Монгол дахь хэл бичиг үсгийн шинэчлэлийн ээдрээтэй геополитик

Гэрэл зургийг MPA агентлагийн онцгой зөвшөөрөлтэйгөөр ашиглав

Улаанбаатар кирилл үсэгт шилжээд 80 шахам жил болж байна. Монгол Улс яагаад одоо уламжлалт уйгуржин монгол бичгийг сурталчилж түгээн дэлгэрүүлж байна вэ?

Чингис хаан Их Монгол Улс буюу Монголын Эзэнт Гүрнийг байгуулснаас эхлээд 20 дугаар зууны дунд үе монгол хэл бичиг үсгийн тогтолцоог шинэчилж, уламжлалт бичгийг халах хүртэл 800 гаруй жилийн турш монголчууд Уйгураас гаралтай уламжлалт монгол бичиг үсгийг хэрэглэсээр ирсэн.

Харин монголчууд 1940-өөд оноос эхлэн уламжлалт уйгуржин үндэсний монгол бичиг үсгийн оронд кирилл үсэгт суурилсан шинэ бичиг үсэг хэрэглэх болов. Төрийн тамга бүх шатанд кирилл, монгол бичгээр хоёулаа ашиглагддаг уламжлалтай. Өнөө үед 30-аас доош насны Монгол Улсын харьцангуй залуу ард иргэд хэрэглээ багатайн улмаас уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгээ төдийлөн сайн ашигладаггүй.

1980 оны сүүлээс Монголын зарим дунд сургуулиуд үндэсний монгол бичгийн сургалт явуулж эхэлсэн ч зарлан таниулах түгээн сурталчлах ажил идэвхгүй, тухайн үеийн нөхцөл байдлаас хамаарч сонирхогчид төдийлөн их байсангүй. Өнөө үед Монгол Улсын дунд сургууль, их дээд сургууль коллежид уламжлалт монгол бичгийн хичээл заадаг ч суралцаж буй сурагч оюутнуудад энэ бичиг үсгийн мэдлэгийг төлөвшүүлэхэд эцэг эхчүүд төдийлөн сайн анхаардаггүй байдал ажиглагддаг.

Харин одоо Монгол Улс уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгээ албан ёсны үндэсний бичиг болгох цаг үе тохиож байна. 2025 оноос төрийн албан хэргийг кирилл болон үндэсний монгол бичгээр хөтлөн явуулах, цаашид бүх нийтээр монгол бичигт шилжих үйл явц өрнөнө.

хэвшиж дассан уламжлалт бичиг үсгээ шинэчилнэ гэдэг нь өөрийн үндэстний улс орны түүхтэй нарийн холбоотой соёл дурсгал уламжлалаас холдон хөндийрнө гэсэн үг

20 дугаар зууны эхээр байгуулагдсан ЗХУ бол олон үндэстний цөөнхтэй өргөн уудам газар нутагтай орон байв. Тухайн үеийн ЗХУ-ын Засгийн газар улс төр, эдийн засаг нийгмийн бүтээн байгуулалтыг түргэсгэх шаардлагын улмаас үндэстний цөөнхийн бүс нутагт бичиг үсгийн тогтолцоог шинэчилж, Орост түгээмэл кирилл үсгээр солих шийдвэр гаргажээ. Тухайн үед тусгаар тогтнолоо зарласны дараахан ЗХУ-ын дагуул улсын нэг байсан БНМАУ ч мөн адил уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгээ өөрчилж, кирилл үсгийг бүхэлд нь хэрэглэж эхэлсэн.

1930-аад оноос Монгол Улс ЗХУ-ын хүсэлт шаардлагыг зарим талаар биелүүлж, бичиг үсгийн тогтолцоогоо шинэчилж, латин үсэг болон кирилл үсэг эрчимтэйгээр ашиглаж эхэлсэн байдаг. Кирилл монгол хэл бичиг хэдийгээр монгол хэлний бичиг үсгийн шинж чанаруудыг агуулсан хэдий ч оросын кирилл үсэг(слав хэл) шиг л харагддаг.

Уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийг халах нь Монголд ашигтай давуу тал олон байсан хэдий ч сөрөг нөлөөтэй байсныг мартаж болохгүй. Ашигтай давуу тал нь кирилл монгол хэлний ярих дуудлага, бичиглэл нь ижил тул тус бичиг үсгийг сурталчлах түгээн дэлгэрүүлэхэд хүндрэл харьцангуй бага, бүх нийтээр боловсрох олон нийтийн бичиг үсэг тайлагдах явц хурдтай байв. Харин сөрөг нөлөө гэвэл ЗХУ, Монголын тухайн үеийн эрх баригчид кирилл монгол хэл бичгийг сурталчлан түгээн дэлгэрүүлэхээр шийдсэн нь зарим талаар уламжлалт соёл, түүхээ мэдэхгүй хэдэн үеэрээ монголчууд бий болоход хүргэсэн.

