Монгол Улсын Ерөнхий Сайд Л.Оюун-Эрдэнийн Хятад улсад хийх айлчлалын үеэр юу анхаарал татаж байна вэ?

Гэрэл зургийг MPA агентлагийн онцгой зөвшөөрөлтэйгөөр ашиглав

Хэдийгээр Хятадын удирдагчидтай хийх хэлэлцээ нь эртнээс хүсэн хүлээсэн хил дамнасан төмөр зам, нүүрсний худалдаа зэрэг асуудлыг голчлох ч, дотоод улс төр нь ард орхигдохгүй.

Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Харбин хотноо 2025 оны Азийн өвлийн наадам 2-р сарын 7-14-ний өдрүүдэд зохион байгуулагдаж байна. Олон улсын спортын арга хэмжээг зохион байгуулах уламжлалын дагуу, Хятад Улс нь хөрш орнуудын нэр хүндтэй улс төрчид, удирдагчдыг уг наадмын нээлтийн эсвэл хаалтын ёслолд оролцохыг урьжээ.

Уг арга хэмжээний нээлтийн ёслолд оролцохоор Хятад улсад хүрэлцэн ирсэн гадаадын удирдагчдын дунд Брунейн Султан Хажи Хассанал Болкиах Муиззаддин Ваддаулах, Киргизстаны Ерөнхийлөгч Садыр Жапаров, Пакистаны Ерөнхийлөгч Асиф Али Зардари, Тайландын Ерөнхий сайд Паетонтарн Шинаватра, Өмнөд Солонгосын Үндэсний Ассамблейн дарга Ву Вон-шик нар багтсан байна. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ хаалтын ёслолд оролцоно.

Монгол Улсын засгийн газрын хэвлэлийн хурлын мэдээлснээр Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ 2-р сарын 13-наас 15-ны өдрүүдэд БНХАУ-д хийх айлчлалынхаа үеэр БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин, Ерөнхий сайд Ли Чян болон Хятадын бусад удирдагчидтай уулзана. Энэ нь түүний 2022 оны 2-р сар, 2023 оны 6-р сар, 2024 оны 11-р сард хийсэн айлчлалын дараах дөрөв дэх удаагийн айлчлал болох бөгөөд Харбин хотод анх удаагаа зочлох гэж байна.

Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан, Зам тээврийн сайд Б.Дэлгэрсайхан нар сэтгүүлчдэд өгсөн мэдээллээр Ерөнхий сайдын Хятадын удирдагчидтай хийх уулзалтын гол сэдэв нь хил дамнасан төмөр зам, нүүрсний худалдаа, аялал жуулчлал, агаарын бохирдол г.м байх болно гэж мэдэгдэв. Хятадын Гадаад хэргийн яамны хэвлэлийн төлөөлөгчид болох Гуо Жиакун, Лин Жиан нар Л.Оюун-Эрдэнийн айлчлалын өмнө хэлэлцэх асуудлын талаар тодорхой мэдээлэл өгөхөөс татгалзсан ч хоёр улс олон салбарт хамтын ажиллагаагаа гүнзгийрүүлэх амлалттай байгаагаа мэдэгдсэн байна.

Ийнхүү хоёрдугаар сарын 5-ны өдөр Монгол Улсын засгийн газрын ээлжит хуралдаанаар Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд, Зам тээврийн сайд нарт “Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын хил дамнасан төмөр зам, нүүрсний худалдаа, Тавантолгойн нүүрсний уурхайн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх хамтын ажиллагааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар болон Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-т гарын үсэг зурахыг зөвшөөрсөн байна. Энэхүү хэлэлцээр нь 16 жилийн турш гацсан төмөр замын холболтын төслийн хувьд чухал үе шат болно.

