Дэлхийн судалгааны хуурамч сэтгүүл ба Монголын эрдэмтэд
Сүүлийн 10 жилд олон нийтэд нээлттэй, эрдэм шинжилгээний цахим сэтгүүл (Open access online academic journals) олширсон. Гэхдээ энэ бол сайн мэдээ биш. Учир нь олон нийтэд нээлттэй, эрдэм шинжилгээний ихэнх цахим сэтгүүл хяналтгүй, мэргэжлийн судлаачдын үнэлгээ, санал дүгнэлт (peer-review), шалгуураар ороогүй, чанаргүй нийтлэл тавих нь түгээмэл болжээ. Эрдэм шинжилгээний тэдгээр сэтгүүлийг “Хуурамч эрдэм шинжилгээний үйлдвэр” гэж нэрлэх болсон бөгөөд Ази, Африкийн орнуудад илүү хүчээ авч байгаа хуурамч сэтгүүлийн энэхүү “давалгаа”-нд буурай хөгжилтэй орнууд өртөх магадлал өндөр байна.
2010 онд АНУ-ын Денверийн их сургуулийн номын санч, судлаач Жеффри Билл "Хуурамч судалгааны сэтгүүл" (Predatory Publishing) гэсэн нэр томъёог анх сэдэж, хуурамч судалгааны сэтгүүлийн жагсаалтыг гаргажээ. Түүний гаргасан жагсаалтын дийлэнх хувийг олон нийтэд нээлттэй, эрдэм шинжилгээний цахим сэтгүүл эзэлсэн байдаг. Судлаач Биллийн энэхүү ажлыг олон номын санч, судлаач, эрдэмтэд дэмжиж, хуурамч сэтгүүлийг олон нийтэд илчлэх гэсэн түүний хүчин чармайлтыг сайшааж байжээ. Харин нөгөө талдаа Жеффри Биллийг олон нийтэд нээлттэй, эрдэм шинжилгээний сэтгүүлийг хуурамч гэж нэрлэх нь судалгааны хөгжил дэвшлийг боож байгаагаас гадна Биллийн үнэлэлт, дүгнэлтийг нотолгоогүй, ерөнхийлсөн гэж шүүмжлээд, эдийн засгийн хувьд буурай хөгжиж буй орнуудад хэт хатуу хандсан гэж зарим судлаач шүүмжилж байв.
2013 онд ОМИКС Хэвлэлийн групп (OMICS Publishing Group) Биллийг бусдын нэр төрд халдсан гэсэн үндэслэлээр 1 тэрбум ам.долларын хохирлыг нэхэмжлэхээр шүүхэд өгнө гэдгээ мэдэгдэж байв. 2008 онд үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн тус групп салбартаа амжилттай цахим судалгааны сэтгүүлд тооцогдож байсан боловч 2016 онд АНУ-ын Холбооны худалдааны хороо энэхүү байгууллагыг бусдыг хууран мэхэлсэн гэсэн үндэслэлээр шүүхэд өгсөн. Уг хэрэг гурван жил гаруй шүүхээр явж, нэхэмжлэгчийн талд шийдэгдсэнээр ОМИКС Хэвлэлийн групп 50 гаруй сая ам.долларын хохирол барагдуулахаар болсон юм.
Удалгүй, олон нийтэд нээлттэй, судалгааны бусад цахим сэтгүүлээс ирсэн гомдлын улмаас 2017 онд Билл цахим сэтгүүлээ хаасан юм. Хэдийгээр тэрбээр цахим хуудсаа хаасан ч хуурамч судалгааны жагсаалтыг өөр газрууд үргэлжлүүлэн ажиллуулсаар байгаа юм.
ОМИКС нь эрдэм шинжилгээний 700 гаруй сэтгүүлийг нэг дор төвлөрүүлдэг байсны зэрэгцээ “Эрдэм шинжилгээний хурал” нэртэй хуурамч үйл ажиллагаа зохион байгуулдаг байв. Энэхүү хуралд оролцохын тулд мөнгө төлөх ёстой.