Ямар нэгэн хэмжээгээр хэвшиж дассан уламжлалт бичиг үсгээ шинэчилнэ гэдэг нь өөрийн үндэстний улс орны түүхтэй нарийн холбоотой соёл дурсгал уламжлалаас холдон хөндийрнө гэсэн үг. Кирилл монгол үсгийг сурталчилж дэлгэрүүлэн түгээж эхэлснээс хойш түүх соёлын олон баримт бичиг, эх сурвалж эд агуурсыг уншиж тайлах боломжгүй болж, нийт иргэд олонд хүртээмжгүй болсон. Кирилл үсэгт шилжсэнээр монголчуудын уламжлалт уйгуржин монгол хэл бичиг үсгийн талаарх ойлголт шинэчлэгдэн өөрчлөгдсөн.

Үүнийг харгалзан үзэхэд уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийг кирилл үсгээр сольсон эхний өдрөөс л тухайн үед Монголд эсэргүүцлийн дуу хоолой гарч байсан.

Хятадад Өвөрмонголд уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсэг хэрэглэсээр байгаа бол Түрэг Уйгуруудын эх нутаг буюу одоогийн ШУӨЗО болон баруун хойд Хятадын олон бүс нутагт тархан суурьшсан монгол түрэг угсаатнууд уйгуржин монгол бичиг үсгийг одоо ч хэрэглэсээр байна.

Кирилл бичиг үсэгтэй болсноор Монголыг зарим талаар “Хятад”-ын соёл нийгэм түүхийн нөлөөнөөс холдуулж ангижруулах үйл явц амжилттай өрнөсөн. Улс төрийн шалтгааны улмаас ЗХУ-г задран унасны дараа хүртэл энэ үйл явц өөрчлөлтийг эсэргүүцэж байсан.

1990 оноос эхлэн Монгол Улсад уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийг сэргээн ашиглах түүх соёл уламжлалаа эргэн мандуулахыг уриалсан иргэд олон нийтийн дуу хоолой хүчээ авав. Үнэн хэрэгтээ улс төр нийгэм эдийн засгийн шилжилт хийж буй Монголын төр засаг бичиг үсгийн тогтолцоог дахин өөрчлөхөд ихээр дэмжлэг үзүүлж чадаагүй бөгөөд тухайн үеийн төсөв санхүүгийн хүндрэл, техник технологийн шийдэл, багш хүний нөөцийн хомсдол зэрэг олон асуудлаас болж хойшлуулсаар ирсэн. Харин сүүлийн жилүүдэд л үндэсний бичиг үсэг соёлыг эргэн сэргээх үйл явц мэдэгдэхүйц хурдассан.

Монгол Улсын Засгийн газраас 2011 онд төрийн албан хаагчид олон улсын байгууллага болон гадаад орнуудын албан ёсны төр олон нийтийн байгууллагуудтай харилцахдаа уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийг хэрэглэхийг үүрэг болгосон журам гаргасан. Мөн уламжлалт уйгуржин монгол бичиг, кирилл монголоор зэрэг бүх төрлийн гэрчилгээ, бичиг баримтыг зэрэгцүүлэн бичихээр болсон.

хэл бичиг үсгийн шинэчлэл өөрчлөлт нь Монгол үндэстний олон зууны түүхээ санагалзаж хүлээн зөвшөөрч, эргэн ирж буй хэрэг гэж ойлгож болно

УИХ 2015 онд Монгол хэлний тухай хуулийг баталсан. Тус хуульд 10 жилийн дотор буюу төрийн болон орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллага 2025 оноос албан хэргээ кирилл, үндэсний хос бичгээр хөтлөн явуулна гэж заасан юм. Гэсэн хэдий ч кирилл монгол бичиг үсэг одоо ч нийгэм эдийн засгийн олон салбарт зонхилох байдлаар ашиглагдсан хэвээр байна.

2020 оны гуравдугаар сард Монгол Улсын Засгийн газрын хуралдаанаар, "Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөр III"-ыг албан ёсоор хэлэлцэн баталж, 2025 оноос цаашид бүх нийтээр монгол бичигт шилжихээр шийдвэрлэсэн. Уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсэг нь зарим талаар төрийн албан хэрэгт бэлгэдлийн байдлаар хэрэглэгдэж байсан бол одоо иргэний үнэмлэх, төрсний гэрчилгээ, гэрлэлтийн баталгаа, диплом зэрэг төрөөс олгосон бүхий л бичиг баримтад кирилл бичигтэй зэрэгцүүлэн ашиглагдахаар байна.

