөн ч, хөгжил зөвхөн 2010 оноос хойш эхэлсэн. Энэ хөгжлийг авчирсан ганц салбар бол уул уурхай. Гэхдээ энэ хөгжил ганцхан салбараас хамааралтай учир тогтворгүй, баталгаагүй гэдгийг эдийн засгийн хоёр ч удаагийн хямрал харуулав. Экспортын 80 хувийг бүрдүүлдэг уул уурхайн салбарт, хөрөнгө оруулалттай нь зэрэгцүүлэхэд харьцангуй цөөн буюу 58 мянган хүн ажиллаж байна.

Хамгийн олон хүн ажиллаж, эдийн засагт тус бүрдээ бага боловч, хамтдаа хамгийн том хувь нэмэр оруулдаг ААН бол жижиг дунд үйлдвэрүүд (ЖДҮ) юм. ЖДҮ бол эдийн засгийн ноён нуруу ч гэдэг. Тийм ч учраас тухайн орны ЖДҮ ямар бүтээгдэхүүн, үйчилгээ хүргэж, ямар техник, технологи ашиглаж, ямар бүтээмжтэй ажиллаж байгаа нь улсынх нь хөгжлийн толь болдог. Манай ЖДҮ-ийн дүр төрх ямар байна вэ?

ЖДҮ-ийн одоо байгаа дүр төрх

Монголбанкны судалгаанд (Д.Ган-Очир ба бусад. 2018) төрд бүртгэлтэй 80-аад мянган ААН-ээс 60 мянга нь ЖДҮ ангилалд ордог гэжээ. ЖДҮ-үүдэд улсын ажиллах хүчний 43 хувь буюу 900-аад мянган хүн ажилладаг атлаа ДНБ-ий дөнгөж 17, эскпортын 2.3 хувийг бүтээдэг. Монголын ЖДҮ-үүд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ экспортод гаргаж чадахгүй байна. Тоног төхөөрөмж, тодорхой түүхий эдээ гадаадаас валютаар аваад, дотооддоо төгрөгөөр борлуулдаг учир ханшийн зөрөөнөөс тэдний ашиг өсөх, бизнесээ тэлэх боломж нь ихээхэн хамаардаг.

Монголын компаниудын, түүний дотор ЖДҮ-ийн тоо мэдээлэл бүрэн бус, тодорхойгүй учир судалгаа хийхэд хүндрэлтэй. АХБ-ны судалгаагаар (Asia SME Finance Monitor 2014. Page 102) 2013 оны байдлаар 50-аас цөөн ажиллагсадтай компани 97,762 байсан нь нийт бүртгэгдсэн компанийн 98.2 хувийг эзэлжээ. Гэхдээ бүртгэлтэй компаниудын 90.6 хувь нь 10-аас цөөн ажиллагсадтай микро компаниуд. Монголын бүртгэгдсэн компаниудын тал нь юу ч хийдэггүй, хаагдсан аж.

1990 оноос хойш ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх талаар хамгийн их ярьсан ч, 30 жилийн дараа хүлээлтээс илт доогуур байна. Төрөөс ЖДҮ-г эхэндээ зөвхөн гадаад, дотоодын зээл, тусламжаар дэмжих гэж оролдож байлаа. Зөвхөн 2007 онд л Жижиг, дунд үйлдвэр үйлчилгээг дэмжих тухай анхны хууль батлагджээ. Түүнээс хойш энэ хуулийг шинэчлэх гэж оролдсон ч, УИХ батлахгүй өдийг хүрчээ.

Энэ хуулиар л 200-аас цөөн ажиллагсадтай, эргэлт нь жилд 1.5 тэрбум төгрөг хүрдэггүй ААН-ийг ЖДҮ гэж заасан. Гэвч амьдрал дээр салбар, салбараар ялгаатай тооцдог болов.

Аж үйлдвэрийн салбарт, 20-оос цөөн ажиллагсадтай, жилд 250 сая төгрөгөөс бага эргэлттэй бол ЖДҮ гэж тооцож байна. Үйлчилгээний салбарт 50-аас цөөн хүнтэй, 1 тэрбум төгрөгөөс бага эргэлттэйг ЖДҮ гэх болов. Аль салбарын ЖДҮ-г яаж тооцоод, гааль, худалдааны татвараас хөнгөлж чөлөөлөх нь хууль тогтоогчдод илүү ашигтайгаас хамаардаг. Энэ ойлгомжгүй байдлаас болоод ЖДҮ-ийн статистик мэдээлэл гаргаж чадахгүй байна.

Дээрх Монголбанкны судалгаагаар ЖДҮ бизнес эрхлэгчдэд тулгараад буй хамгийн том хоёр асуудал бол санхүүжилт ба хүний нөөцийн чадавх гэж гарчээ. ЖДҮ-г хөгжүүлэх талаар төр засаг нэрэн дээрээ түмэн бодлого явуулж, тэрбумаар нь төгрөг зарцуулдаг ч, нидэр дээрээ яг хэнд очдог байсныг саяхан иргэд мэдсэн. Гурван хувийн хүүтэй, ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх сангийн зээлийг УИХ-ын 76 гишүүний 55 нь өөрийн болон холбоотой этгээдийн компаниудад олгуулаад байна. Тэдэнтэй хариуцлага тооцож чадахгүй, жилийн дотор хэрэг замхарч мартуулах чиглэлд явж байна. Сүүлийн арван жилд энэ сангаар 7,536 зээлдэгчид 835 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг олгосны ихэнхийг төрийн түшээд өөрсдөө авчихсан гэвэл хэн ч гайхахгүй болжээ.

