Б.Лакшми: Ардчиллын арал гэж сурталчилдаг Монголын төр бизнесүүддээ халдаж, хоёр хөршөөсөө ялгарахааргүй болчихлоо
Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын төвийн гүйцэтгэх захирал, эдийн засагч Б.Лакшмитай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
- Монголын бизнесийн орчин 2023 онд муу үнэлгээтэй гарсан талаарх судалгааг МҮХАҮТ саяхан танилцуулсан. Эндээс ярилцлагаа эхэлье. Бизнесийн орчныг таагүй болгож байгаа хүчин зүйлүүд юу байна вэ?
- Бизнесийн орчны судалгааг МҮХАҮТ гурван жил тутам явуулдаг. Энэ судалгааны сүүлийн үр дүнг харахад бизнесийн орчинд хамгийн ихээр тулгамдаж байгаа гурван асуудлыг авч үзсэн байна.
Нэгд, төрийн байгууллагуудаас бизнестэй холбоотой тусгай зөвшөөрөл авахад хүндрэлтэй.
Хоёрт, бизнесээ санхүүжүүлэх эх үүсвэрүүд, хөнгөлөлттэй зээл зэргийг авахад бэрхшээлтэй.
Гуравт, бизнесийн маргаан шийдвэрлэх байдал нь хангалтгүй гэсэн байгаа юм.
Монгол Улсад бизнес эрхлэхтэй холбоотой онцлог гэж бий. Учир нь манайх дотоод үйлдвэрлэл багатай.
Манай судалгааны төв хамгийн сүүлд аж ахуйн нэгжийн судалгааг хамтран хийсэн. Үүн дээр нэг онцлогтой зүйл харагдсан нь бизнесийн салбар хүйсээр ялгаатай байдал өндөр хувьтай. Эрэгтэйчүүд ихэнхдээ ашиг ихтэй салбаруудад буюу уул уурхайн зам тээвэр, барилга гэх зэрэг ашиг өндөртэй салбарт голдуу ажилладаг. Харин эмэгтэйчүүд ашиг бага олдог жижиглэн худалдаа, боловсрол, эрүүл мэндийн чиглэлд түлхүү ажилладаг дүр зураг гарсан. энэ нь тухайн бизнесийн орчинд нь таарсан зээлүүдийг хөгжүүлэх шаардлагатай гэсэн үг. Мэдээж зээл гэхээр уул уурхай, жижиглэн худалдааны зээлийг нэг тогоонд шидээд, адилхан хүүтэй, хугацаатай олгох нь тохиромжгүй. Үүн дээр ялгаатай, уян хатан байдлуудыг бий болгох ёстой. Салбар салбарын онцлогт таарсан асуудлуудыг гаргаж ирэх, үүнд нь зориулсан бодлогууд боловсруулах тухай ярьж байна.
Өөр нэг сонирхолтой судалгаа гэвэл 2019 онд Үндэсний статистикийн хорооноос Азийн хөгжлийн банктай хамтран Монгол улсад өмч хөрөнгийг хэн хамгийн их эзэмшиж байна вэ гэсэн судалгаа хийсэн байдаг. Өмч гэхээр үл хөдлөх, газар, мал зэрэг орно. зүйлсийг ихэнхдээ эрэгтэйчүүд эзэмшдэг. эмэгтэйчүүд жижиг дунд үйлдвэрийн салбарт ажиллаж байгаа болохоор бизнесээ томруулах зээл авах гэхээр барьцаа хөрөнгө байдаггүй. Үүнээс болж томоохон асуудал тулгамддаг гэсэн дүгнэлт гаргасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл бизнесийн онцлогийг шингээсэн, тулгамдаж байгаа асуудлууд дээр чиглэсэн бодлогууд явуулж байж бизнес хөгжих боломжийг нээж өгнө. Жишээ нь, итгэлцлийн зээл, сургалтууд гэх мэт.
- МҮХАҮТ-ын судалгаанаас бизнесийн орчны маргаан шийдвэрлэх асуудал тулгамдаж байна гэж та хэллээ. Ямар маргааныг хэлээд байна вэ?
- Бизнесийн маргаан гэдэг зөвхөн компани хоорондын маргаан биш, төр засагтай үүсэж байгаа маргаанууд байдаг. Өнөөдөр хүссэн хүсээгүй гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалттай шууд холбогдоно.