ОМИКС-той адил хурал зохион байгуулдаг бас нэг байгууллага бол WASET юм. WASET буюу World Academic Science Engineering Technology (Дэлхийн Эрдмийн Шинжлэх Ухаан Инженерийн Технологи) гэсэн нэртэй байгууллага нь шинжлэх ухааны бүх салбар ухааныг хамарсан “Хурал”-аа олон улс дамнан зохион байгуулдаг ажээ. WASET-д хамгийн их оролцсон орнуудад БНСУ, Энэтхэг, АНУ, Франц зэрэг улс багтаж байна. 2018 онд хил дамнасан сэтгүүлчид эрдэм шинжилгээний хуурамч сэтгүүл болон эрдэм шинжилгээний хурлын талаар эрэн сурвалжилж, төрийн санхүүжилтээр ийм хуралд оролцож байсан эрдэмтдийг олон нийтэд ил болгосон билээ. Үр дүнд нь тухайн орны төрийн байгууллагуудаас ийм төрлийн хуурамч сэтгүүл болон хуралд цаашид оролцуулахгүй байх арга хэмжээ авсан байдаг. 2018 онд л гэхэд Энэтхэгийн Их сургуулийн тэтгэлгийн комисс 4,305 хуурамч сэтгүүлийг хүчингүй болгожээ. Гэсэн ч хуурамч сэтгүүл оршсоор байна.
"Монгол эрдэмтдийн маш сайн судалгаа байдаг боловч ховор"
Монгол Улсын хувьд төрөөс эрдэм шинжилгээний ажилд санхүүжилт өгдөггүй тул дээр дурдсан хуурамч хуралд очиж, асуудалд орох магадлал бага. Гэвч судалгаа, эрдэм шинжилгээг дэмждэггүйгээс болж судалгааны түвшин нь олон улсад хоцрогдож, эрдэм шинжилгээний хуурамч сэтгүүлийн давалгаанд манай Монголын судлаачид өртөж эхлээд байна. Эрдэмтэд өөрсдийнхөө судалгааг бичиж, олон улсад танилцуулж байж салбартаа төдийгүй дэлхийд Монголыг таниулах боломж бүрддэг. Гэхдээ манай судлаачдад цалин мөнгө, эрдмийн судалгааны нөөц боломж харьцангуй хязгаарлагдмал байдгаас гадна сургууль, эрдмийн байгууллагаас ирдэг шахалтаас болоод хуурамч сэтгүүлд хандахаас өөр аргагүй байдалд хүрэх магадлал өндөр юм.
Сүүлийн үед хуурамч сэтгүүлд монгол эрдэмтдийн бүтээл хаа нэг үзэгдэх болжээ. Academia Publishing гэх нэртэй, Нигер улсад бүртгэлтэй хуурамч сэтгүүлд Монголын их, дээд сургуулийн багш нарын судалгааны 10 гаруй өгүүлэл нийтлэгдсэн нь бий. WASET дээр л гэхэд Монголын 20 гаруй судалгааны өгүүлэл байна. Тухайлбал, ШУТИС-д докторын зэрэг хамгаалсан Эрнэст Нвюкегийн Монголын бизнесийн удирдлагын талаар хийсэн хэд хэдэн судалгаа байсан билээ. Түүнээс энэ талаар нь лавлах гэж оролдсон боловч чадаагүй юм. Эрнэст Нвюкегийн докторын ажлыг удирдаж байсан гэх багш Б.Энхтуяагаас тодруулахад “Хуурамч сэтгүүл ашигласан гэдгээ мэдээгүй байх” гэсэн хариу өгсөн юм.
Хуурамч хэвлэл, сэтгүүлд бүтээлээ ийн нийтлүүлэхийн нэг давуу тал нь олон сэтгүүлд судалгаагаа хэвлүүлсэн гэж харагдах явдал. Монголд нийгмийн ухааны судалгаа сайн сэтгүүлд нийтлэгдэх боломж хомс байдаг. Учир нь манай нийгмийн судалгааны сэдэв харьцангуй жижиг хүрээг хамардгаас гадна олон улсад Монголын нийгмийг судлах судлаач цөөн байдгаас шалтгаалаад чанартай судалгаа тэр бүр гардаггүй. Нөгөө талаар их, дээд сургуулийн зүгээс “Олон судалгаа гаргах ёстой” гэсэн тоон шаардлага тавьдгаас болж Монголын эрдэмтэд хуурамч сэтгүүлд судалгаагаа өгөхөөс аргагүйд хүргэдэг байна.