Гашуунсухайт-Ганцмодны Монгол-Хятадын хил дамнасан төмөр зам 2009 онд анхлан яригдаж эхэлсэн боловч уул уурхай эрдэс баялгийн хөгжил, төмөр замын царигийн маргаан, Монгол Улсын засгийн газрын тогтворгүй байдал зэрэг олон асуудлаас болж байнга саад учирч ирсэн. 2024 оны 4-р сарын 2-нд Хятад, Монгол хоёр төмөр замын хил дамнасан гүүрийг хамтран барихаар хэлэлцээр байгуулснаар төсөл дахин эхэлсэн. Үүний зэрэгцээ Монгол Улс хил дамнасан төмөр замыг УИХ-ын 2024 оны 21 дүгээр тогтоолоор баталсан “Монгол Улсын Засгийн газрын 2024-2028  оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр”-т туссан 14 мега төсөлд нэрлэж, тус төмөр замыг хэрэгжүүлэхэд шинэ түлхэц өгөх үндэс суурийг тавьсан.

2024 оны 11-р сарын 5-нд Ерөнхий сайд Оюун-Эрдэнийн Хятад улсад хийсэн өмнөх айлчлалын үеэр хоёр тал хамтарсан барилгын ажлын тухай дагалдах хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан. Монгол Улсын Ерөнхий сайд хил дамнасан төмөр замыг барих ажлыг хариуцах “Чайна Энержи”, China Energy Investment Corporation-ы удирдах зөвлөлийн гишүүн бөгөөд Ерөнхий гүйцэтгэх захирал Лю Гуоюэтэй уулзав. Хоёр тал Гашуунсухайт-Ганцмодны хил дамнасан төмөр замын төслийн талаар санал нэгдэв. 12-р сарын 25-нд Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн газар хооронд Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын хил дамнасан төмөр замын бүтээн байгуулалтыг хэрэгжүүлэх хэлэлцээрийг байгуулахад баримтлах чиглэл батлах тухай” Улсын Их Хурлын тогтоолын төслийг цааш ахиулах зорилгоор Монгол Улсын Их Хуралд өргөн барив.

Урьдчилсан зураг төслийн дагуу Гашуунсухайт-Ганцмодны хил дамнасан төмөр зам нь нийт 8081 метр урттай, үүнээс 5441 метр нь гүүрэн байгууламжтай байна. Тус төмөр зам нь UIC 60 ган рийлсээр баригдах ба нэг өргөн цариг (1520 мм), нэг стандарт цариг (1435 мм) гол замтай байх аж. Олон нийтэд мэдээлснээр төмөр замын төслийг нийт 976 тэрбум төгрөгөөр (283 сая ам.доллар) төрийн өмчит “Эрдэнэс Таван Толгой” ХК санхүүжүүлэхээр болжээ. “Чайна Энержи” (China Energy) болон түүний охин компаниуд 2025 оны 4-р сард хил дамнасан төмөр замын барилгын ажлыг эхлүүлэхээр төлөвлөж буй аж.

Монгол Улсын засгийн газрын гишүүд Гашуунсухайт-Ганцмодны хил дамнасан төмөр замын төслийн хэрэгжилт нь бусад хил дамнасан төмөр замуудыг дутууг нөхөх боломжтойг мэдэгдэж байна. Уг төсөл бүрэн хэрэгжиж ашиглалтад орсноор жилд 30 сая тонн ачаа тээвэрлэх хүчин чадалтай болох ба Монгол Улсын нүүрсний экспортын 55-60 хувийг тээвэрлэх боломжтой болно.

Засгийн газар уг хил дамнасан төмөр зам ашиглалтад орж, бусад арга хэмжээнүүдийн үр дүнд Монгол Улсын нүүрсний экспорт жилд 120 сая тонн гаруй болж, нэг хүнд ногдох ДНБ 10,000 ам.долларт хүрч өсөх боломжтой гэж үзэж байгаа. Харьцуулбал, Монгол Улс 2024 онд 83.7 сая тонн нүүрс буюу хамгийн ихээр экспортолсон бөгөөд, 2023 онд нэг хүнд ногдох ДНБ нь 5838 ам.доллар байсан.

