Авлигатай тэмцэгч, аймшиггүй комиссарын эрэл

Ерөнхийлөгч Х.Баттулга нийтийн мөнгө нийтэд хүртээмжгүй, иргэдийн хагас нь ядуу тарчиг амьдарч байна. Авлигын томоохон хэргүүд шийдэгдэхгүй байна. АТГ-ын удирдлагыг солино гэж УИХ-ын хаврын чуулганы нээлтэн дээр сарын өмнө мэдэгдэв. Төдөлгүй Тамгын газрын дарга З.Энхболд нь АТГ-ын даргыг олон нийтийн санал асуулгаар долоо хоногийн дотор тодруулж, нэрийг нь Ерөнхийлөгч УИХ-д өргөн мэдүүлэхийг зарлав.

Хэн ч тодорсон, хүлээж буй албан тушаал нь монгол шиг танил талдаа дулдуйдсан нийгэмд, эзэндээ тун халтай ажил бололтой. Авлигын гэмт хэргийг мөрдөн шалгах үүрэгтэй энэ газрын анхны дарга, тэргүүн комиссар (Б.Дангаасүрэн) нь тодорхой бус шалтгаанаар гадаадад нас барсан бол, дараагийнх нь (Ч.Сангарагчаа) шоронд орсон, гурав дахь нь (Н.Ганболд) өөрийн хүсэлтээр огцорсон, нөхөн томилогдсон дөрөв дэхийг нь (Х.Энхжаргал) олон хүнийг, түүний дотор хоёр ч Ерөнхий сайд асныг хоморголон баривчилж “ажил хийсэн дүр эсгэх” болсон учир Ерөнхийлөгч огцруулах гэж байна.

Уг нь энэ албан тушаал дээр гадаадын хүн тавьж л Монголын авлига буюу албан тушаалаа хувийнхаа ашиг сонирхолд урвуулан ашиглах гэмт хэрэг эрс түргэн багасах юм. 

1970-аад онд Хонконг-д мафи (triad), авлигыг цагдаагийн даргаа англи хүнээр томилон тас цохиж чадсан бол, саяхан Давж заалдах дээд шүүхийн шүүгчээр Англи, Канадын хоёр эмэгтэйг томилсон байна.

Авлигатай хийх тэмцлийн манлайлагч хэн ч болсон, дараах гурван ажлыг хийх цаг.

Нэг. “Сэтэртэй” намуудаа сэгсрэх 

Монголчууд ардчиллаа мандуулах гэж 28 жил, авлигаа ялах гэж 22 жил тэмцэж байна. Авлигын эсрэг хууль 1996 онд анх батлагдав. 2002 онд авлигатай тэмцэх үндэсний хөтөлбөр хүртэл гарав. 2003 онд НҮБ-ын авлигын эсрэг гэрээ (конвенци) гарав. Монгол улс энэ гэрээнд нэгдэж, 2005 онд УИХ түүнийг соёрхон баталсан. 2006 онд авлигатай тэмцэх хуулиа шинэчлэн, 2007 онд АТГ-ыг байгуулж, 2016 онд 2023 он хүртэл авлигатай тэмцэх үндэсний хоёр дахь хөтөлбөрөө батлав. Хууль журам нь тонн, тонноор гараад байхад, авлига улам тархаад, томроод байгааг харин яаж ойлгох вэ?

Авлигачдыг илрүүлж, шийтгэх саналаа АТГ гаргадаг ч, дийлэнх хэргийг нь шүүх прокуророос хэрэгсэхгүй болгодог, хэрэгссэн нэгийг нь Ерөнхийлөгч өршөөдөг болчихсоныг бас яаж ойлгох бэ?

Энэ бүхний учрыг НҮБ-ын Гэрээний 2-р бүлэгт авлигаас урьдчилан сэргийлэхийн тулд авлигын эсрэг тусгай байгууллагыг бий болгохоос гадна, улс төрийн намуудын болон сонгуулийн санхүүжилтийн ил тод байдлыг хангах ёстой гэсэн заалтаас олж болно. Монголын төр засаг эхний заалтыг 2007 онд биелүүлж АТГ-ыг байгуулсан ч удирдлагыг нь улс төржүүлсээр ирэв. Харин хоёр дахь заалтыг нь мэдэн будилсаар, улс төрийн намуудын санхүүжилтийг ил тод болгох ажлыг арван жилээр сунжруулж, дөнгөж 2018 оноос эхлэх “төлөвлөгөө” гаргажээ.

Ийнхүү монголын авлигын эх үүсвэр, эх булаг нь болсон улс төрийн намуудын санхүүжилтийг ил тод болгохгүй, нуун дарагдуулж ирсний үр дүнд төр засаг нь авлигадаа живж, өрөнд баригдан, төрд ажилладаг нь баяжиж, хувьд ажилладаг нь ядуурч, хүн амын орлогын ялгаа тэнгэр газар шиг тэлэв. Төрийн эрхийг ээлжлэн буюу эвсэн барьж ирсэн улс төрийн намууд ийм олон жил иргэдийн хяналтаас бүрэн гадуур, “сэтэртэй” явж ирлээ. Улс төрчид “өрөөнд байгаа зааныг” анзаарахаа ч больжээ.

Шинэ комиссар хэн ч болсон, хамгийн түрүүнд улс төрийн намын санхүүжилт, сонгуулийн санхүүгийн тайлан, аудитын дүгнэлтийг ил тод, нээлттэй болгож, хууль зөрчсөн намын дарга нартай хариуцлага тооцохоос ажлаа эхлэхийг иргэд хүлээж байна.