Жишээ нь уул уурхайн томоохон компаниуд дээр маргаанууд үүсдэг. Хан Ресурс гэх мэт томоохон маргааныг та бүхэн санаж байгаа байх. Ихэнхдээ асуудал нь Лондонгийн Арбитр руу явдаг. Түүн дээр ялсан, ялагдсанаас үл хамааран Монгол Улсын Засгийн газраас өндөр зардал гарч байдаг. Дээр Монголын тал яллаа гэдэг ч яг үнэндээ ялсандаа чухал биш. тухайн компанийнхаа итгэлийг алдаж байгаа асуудал л харагддаг. Үүнийг гадаадын хөрөнгө оруулагчид анзаарч байгаа. Монголд орвол шүүхийн маргаан үүсэх магадлалтай юм байна. Бид үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулах боломжгүй юм байна гэж эмээнэ.
Өнөөдөр бид ардчилсан, чөлөөт зах зээлийн эдийн засагтай. 30 жилийн өмнөх ардчилсан нийгэмд шилжихэд бий болсон чухал зүйл бол хувийн өмч. Гэтэл өнөөдрийн нөхцөл байдлыг харж байхад манай улсын чухал үзүүлэлтүүд буурсаар байна. Ардчиллын индекс, эдийн засгийн өрсөлдөх чадвар, авлигын индекс уруудаж байгаа. Ялангуяа томоохон хэмжээний авлига буурахгүй байна гэсэн дүгнэлт байдаг. Саяхан УИХ дээр эмийн сонсгол хийхийг харлаа. Тэнд хувийн хэвшил орж ирж байгаа шүү дээ. Эм гаднаас оруулж ирж байгаа, тэр нь хугацаа дууссан, чанаргүй байна гэх мэт асуудлууд гарч ирж байна. Үүнтэй холбоотой нөхцөл байдлыг харахад манайх зах зээлийн эдийн засгаа бий болгож чадаагүй юм байна. 90-ээд оны ганзагын наймааны сэтгэхүйгээсээ салж чадаагүй юм байна.
Уг нь бизнес орчноо аль болох хайрлаж хамгаалж байх ёстой. Мэдээж бизнесийн тодорхой хэмжээний зохицуулалт байх ёстой. Гэхдээ төрийн зохицуулалт аль хүртэл явах ёстой вэ. Энэ заагаа зөв гаргаж өгч чадаагүй юм болов уу.
- Бизнесийн орчныг төр хайрлаж хамгаалах ёстой гэлээ. Гэвч үүний эсрэг үйл явдлууд өрнөж байна. Хувийн хэвшил рүүгээ дайрч, халдаж байна. Хурааж, нурааж байна. Эздийг нь шалгаж, баривчилж байна. Стратегийн ордоо төр буцааж авна гэж мэдэгдэж байна. Мэдээж хууль зөрчсөн хуулийн байгууллага шалгах нь зөв. Гэхдээ хууль сахиулах гэхээс илүү бизнесийнхнийг дарамталсан, нухчин дарсан бодлого гэж шүүмжлүүлж байна шүү дээ?
- Монголын улс төрд улстөржиж болдог сэдэв, болдоггүй сэдэв гэж байх ёстой. Улстөржиж бодлогогүй сэдэв бизнес. Стратегийн орд гээд ярихад өнөөдрийг хүртэл ямар ордыг хэлдэг юм бэ гэдгээ тодорхойлоогүй. Яахав, жагсаалт бий. Бизнесийнхэндээ энэ ордыг ашиглахыг зөвшөөрчхөөд тодорхой хугацааны дараа буцааж аваад байх нь бизнесийн орчинд, цаашлаад гадаад хөрөнгө оруулалтад сөрөг нөлөөтэй.
Монгол Улсын хувьд улс төрийн болон хууль эрх зүйн орчин тогтвортой байдаггүй. Улстөрчдийнх нь үйлдэл тогтвортой биш байна гэдэг том мессэж болж байдаг. Энэ нь эргээд Монгол Улс ардчилсан улс мөн үү гэдэг эргэлзээнд хүрэх асуудал үүснэ. Учир нь ардчилсан улс оронд компани аж ахуйн нэгж буруутай үйл ажиллагаа явуулсныг тогтоодог газар нь шүүх л байдаг.