2024 онд Монгол Улсын Хятад руу экспортолсон нүүрс бараг 83 сая тоннд хүрч огцом өссөн нь 2023 оны 70 сая, 2022 оны ердөө 31 сая тоннтой харьцуулахад мэдэгдэхүйц өссөн үзүүлэлт юм. Түүнчлэн Монгол Улс өнгөрсөн жилүүдэд Тавантолгойн уурхайгаас Хятад хүртэл 240 км төмөр зам барьсан. Гэсэн хэдий ч уг төмөр зам хилийн орчим тасалдаж, цааших хил дамнасан зам тээврийг ачааны машинаар үргэлжлүүлэх шаардлагатай болдог. Монгол Улсын засгийн газар Гашуунсухайт-Ганцмодны хил дамнасан төмөр замын төсөл хэрэгжсэнээр Хятад улстай хийх нүүрсний борлуулалт улам өснө гэдэгт итгэлтэй байна.

Монгол, Хятад хоёр улсын хамтын ажиллагааны өөр нэг чухал чиглэл бол аялал жуулчлал, иргэдийн солилцоо юм. Цар тахлын дараах эдийн засгийн хямралыг үл харгалзан, Хятад нь Орос, Өмнөд Солонгос орнуудтай зэрэгцэн Монгол Улсад ирэх гадаад жуулчдын томоохон эх үүсвэр хэвээр байна. 2024 онд Монгол Улсад аялсан ойролцоогоор 727 мянган жуулчны бараг 177 мянга нь Хятад улсаас ирсэн байна. БНХАУ-ын албан ёсны мэдээгээр цар тахлаас өмнөх 2018 онд Хятад улсад аялсан гадаад жуулчдын тоогоороо Монгол Улс эхний аравт буюу бүр нарийвчилбал эхний 7-д бичигдэж байв.

Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Шэнь Минжуань хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа “Монгол Улс, Хятад болон бусад орноос гадаадын жуулчдыг татах зорилгоор “Years to visit Mongolia”, “GoMongolia” зэрэг санаачилгыг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Мөн БНХАУ өөрийн иргэдээ Монгол Улс руу аялахыг идэвхтэй дэмжиж байгаа” хэмээн онцолжээ. Тэрбээр 2024 онд авсан арга хэмжээнүүдээс дурдахад, Хятад, Монгол хоёр улс “олон улсын зорчигчийн галт тэрэгний хөдөлгөөнийг сэргээж, 8-аас доош суудалтай тээврийн хэрэгсэл зорчих автозамын хилийн боомтуудыг нээж, нэг өдрийн хил дамнасан аяллыг сэргээж, нислэгийн чиглэл, захиалгат нислэгийг нэмэгдүүлж, төлбөр тооцоог хөнгөвчлөх нөхцөлийг бүрдүүлсэн” гэж онцолсон байна.

Гэсэн хэдий ч Элчин сайд Шэн Минжуань үүний сацуу Монгол Улсад зочлох Хятад жуулчдын тоо одоо хүртэл “харьцангуй бага” байгааг цохон тэмдэглэв.  Тэрбээр үүний шалтгааныг Монгол Улс Хятад улсын иргэдэд визгүй зорчих болон виз авах хялбаршуулсан журам хэрэгжүүлдэггүйтэй холбоотой гэж үзэж буйгаа илэрхийлсэн. Мөн тэрбээр Монгол Улсын иргэд БНХАУ-д 30 хоног хүртэлх хугацаанд визгүй зорчих эрхтэй байдгийг дурджээ. Төгсгөлд нь тэрбээр “Бид Монгол Улс Хятад жуулчдад зориулан визний журмыг хөнгөвчлөх бодлого баримтална гэдэгт найдаж байна” хэмээн хэлсэн байна.

Монгол Улс жуулчлах нөхцөлийг хөнгөвчлөх энэ чиглэлд тодорхой алхмуудыг авсан. 2023 оноос хойш Хятадын энгийн гадаад паспорттой иргэд Монгол Улсад цахим виз мэдүүлэх онлайн системийг ашиглах боломжтой болсон.