2021 онд Монгол Улсын 150 мянга орчим төрийн албан хаагчдаас “албан хэргээ кирилл болон үндэсний бичгээр хослуулан хэрэглэхэд бэлэн эсэх” талаар судалгаа авчээ. Судалгаанд олонх (53.6 хувь) нь дэмжсэн бөгөөд тус бодлогыг дэмжих янз бүрийн үндэслэлийг дурдсан байжээ. Мөн 2024 оны 04 сард, Монгол хэлний тухай хууль, Засгийн газраас баталсан “Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөр III 2020-2024”-ийн хэрэгжилтийг үнэлэх “Төрийн албан хаагчийн үндэсний бичгийн мэдлэг тодорхойлох судалгаа”-ны мэдээлэл цуглуулах ажил хийгдэж байна.

Монгол Улс уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийг хэрэглээнд бүрэн ашиглахаар шийдсэн нь гайхах зүйл биш юм. ЗХУ задран унасны дараа хуучнаар ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан Азербайжан, Туркменистан, Узбекистан зэрэг олон улс орон язгуур уламжлалт бичиг үсгээ сэргээн хэрэглэх буюу шинэ бичиг үсгийг хэрэглэх болсон. Казахстанд хүртэл ийм үйл явц явж байна. Энэ нь олон арван жилийн Зөвлөлтийн нөлөөний дараа уламжлалт соёлыг сэргээж буйг харуулж байна.

Нэг талаараа энэ хэл бичиг үсгийн шинэчлэл өөрчлөлт нь Монгол үндэстний олон зууны түүхээ санагалзаж хүлээн зөвшөөрч, эргэн ирж буй хэрэг гэж ойлгож болно. Олон зууны тэртээгээс уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийг хэрэглэж ирсэн болохоор уг бичиг үсэг нь монгол үндэстний алдар суут түүх соёл уламжлалыг тээж агуулж байдаг.

Үнэхээр ч уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийг сэргээн хэрэглэх шийдвэр нь бүхэлдээ түүх уламжлал соёлын үүднээс бодолцож үндэслэсэн зүйл бас биш юм. Монгол, Хятад хоёр орны түүхэн уламжлалт харилцаа, бодит хэрэгцээ шаардлага нь хоёр орны найрсаг солилцоо, хамтын ажиллагааны жам ёсны үндсийг бүрдүүлсэн. Уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийг сэргээн хэрэглэх нь хоёр орны түүхэн харилцаа холбоонд чухал ач холбогдолтой.

Тусгаар тогтносон Монгол улс болон БНХАУ-ын ӨМӨЗО нь түүхэндээ нэг эзэнт гүрэнд харьяалагдаж ирсэн бөгөөд хэл бичиг үсэг нь ч нэг гарал үүсэлтэй. Хятадын Мин гүрэн, Чин гүрний үед ч монгол үндэстэн болон нүүдэлчид нь уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийг өргөн хэрэглэж байжээ. Өвөрмонгол уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийг үндсэндээ хэвээр авч үлдсэн бол хэл бичгийн тогтолцоонд нь хэд хэдэн шинэчлэл орсон Монгол Улс одоо кирилл үсэгт бүрэн шилжсэн байдалтай байна. Түүхийн эдгээр үйл явцын үр дүнд хоёр улсын хилийн наана цаана орших монгол угсаатнууд эх төрөлх монгол ярианы хэлтэй боловч уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгээр хоорондоо бараг л бүрэн харилцах боломжгүй болсон.

Олон зууны тэртээгээс уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийг хэрэглэж ирсэн болохоор уг бичиг үсэг нь монгол үндэстний алдар суут түүх соёл уламжлалыг тээж агуулж байдаг

Уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийг сэргээн хэрэглэсэн нь зарим талаар Хятадтай түүх уламжлалын хувьд “ойртох” ач холбогдолтой гэж үзэж болох ч Улаанбаатарын уламжлалт уйгаржин монгол бичиг үсгийг түгээн дэлгэрүүлж байгаа нь БНХАУ-ын Өвөрмонголд хос хэлний боловсролын талаар баримталж буй шинэ бодлоготой харьцуулахад сонирхолтой ялгаатай харагдаж байна. Австралийн Хятад судлаач эрдэмтэн Жеймс Лейболд Ши Жиньпиний удирдлага дор Хятадын Коммунист нам угсаатан үндэстний бодлого дээр хуучин Зөвлөлт маягийн “нутагшуулах” (коренизация, nativization) бодлогоо орхиж, оронд нь үндэстний “хайлуулах тогоо”-ны бодлого (плавильный котёл, melting pot), ялангуяа Америк маягийн хайлуулах бодлого баримталж, Хятадын буюу дийлэнх олонх болох Хан үндэстний соёлтой нэгдэхийг чухалчилж эхэлсэн талаар судалгаандаа дурдсан. Энэхүү "хоёрдугаар үеийн үндэстний бодлого" нь Хятадын үндэстэн угсаатны асуудлыг шийдвэрлэх зөв шийдэл гэж үзсэн бололтой.