Хоёр. Алдагдсан хөрөнгөө буцаан авах

НҮБ-ын Авлигын эсрэг гэрээний 5-р бүлэгт “хулгайлагдсан хөрөнгөө буцаан авах тухай” заасан учир хөгжиж буй орнууд олноороо гишүүн болоход чухал түлхэц болжээ. Хууль журам нь боловсронгуй биш, хуулиа сахиулж чаддаггүй, нийтийн засаглалын туршлага бага улс орнуудад авлига, хээл хахуулийн хэрэг элбэг бөгөөд нийтийн хөрөнгийг завшсан этгээдүүдэд эрүүгийн ял оногдуулахаас гадна, хулгайлагдсан хөрөнгөө буцаан олж авч чаддаггүй.

Өнөөдөр монгол тийм улсуудын сонгодог жишээ болсон бөгөөд нийтийн хөрөнгийг завшсан этгээдүүдээс хөрөнгөө буцааж авах байтугай, ямар нэг аргаар ялаас мултрах боломж олгосоор байна. Авлигын томоохон хэргүүд илэрсэн ч, өөр нэг дуулианаар мартагдах, олон жил дамжин үргэлжлэх шүүх, мөрдөн байцаалтад буцааж шилжүүлэх, давж заалдах зэргээр он дамнан явсаар ёс төдий шийтгээд өнгөрөх явдал газар авсан. Томоохон хөрөнгө бүлэглэн завшсан ч, нэг нь бүх хэргийг хүлээн хариуцаж, цөөн жил шоронд хоригдсон ч төдөлгүй өршөөгддөг болов. Учруулсан хохирлыг нөхүүлэх, алдсан хөрөнгийг буцаан авахад монголын шүүх засаглал хойрго хандсаар байна.

Хоригдож, шийтгэгдсэн авлигачид, хэлмэгдсэн баатрын дүртэй төрийн ажилдаа буцаж орох нь элбэгшив.

Хууль бус орлогоо гадаадад байрлуулж, үл хөдлөх хөрөнгө болгосныг нь эх орондоо эргүүлэн авчрах, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах талаар монголын шүүх, цагдаа, хүчний байгууллагууд туршлага мэдлэг нимгэн байна. Гадаадын тодорхой улсуудтай эрх зүйн харилцан туслалцааны гэрээ яаралтай байгуулахыг цаг үе шаардах болов. Шударга ёс нийтийн хөрөнгийг завшигчийг хорихоос биш, харин алдсан хөрөнгөө эргүүлж авахаас эхэлдэг. Гүржид Ерөнхийлөгч Сакаашвилли алдсан хөрөнгөө эргүүлж авч чадсан.

Авлигатай тэмцэх талаар урд хөрш “Үнэгний ав” гэх хөтөлбөр хэрэгжүүлж, алдсан хөрөнгөө буцаан авсан. 2014 оноос хойш гадаадын 70 орноос 2,020 эдийн засгийн гэмт хэрэгтнүүдээ, түүний дотор төрд ажиллаж байсан 342 этгээдийг эх оронд нь авчран, 1.14 тэрбум долларын хууль бус хөрөнгийг нь хураажээ.

Гурав. Нийгмийн шинэ журам тогтоох

Авлига багатай, Скандинавын орнуудад “авлигын үндэс үржих боломжгүй хөрсийг нийгмийн ухамсарт суулгасан” төсөөтэй онцлог байгааг судлаачид хэлдэг. Нийгмийн журам нь авлигын эсрэг тэр хөрсийг бий болгоод, хадгалж, хамгаалж чадаад байгаад оршдог гэнэ. Нийгмийн тийм журам нь хүмүүс бүх зүйлд даруу, тааруулж хандах (moderation), өөрийгөө хянадаг байх (self-control), хамтын хөрөнгөө мэдрэх (sense of common goods) зэрэг даруу, давуу талуудаас бүрддэг гэжээ.

Нүдэн дээр нь хамтын хөрөнгийг нь улаан цайм луйвардаж, нийтийн эзэмшлийн газар, уулын ам, усны эрэг, цэцэрлэгт хүрээлэнг нь хууль бусаар хашиж, байшин барилга барьсаар ирснийг нийтээрээ эсэргүүцэхгүй байна. Төр засгийн албан тушаалд авьяас чадвараараа биш “ар, өврийн хаалгаар” шургалсан этгээдүүд төсвийн хөрөнгийг завшиж байгаад нөлөөтэй эсэргүүцэл нийгэм үзүүлж чадахгүй байна. Зарим нь яавал намд элсэж, нийтийн хөрөнгийг бүр илүү чадмаг завшихыг мөрөөдөх боллоо. Манай улсад авлига нийгмийн соёл, шинэ журам болон хэвшиж байна. Румын болон Армены иргэд авлигыг таслан зогсоохыг шаардан эсэргүүцэж чадаж байна.

Хэн нь ч АТГ-ын тэргүүн комиссараар тодорсон дээрх гурван ажлыг улс даяар, өргөн хүрээнд удирдан зохион байгуулахгүйгээр бид авлига буюу хөгжил, дэвшлийг гацаасан аюулт чөдрөөсөө салж, ажилгүйдэл, ядуурлын шавраасаа сугарч чадахгүй. Авлигаа бас үр хүүхдүүддээ өвлүүлэх гэж байна уу, Монголчуудаа?