Замбараагүй зар сурталчилгааг хязгаарлахад зайлшгүй мөрдөх заалтууд

Зар сурталчилгаа нь шинжлэх ухаан болтлоо хөгжсөн энэ үед иргэн хүн хүссэн хүсээгүй аливаа төрлийн зар сурталчилгаанд өртөж байдаг нь жам болсон гэлтэй.

Энэхүү давлагаанд дархлаатай байж үнэн худлыг дор бүрнээ дэнслэн төөрөлдөхгүй байх нь нэн чухал асуудал болжээ. Монгол Улсын хэмжээнд зар сурталчилгааг зохицуулсан бие даасан хууль хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа билээ.

Зар сурталчилгааны тухай хуулиар зар сурталчилгааг бүтээх, түгээх, байрлуулах түүнд хяналт тавих болон шударга өрсөлдөөнд харшлах, хэрэглэгчийг төөрөгдөлд оруулах, хуурч мэхлэх, тэдний ашиг сонирхолд хохирол учруулахуйц зар сурталчилгааг хориглохтой холбоотой харилцааг зохицуулдаг. Зар сурталчилгаа нь үнэн, хэрэглэгчдэд хүртээмжтэй байж, агуулга, хэлбэр, түүнийг түгээж байгаа арга хэрэгслээс үл хамааран зар сурталчилгаа гэж хэнд ч ойлгогдохоор байх наад захын шалгуур үзүүлэлт бий.

Хуульд, хууль бус зар сурталчилгаа гэсэн ойлголт байх бөгөөд түүнийг дотор нь

• Зүй бус
• Бодит байдалд үл нийцсэн
• Ёс суртахуунд үл нийцсэн
• Далд зар сурталчилгаа хэмээн дөрөв ангилан авч үздэг.