Төр засаг нь ийм байгаа улсад ЖДҮ эрхлэгчид боловсон хүчнээ өөрсдөө бэлдэх боломж хомс, боловсрол, ялангуяа мэргэжил техникийн дадлага нь бизнесийн хэрэгцээ шаардлагыг хангаж чадахгүй байгааг бас л гайхах шаардлагагүй юм. Бизнес, судалгаа шинжилгээ хооронд нягт уялдаа холбоотой байж л улс орны хөдөлмөрийн бүтээмж нэмэгддэг.

Дүр төрхөө өөрчлөх нь

Толин дахь дүрсээ өөрчлөхийн тулд, дүр төрхөө л өөрчлөхөөс өөр сонголтгүй. ЖДҮ-ийг дэмжихдээ зөвхөн зээл, тусламж гэхээс илүү хатуу ба зөөлөн дэд бүтцийг хөгжүүлэх шаардлагатай. Зам тээвэр, харилцаа холбоо, цахилгаан эрчим хүч зэрэг хатуу дэд бүтэц чухал үүрэгтэй. Зөөлөн дэд бүтцийг жишээ нь солилцооны (хэлцлийн) зардлаар (transaction cost) хэмжиж, сайжруулж болно. Энэ зардал өндөр бол солилцоо удаан, эсвэл бүр хийгдэхгүй, эдийн засгийн эргэлт зогсоно. Жишээ нь ЖДҮ-ийн зээлийн барьцаа бүрдүүлэхэд дунджаар 2.4 сая, төрийн болон бусад хөнгөлттэй зээлд хамрагдахад 521 мянган төгрөгийн зардал гардаг (ERI судалгаа. 2017) ажээ. Дээр нь төрийн байгууллагуудтай харилцахад зарцуулсан цаг хугацаа (бэлэг сэлт, авлига гэх мэт) нэмэгдэнэ. Төрийн эдийн засгийн байгууллагууд инститүцийн хувьд өсч хөгжиж чадвал бизнесийн солилцооны зардал эрс буурдаг.

Бусад орны түүхээс харахад бүтээгдэхүүний үнэ цэнийн хэлхээний тодорхой хэсэгт ЖДҮ оролцож төрөлжин, өсч томорсон байдаг. Япон, Солонгосын том компаниудыг дагаад олон арван мянган ЖДҮ хөл дээрээ боссон. Жишээ нь Тоёото машины үйлдвэрлэлийг тойроод бэлтгэн нийлүүлдэг олон компани бий болж, өсч томорсоор бие даасан Тоёото хотыг бүрдүүлжээ.

Монголд харин том компаниуд жижгүүдээ унагаж байна. Өөрийн банк, газар тариалан, үйлдвэрлэл, хүнс, бэлэн хоол бас авто машин зардаг, ТВ сонинтой том компаниудтай ямар ч жижиг компани өрсөлдөж чадахгүй, дампуурч байна. Бусаддаа боломж олгож, охин компаниудаа ажиллагсдад нь хувьчлаад, өөрийн үндсэн бизнест төвлөрч буй компаниуд ч бас байна. Монголд архины болон ноолуурын салбарт монополь тогтож байна. Том компани, банкууд бүх бизнест орохоо зогсоож төвлөрөх, томрох, олон улсын зах зээл дээр гарах цаг нь болсон. Тэгвэл ЖДҮ ч тэлэх боломж гарч, ажлын байр нэмэгдэхийн хэрээр ядуурал буурахад нөлөөлнө.

Гэхдээ аж үйлдвэрийн дөрөв дэх хувьсгалын үр дүнд ЖДҮ-т шинэ боломж бий болж эхэллээ. Олноор биш, тухайн хэрэглэгчид тааруулж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх цаг ирж байна. Мөн 3D принтерийн технологи ашиглах боллоо. Аж үйлдвэрийн хувьсгалаар үйлдвэрлэл, түгээлтийн дахин хуваарилалт явагдаж байгаа нь ЖДҮ эрхлэгчдийг түргэн, ухаалаг суралцаж, олон улсын зах зээлд гарах боломж олгож байгаа юм. Төр засаг ч гэсэн энэ төрлийн зөөлөн дэд бүтцийг бүрдүүлэх шаардлага тулгарлаа.

Шинэ бизнес эхлүүлж байгаа ЖДҮ эрхлэгчдэд эхний хэдэн жилд нь татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт үзүүлж болох юм. Дотоодод үйлдвэрлэх боломжтой ч, импортоор авч буй бүтээгдэхүүнийг татварын болон бусад аргаар зохицуулж, дотоодын үйлдвэрлэлийг хамгаалах, дэмжих шаардлагатай.

ЖДҮ эрхлэгчид арилжааны банкуудаас санхүүжилт авдаг. Тэд ихэвчлэн 1-5 жилийн хугацаатай, 10-50 сая төгрөгийн санхүүжилт хүсдэг. Монголбанк зарим орны жишгээр ЖДҮ-т олгож буй зээлийн заавал байлгах ёстой нөөцийг бууруулах, тэр хэмжээгээр банк ч зээлийн хүүгээ бууруулах арга хэмжээ авч болох юм. 

ЖДҮ хөгжиж томрох тусам улс орон хөгждөг.