2020 онд, ӨМӨЗО-ны засаг захиргаа дунд сургуулиудын монгол хэл дээрх сурах бичгүүдийг хасаж, мандарин хятад хэлний сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг албадан ашиглах шийдвэр гаргасан. Монгол хэл сонгон суралцах сонголт хэдийгээр хэвээр байгаа ч энэ өөрчлөлт нь нэр төдий монгол сургуулиудад ч улс төр, түүх, ёс зүй хичээлүүдийг заавал мандарин хятад хэлээр заах ёстой болсон.

монгол хэл бичиг үсгийн хувьсал өөрчлөлт, албан ёсны гадаад хэлний боловсролын түүх бол соёлын хувьслын жам ёсны үйл явц биш, харин хүний гараар бүтсэн зохиомол улс төрийн төсөл

Монгол хэлний асуудлыг иймэрхүү байдлаар шийдвэрлэсэн нь монгол үндэстэн сурагч оюутан, эцэг эхчүүдийн тэмцэл, багш нарын ажил хаялт гэх зэрэг ховорхон эсэргүүцэл асуудлуудтай тулгарсан боловч эдгээр өөрчлөлтүүд эцэстээ хэрэгжиж эхэлсэн. Хоёр жилийн дараа тухайн үед ӨМӨЗО-ны ХКНамын хорооны нарийн бичгийн дарга байсан Ши Тайфэн-г ХКН-ын Улс төрийн товчооны гишүүнээр дэвшүүлж, одоо тэрээр ХКН-ын Нэгдсэн фронтын ажлын албаны сайдаар ажиллаж байна.

Монгол Улс 2025 оноос уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийн хэрэглээг өргөжүүлэхийн зэрэгцээ “Боловсролын ерөнхий хууль”-аа шинэчлэн найруулж, Зүүн Азийн Тайвань зэрэг бүс нутаг болон бусад улс орнуудын засгийн газрууд шиг англи хэлийг ерөнхий боловсролын анхны гадаад хэлээр албан ёсоор зарласан нь Монгол Улсын хэлний бодлогын геополитикийг улам ойлгомжгүй хүндрүүлж байна.

Англи хэлийг сурталчлан түгээн дэлгэрүүлэх сургах нь Орос, Хятад хэл заахтай холбоотой түүх соёл нөлөөллийн элдэв дараас зовлонгүй тул бүх талууд илүү амархан хүлээн зөвшөөрдөг. Нэмж дурдахад интернэт болон бизнесийн ертөнцөд англи хэлийг түгээмэл хэл болгон ашигладаг бөгөөд англи хэл дээрх түгээмэл поп соёлыг залуучууд маш түргэн хүлээн авдаг. Хэдийгээр Монгол Улсын Засгийн газар англи хэлийг идэвхийлэн сурталчлан түгээн дэлгэрүүлж байгаа ч монгол иргэдийн англи хэлний түвшин ерөнхийдөө тийм ч өндөр биш байна. Улаанбаатар зэрэг суурин газруудад англи хэлний багш сургагч нар харьцангуй олон байдаг ч өргөн уудам хөдөө орон нутагт англи хэлний багш нар, сургалтын хэрэглэгдэхүүн туйлын дутагдалтай хэвээр байна. Орос хэлний сургалт нь Монголын боловсролын системд гүн гүнзгий шингэсэн хэвээр байна.

Ерөнхийдөө монгол хэл бичиг үсгийн хувьсал өөрчлөлт, албан ёсны гадаад хэлний боловсролын түүх бол соёлын хувьслын жам ёсны үйл явц биш, харин хүний гараар бүтсэн зохиомол улс төрийн төсөл юм. Улс төрийн шийдвэр эцсийн дүндээ ямар бичиг үсгийг хэрэглэхийг тодорхойлдог. Алсдаа англи хэлийг түгээн дэлгэрүүлэхийн зэрэгцээ уламжлалт уйгуржин монгол бичиг үсгийг сэргээн ашиглах ажлыг эрчимжүүлэх Улаанбаатарын эдгээр хүчин чармайлт нь Москва, Бээжингийн Монголын талаар баримталж буй бодлогод шууд болон шууд бусаар нөлөөлж болзошгүй юм.

Тус өгүүлэл The Diplomat сэтгүүлд 2024 оны дөрөвдүгээр сарын 22-нд “The Complex Geopolitics of Mongolia’s Language Reform” нэртэйгээр англи хэл дээр нийтлэгдсэн.