1. Хуулийн хэрэгжилт туйлын хангалтгүй байгааг бид олон зар сурталчилгаанаас харж болно. Жишээлбэл, FM, радиогоор улиг болтлоо явах хэн нэгэн улс төрч, урлаг, соёлын оддыг элэглэн бүтээгдэхүүн сурталчлах нь хэрээс хэтэрсэн гэхэд хилсдэхгүй. Энэ төрлийн сурталчилгаа бол бусдын нэр төр, алдар хүндэд харш буюу зүй бус сурталчилгаанд тооцогддог. Иргэдийн хангалттай тодорхой мэдээллийг орхигдуулан, эсхүл мэдлэг, туршлага дутмаг буюу итгэмтгий байдлыг нь ашиглан хэрэглэгчийг төөрөгдөлд оруулсан, өөрийн барааг бусдынхтай ижилсгэн сурталчилсан бол мөн л зүй бус сурталчилгаа болох юм.
2. Бодит байдалд үл нийцсэн сурталчилгаанд, манайх 30–80 хувийн хямдрал зарлалаа хэмээн байдгаараа бархирсан байх мөртлөө зорин очвол, бодит байдал дээр хямдрал байдаггүй, эсхүл 5–20% хөнгөлөлт үзүүлсэн төдий байдгийг бид бүхэн мэдэх билээ. Энэ мэтчилэн үнээс гадна, бүтээгдэхүүний зориулалт, бүтэц, найрлага, үйлдвэрлэсэн арга, огноо, шинж чанар, хэрэглэх арга, хугацаа, тоо, хэмжээ, гарал үүсэл, төлбөр тооцооны нэмэлт нөхцөл, баталгаат эдэлгээний болон ашиглах хугацаа зэрэг олон зүйлээр таныг төөрөгдүүлсэн бол бодит бус зар сурталчилгаа яах аргагүй мөн юм.
3. Заримдаа ч суваг солих төдийд бие “занзайтал” авах эротик шинжтэй рекламын асуудлыг яаж шийдэх вэ? Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн томоохон төлөөлөл телевиз хэмээгч нь айл гэрт урилгагүй давхиад ордгоороо онцлогтой. Түүгээр бүх насныхан мэдээлэл дамжуулан авдгийг бодолцох л ёстой болов уу? Гэтэл манай зар сурталчилгаанд оролцогч талууд маань энэ асуудлыг үл ойшоосоор дэндүү удсан. Саяхны нэгэн жишээ хэлэхэд, дугуйн нөхөөстэй холбоотой рекламд нэг хүүхэн орой бүр хачин жигтэй орилоод сүүлдээ ч чихэнд хоногших маягтай болдгийн даваан дээр орилдог яг тэр хэсгийг нь /монтажлах/ маягтай засаж янзлаад дуусаж билээ. Урлаг, соёлынхон тоглолт, үзвэрээ рекламдахдаа эротик өнгө аяс ашиглаад хэдийнээ сурчихжээ. За тэгээд, Монгол Улсын Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан үндэс угсаа, хэл, арьсны өнгө, нийгмийн гарал, нас, хүйс, мэргэжил боловсрол, шашин шүтлэг, үзэл бодлыг гутаан доромжилсон үг хэллэг, харьцуулалт, дүрслэл зэргийг ашиглах явдал бол хаа саагүй байсаар байна. Хамгийн наад захын жишээ гэхэд баруун аймгийнхны ярихыг элэглэж, шоглосон ёс зүйгүй зар сурталчилгаа энүүхнээс авахуулаад энтээх хүртэл олон бий.
4. Далд зар сурталчилгаанд хэрэглэгчийн ухамсарт шууд бусаар нөлөөлөх зар сурталчилгааг оруулж тооцно. Далд зар сурталчилгааг энгийн хүн бүү хэл мэргэжлийнхэн ялгахад ч төвөгтэй. Таны зар сурталчилгаа гэж бодоогүй зүйлүүд цаанаа далд зар сурталчилгааны шинжийг агуулсан байх нь бий. Жишээлбэл, согтууруулах ундааны төрлийн зар сурталчилгааг нэвтрүүлэхийг хориглосон байх үед манай үндэсний үйлдвэрлэгч нар далд сурталчилгааны хэлбэрийг нэлээн сайн ашигласан байдаг. “Алсын хараатай амьдаръя” хэмээн уриалах мөртлөө алдарт "Хараа" архиа сурталчлах жишээтэй. Харин “АПУ” ХХК үүнээс юугаараа дутхав гэсэн шиг “ЕРӨӨЛ” архиа “Ерөөл өргөж амьдаръя” хэмээн сурталчилж байсныг санах юм. Хуулиар хориглоогүй аргыг ч сайн судалж өргөн ашигласан байдаг. Монголын телевизүүд нэвтрүүлэхгүй болсон хойно, Өвөрмонголын одон телевизээр энэ мэтийн сурталчилгаа нь монгол орон даяар хэсэг сайн явж билээ. Спиртний эсрэг зар сурталчилгаанд тавих хяналт нэлээн сайн хэрэгжиж байгаа бөгөөд та бүхэн уг зар сурталчилгааг “Хэтрүүлэн хэрэглэх нь таны эрүүл мэндэд хортой” гэсэн санамж, +21 гэсэн анхааруулга байнга дагалдаж байдгаар нь мэдэх билээ. Яг үүн шиг эрүүл мэндийн салбарт тавих зар сурталчилгааны хяналтыг сайжруулах цаг нь ирсэн.

Эдгээр дөрвөн төрлийн хууль бус зар сурталчилгааг бизнесийн байгууллагууд, хувь хүн захиалах, студи, продакшн буюу тус чиглэлийн контент үйлдвэрлэгч медиа компаниуд бүтээх, хэвлэл мэдээллийн янз бүрийн олон сувгууд цааш нь түгээх зэрэг үйлдлүүдийг хуульд хориглосон байдгийг мэдэх хэрэгтэй!