Шүүх тогтоож байж өмч хөрөнгийг хураах эрх нь нээгддэг. Түүнээс сэжүүр гарангуут шууд очоод тухайн хүн байгууллагыг нэгжиж шалгаад байж болохгүй. Салхитын мөнгөний орд дээр ингэсэн шүү дээ.
- Хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглал нэгдээд төрийн өмчөө дээрэмдэж байна гээд үү?
- Шүүх эрх мэдэл, хэрэгжүүлэх, хяналт тавих эрх мэдлүүд холилдоод байна. Эдгээр нь нэг нэгэндээ үйлчилдэг механизм болчихоор юу гэж тодорхойлоход хэцүү. Бид төвлөрсөн эдийн засагтай улс орон шиг, хоёр хөршөөсөө ялгаагүй болчих гээд байна.
Уг нь Монгол Улс хоёр гүрний авторитар дэглэмийн дунд байгаа ардчиллын арал гэж өөрсдийгөө сурталчилдаг. үйлдлээрээ бид нэр хүнд бүх зүйлсээ үгүй хийж байна. Үүнийг гаднын байгууллагууд, дэлхий нийт зүгээр хараад суухгүй. Үр дагавар гарч л таарна.
- Яагаад өнөөдөр ийм байдалд хүрэв гэдгийг та харж байна уу?
- Төр сайн менежер үү. Хэзээ ч байгаагүй. Асуудал эхлээд хөндөгдөнө. Төрийн өмчит компаниуд байнга алдагдалтай ажиллаж байгаа. Тэд ашигтай ч ашиггүй ч, төрөөс татвар төлөгчдийн мөнгөөр тэд нарыг тэжээж байна. Тийм зүйл байж болохгүй. Өөрөө өөрсдөө үр ашгийн тооцоогоо гаргаж, ашигтай ажиллаж чадахгүй бол татан буулгах хэрэгтэй. Эсвэл хувьчлах ёстой. Тэгэхгүй байнга дусал залгаатай, өөр өөрсдийнхөө санхүүжилт, засаглалыг бий болгож чадахгүй байна шүү дээ. Дээрээс нь төрийн өмчит компаниудын ил тод байдал байхгүй болчхоод байна.
Жилийн хувьд сонгуулийн жил гээд ард түмэнд хоёр удаагийн ногдол ашиг тараалаа. Иргэдийн эзэмшиж байгаа хувьцаа харилцан адилгүй байгаа. 2012 онд оюутны төлбөрт суутгасан, 2021 онд зээлгүй тэтгэврийн насны ахмадуудад нэг сая төгрөг өгөх нэрийдлээр хувьцааг нь авсан. Гэхдээ өнөөдөр энэ талаар нарийн тодорхой мэдээлэл алга. Энэ зохицуулалт хаанаас ямар шийдвэрүүдээр гарч байгаа нь ойлгомжгүй. Төр ямар хэмжээний менежмент хийж байна гэдэг энэ үйлдлүүдээр харагдаж байгаа юм.
- Төр бизнесүүддээ халдаж байгаа нь гаднын хөрөнгө оруулагчдыг айлгаад зогсохгүй дотоодын бусад бизнесүүдэд сэрэмжлүүлэг, айдас бий болгож байна гэж харж болох уу?
- Мэдээж. Дотоодод ийм хүнд нөхцөлд бизнес эрхэлснээс гаднаас хямд бараа оруулж ирээд зарж ашиг олъё гэдэг байдлыг л бий болгоно.
- Тэгвэл гаргалгаа нь юу байх боломжтой вэ?
- Үүн дээр МҮХАҮТ хүчтэй дуугарч манлайлал үзүүлэх ёстой. Бизнес эрхлэгчдийг өмгөөлж хамгаалдаг гол байгууллага нь энэ. Бизнесийнхэн өөрсдөө ч нэгдэж, үүний эсрэг дуу хоолойгоо өргөх ёстой. Манай компанийг оролдоогүй юм чинь гээд дуугүй сууж болохгүй. уучлаарай, маргааш танай компанийг хааж ч мэднэ.
Үүнээс гадна улс төрийн намууд шинэ соёлыг бий болгож, бизнесийн орчныг, компаниудыг улстөржилтөөс хол байлгана гэсэн зөвшилцөлд хүрэх ёстой.