Монгол Улсад Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн удахгүй Хятад улсад хийх айлчлал нь Монгол-Хятадын хил дамнасан төмөр замын хэлэлцээр болон нүүрсний борлуулалтын томоохон гэрээг олон нийтийн анхааралд хүргэсэн. Хятад улс руу нүүрс экспортлохдоо нүүрс хулгайлсан, хээл хахууль авсан гэх мэдээллээс болж 2022 оны 12 дугаар сард Монгол Улсад өргөн хүрээний хариуцлага нэхсэн эсэргүүцлийн жагсаал зохион байгуулагдаж байсан билээ. Монгол Улсын Засгийн газар уг асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд 2023 онд Авлигатай тэмцэх шинэ стратегийг хэрэгжүүлж эхэлсэн хэдий ч нүүрсний экспорт нь өнөөг хүртэл маргаан дагуулсан халуун сэдэв хэвээр байна.

Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн, МХАҮТ-ын дарга асан, мөн MCS группийн уул уурхай, санхүүгийн салбарын дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан Д.Энхтүвшин уг төсөлд гүнээ эргэлзэж буйгаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр анхааруулсан байна. Тэрбээр хэвлэл мэдээлэлд өгсөн ярилцлагадаа Хятадын төрийн өмчийн томоохон групп компанитай байгуулах гэж буй хил дамнасан төмөр замын хэлэлцээрийн төсөл үндэсний эрх ашигт харш гэж үзэж байгаагаа мэдэгджээ. Үүнээс гадна, сүүлийн үеийн хэлэлцээрийн хүрээнд яригдаж буй асар их хэмжээний нүүрсний борлуулалттай холбоотой авлига хээл хахуулийн асуудал ч гарч болзошгүй байгааг онцлон анхааруулсан юм. Д.Энхтүвшин Засгийн газраас 2024 оны Улсын Их Хурлын 58 дугаар тогтоол-ын хүрээнд хил дамнасан төмөр замын хэлэлцээрийг дахин нягталж, үндэсний эрх ашигт нийцүүлэн засварлахыг санал болгосон бөгөөд уг тогтоол нь төслийн үндсэн зарчмыг тодорхойлсон билээ.

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэний энэхүү Хятадад хийх айлчлал нь Монгол Улсын хувьд дотоод улс төрийн эгзэгтэй үетэй давхцаж байна. Учир нь өвлийн улиралд Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотод агаарын температур эрс хүйтэрдэг. Гэр хороололд амьдардаг хүн амын дийлэнх нь орон гэрээ дулаацуулахын тулд нүүрс болон бусад төрлийн түлш хэрэглэдэг. Энэ байдал нь агаарын бохирдол, хорт утаа үүсгэдэг бөгөөд энэ нь хүүхэд болон эмзэг бүлгийн иргэдийн эндэгдэл нэмэгдэх угаартахад нөлөөлж буй гол хүчин зүйл болж байна.

Агаарын бохирдлоос үүдэлтэй эндэгдэл, үүнтэй холбоотой нийгэм, хүний эрхийн асуудлуудыг үндэслэн Улсын Их Хурлын гишүүн Ч.Лодойсамбуу болон Монгол Улсын парламентын бусад гишүүд Ерөнхий сайдыг огцруулах, албан тушаалаас нь чөлөөлөх тухай асуудлаар хуулийн процедур эхлүүлж гарын үсэг цуглуулж эхэлсэн. Нийгэм, хүний эрхийн асуудлууд, тухайлбал агаарын бохирдол, замын түгжрэл, авлига, төрийн байгууллагын бүтээмж чадвар сул байгаа зэрэг нь Монгол Улсад олон нийтийн дургүйцлийг төрүүлж, үүний улмаас Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэний нэр хүнд унахад хүргэсэн. Дотоод дахь эдгээр улс төрийн нөхцөл байдал, динамик нь түүний Хятад дахь дипломат ажиллагаанд хэрхэн нөлөөлөхийг харах л үлдлээ.

Тус өгүүлэл The Diplomat сэтгүүлд 2025 оны хоёрдугаар сарын 11-нд "What to Watch as Mongolia’s Prime Minister Oyun-Erdene Visits China" нэртэйгээр англи хэл дээр нийтлэгдсэн.