Манай Монголын их, дээд сургуулиуд өөрсдийн гэсэн судалгааны сэтгүүлтэй боловч олон нийтийн хүртээл болж буй судалгааны чанар маш хангалтгүй байдаг гэдгийг нэрээ нууцлахыг хүссэн, сэтгүүлийн ажилтан хэлж байв. Нэгэнт их, дээд сургуулиуд судалгааны чанар биш, тооны араас явж буй тул чансаа муутай судалгаа ихээр гарахаас аргагүй ажээ.
Үүнээс илүү хачирхалтай нэг зүйл нь, хуурамч сэтгүүлийг индэр болгож ашиглан, жинхэнэ бодитой судалгааг няцаахыг оролддог тохиолдол ч байдаг байна. Харамсалтай нь энэ бүхний үр дүнд эрдэм шинжилгээний салбар бүхэлдээ хохирохоос гадна нийгэм бас хохирогч болдог.
“Уг нь мэргэжлийн сэтгүүлийн чанарыг сургуулиуд өөрсдөө биш, тусдаа бие даасан байгууллага буюу социализмын үед байсан институц шиг тусгай, дээд, дунд боловсролын хороо гэх бүтэц хянадаг байвал зүгээр” хэмээн ШУТИС-ийн Бизнесийн ахисан түвшний сургуулийн захирал, доктор Г.Баттүвшин саналаа хуваалцсан юм. “Даанч манай Монголд төрийн байгууллага бий болгох нь битгий хэл байгааг нь дэмжиж чадахгүй байна” гэсэн юм. ЛЭТУ Монгол дээд сургуулийн захирал, дата шинжээч Роберт Ритц “Ер нь Монголын их, дээд сургуулиуд асуудлыг шийдэхийн тулд судалгааны чанарт анхаарлаа хандуулах ёстой. Санхүүжилт багатай судалгаа бодит өөрчлөлт авчирна гэж найдаад хэрэггүй” гэсэн юм.
Peer-review буюу мэргэжлийн эрдэмтэд шүүмж өгсний үндсэн дээр олон нийтийн хүртээл болгодог сэтгүүл бий болоход цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө ордог. Нөгөө талаар мэргэжлийн шүүмжид эхний удаа буцаагдах нь бичигдээгүй хууль хэдий ч дахиж өгөхөд буцаагдах магадлал бүр өндөр байдаг. Монголын улс төр болон уул уурхайн салбараар судалгаа хийж байсан Канадын Бритиш Колумбийн их сургуулийн дэд профессор Жулиан Диэркэс хэлэхдээ “Монголын талаар судалгааны өгүүллийг мэргэжлийн сэтгүүлүүд хүлээж авах нь ховор. Учир нь Монголын талаар өмнө нь өргөн далайцтай судалгаа хийж байсан эрдэмтэд ховор тул мэргэжлийн шүүмж өгөх хүн төдийлөн байдаггүй. Ялангуяа, байгалийн ухаанд ийм төрлийн мэргэжлийн шүүмж бичих хүн ховор байхад нийгмийн ухаанд нүдний гэм байх нь аргагүй” хэмээсэн юм.
Сайн сэтгүүлд монгол эрдэмтдийн мэргэжлийн өгүүлэл нийтлэгдэхгүй байна гэдэг бол монголчууд дэлхийн эрдэмтэдтэй харилцахгүй байна гэсэн үг. Peer-review сэтгүүл дээр гарахад их цаг хугацаа ордог болохоор Корнеллийн Их Сургууль Arxiv хэмээх peer-review цахим сэтгүүлд ороод шалгуулж байгаа өгүүллийг тавьдаг бөгөөд энэхүү нийтлэлийг бичиж байх үед дээрх сэтгүүлд Монголын судлаач нарын бичсэн найман өгүүлэл орсон байв.
“Монгол эрдэмтдийн маш сайн судалгаа байдаг боловч ховор” хэмээн ЛЭТУ Монгол дээд сургуулийн захирал, дата шинжээч Роберт Ритц хэлсэн юм.
Гаднын сэтгүүлчид Монголын юуг орхигдуулдаг вэ?