2002 онд Улсын Их Хурлаас батлагдсан Зар сурталчилгааны хууль хөрсөн дээр бууж бүрэн хэрэгжихэд олон талын хүчин чармайлт, оролцоо тулгуурлах нь мэдээж. Жишээлбэл, бизнес эрхлэгч нар маань бизнесийн ёс зүйгээ баримталдаг, хуулиар үүрэг хүлээсэн төрийн байгууллагууд нь хяналтын тогтолцоогоо сахин биелүүлдэг, иргэд энэ талын мэдлэг ойлголттой болж, эргээд мэдээлдэг болсон цагт цэгцрэх асуудал. Тус хуульд засаж залруулах, нэмж сайжруулах олон зүйл байж болох ч анх батлагдахдаа бүтээгч, түгээгч, захиалагч нарыг эн тэнцүү авч үзэн хариуцлага хүлээлгэдэг болсноороо маш дэвшилттэй хууль болж байсан.

Зарын үнэн бодит мэдээллийг зарлуулсан байгууллага, хувь хүн бүрэн ХАРИУЦАХГҮЙ тухайд

Замбараагүй зар сурталчилгааг дэврээхэд хамгийн их үүрэг гүйцэтгэж буй зүйл бол “зарын үнэн бодит мэдээллийг зарлуулсан байгууллага, хувь хүн хариуцахгүй” гэх халхавч юм.
Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд болох сонин, сайт, телевизүүдээр зарын үнэн бодит мэдээллийг зарлуулсан байгууллага, хувь хүн бүрэн хариуцна гэсэн тайлбар явдагтай бид хэдийнээ дасал болсон билээ.

Гэвч энэ нь хууль зүйн талаасаа ямар ч боломжгүй бөгөөд зар сурталчилгаанд оролцогчид буюу бүтээгч, захиалагч, түгээгч нар нь тэнцүү эрх эдэлж, үүрэг хүлээдэг.

Гэвч хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд болох зар сурталчилгааг түгээгч нь захиалагч, бүтээгчтэй гэрээ байгуулахдаа хуулиас давсан зохицуулалт тусгаж хариуцлагаас мултрах гэсэн оролдлого хийж буй нь өөрөө хүчин төгөлдөр бус гэж тооцож болох гэрээ юм.

Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт зар сурталчилгаанд тавих хяналтыг Оюуны өмчийн улсын хяналтын алба, Өрсөлдөөний тухай хуульд заасан асуудлаар Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчийн төлөө газар хэрэгжүүлдэг. Гэвч энэ хоёр байгууллагын хийж хэрэгжүүлж буй ажил зар сурталчилгааны асуудал дээр тэг үзүүлэлттэй байсаар өдий хүрч ирлээ.

Хяналт тавьж, арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн ажил гэвэл хуруу дарам цөөн байх болов уу. Өөрийн санаачилгаар хөдлөх боломж хуульд олгосон боловч орон тооноос болдог уу, ашиг сонирхлын зөрчилтэй асуудал байдаг уу, хийж байгаа зүйл даанч алга. Угтаа хуулийг нь харахлаар, тухайн аж ахуйн нэгжийн тусгай зөвшөөрлийг нь түдгэлзүүлэх, эсхүл цуцлах саналыг уг зөвшөөрлийг олгосон эрх бүхий байгууллагад тавих, хууль тогтоомж зөрчсөн зар сурталчилгааг түгээхийг зогсоох, зар сурталчилгааг хуульд заасан шаардлагад нийцүүлэхийг шаардах зэргээс авахуулаад хуульд заасан хариуцлага оногдуулах, шүүхэд нэхэмжлэл гаргах бие даасан эрхтэй болохыг заасан байна. Хууль бус, замбараагүй зар сурталчилгааны зах зээлийг хязгаарлах хэмжээний дорвитойхон ажил хийхийг, бид шаардах цаг нэгэнт бий болжээ.