Хот байгуулалт, орон сууцтай холбоотой зарим нэр томьёоны товч тайлбар

Шинжлэх ухаан, эдийн засаг, технологийн аль нэг салбарт тогтмол хэрэглэгддэг нийлэмж үгийг “нэр томьёо” гэж нэрлэдэг. Ихэнхдээ олон салаа утгагүй, ердийн өдөр тутмын хэрэглээний жирийн үгтэй харьцуулахад нэр томьёо нь ганц утгатай, сэтгэлийн хөдөлгөөн илэрхийлдэггүй, мэргэжлийн үг хэллэг гэдгээрээ гол онцлогтой. Нэр томъёоны зөв зохистой хэрэглээг том эрдэмтэд үнэлэхдээ: нэгдүгээрт тэр улс оронд тухайн шинжлэх ухааны салбар аль хир  хөгжсөний, нөгөө талаас тухайн хүний мэдлэгийн цар хүрээг шууд илтгэдэг гэсэн баримтлал байдаг юм байна. 

Барилгын салбарт олон төрлийн үг хэллэг, нэр томьёог өргөнөөр ашиглаж байна. Зарим нь олон салаа утгатай, орчуулгын алдаатай, гадаад үгээр, ижил утгатай, ойлгомжгүй  нэр томьёонууд хэрэглэгдсээр байна. Иймд нэр томьёог зөв зохистой хэрэглэх, тайлбарлах, зөв орчуулах шаардлагатай байгаа тул барилгын салбарт түгээмэл хэрэглэгддэг нэр томьёоны тайлбарыг мэргэжлийн хүмүүсээс тайлбар хийж та бүхэнд цувралаар хүргэж байна.

Энэ удаагийн дугаарт сүүлийн үед хот байгуулалт, орон сууцтай холбоотой хотхон, хаус, таун, резиденс зэрэг гоё чамин нэршлүүд гарсныг ШУТИС-ийн БАС-ийн доктор Ph.D, дэд профессор Ж.Гомбо тайлбарлаж байна.  

Хотхон – гэдэг нь  хот байгуулалтын салбарт хэрэглэдэг нэр томъёо. “Хотхон” гэдгийг ингэж ойлгоно гэсэн хууль эрх зүйн тайлбар манайд одоогоор байхгүй .
Энэ үг олон салаа утгатай бөгөөд хамгийн энгийнээр бол жижиг суурин газар гэж ойлгож болно. Энэ нь хот хавьд байхын зэрэгцээ мөн бие даасан хэлбэртэй байж болно. Сүүлийн үед хот байгуулалтын шинжлэх ухааны салбарт, ялангуяа  өрнийн орны судлаачид өргөн хэрэглэх болсон ба энэ нь нарийн учир шалтгаантай.

Гүнзгий ойлгохын тулд “хот” гэж юуг хэлэх вэ?  Хот нь ямар бүтэц зохион байгуулалттай байвал оновчтой вэ? Яагаад том хоттой  холбож энэ үгийг хэрэглэх  шаардлага үүсэв? гэх мэт олон гаргалааг тайлах шаардлагатай учирна.
Одоо энэ үгийг манайд энд тэндгүй нэлээд хэрэглээд байгаа нь нэг талдаа бусдыг учир утгагүй дуурайсан, нөгөө талаасаа хэтрүүлсэн байх талтай. 

Хороолол - гэдэг нь  хот байгуулалтын салбарт хэрэглэдэг нэр томъёо. Угтаа хотын нутаг дэвсгэрийн зохион байгуулах шинжлэх ухааны үндэстэй тодорхой параметр бүхий  “бие даасан нэгж”. Энэ нь орон сууцны, үйлдвэрийн гэх мэт тодотголтой  байдаг боловч манайд зөвхөн орон сууцны гэдэг  тодотголыг  ашиглаж байна. 

“Хороолол” гэдгийг хэрхэн ойлгохыг “Хот байгуулалтын тухай” хуулийн 3.1.14 –т “шинэ хороолол, бичил хороолол” гэж эрх бүхий байгууллагын баталсан хот байгуулалтын баримт бичигт төлөвлөгдсөн, зориулалтын бүсчлэлийн дагуу хотын нутаг дэвсгэрт шинээр бий болох суурьшлыг хэлнэ гэж заасан байна. Миний ойлголтоор бол энд түүний агуулгыг  хэт ерөнхий томъёолсон мэт санагддаг. 

Цогцолбор -  “Иж бүрдэл, иж бүрэн юм” гэсэн утгыг агуулдаг. Жишээ нь: орон сууцны цолцолбор гэвэл оршин суугчдад шаардлагатай бусад худалдаа үйлчилгээ зэрэг хэрэгцээг хамтад нь төлөвлөн, барьж байгуулсаныг хэлнэ. Энэ бол орон сууцны бичил хорооллоос хүчин чадлын хувьд цөөвтөр айлд зориулсан, архитектур хот  төлөвлөлтийн жижигхэн нэгж.

Харин сургуулийн, залуучуудын, эмнэлгийн гэвэл тэдгээрийн үйл ажиллагаанд  шууд холбоотой бусад олон үйл ажиллагааг хамтад нь шийдсэн томоохон нэгжийг илэрхийлнэ. Чухамдаа явцуу бус /моно/ зориулалттай гэж ойлгоно.

Апартмент – гэдэг нь олон салаа утгатай ба “аpartment” гэдэг англи үг. Гэхдээ олон айлын сууц гэсэн утгыг нь бид түлхүү хэрэглэж байна. 

Таун – гэдэг нь англи хэлнээ бичигддэг, хэрэглэгддэг  town үгийн дуудлагыг кирилл үсгээр галигласан хэлбэр бөгөөд  хотхон – гэдэг нэр томъёотой ижил утгатай.   

Резидент / Resident/–  гэдэг нь олон салаа утгатай бөгөөд шинжлэх ухааны олон салбарт хэрэглэгддэг нэр томъёо. Хот төлөвлөлтийн ухаанд байнгын оршин суугч гэсэн утгаар нь хэрэглэдэг.

Резиденс /Residence/ – өндөр албан тушаалтны амьдардаг орон байр болон ажлын байрны цогцолбор харш. Манайд “харшийн сүлд модны наадам” гэж болдог нь төрийн өндөр албан тушаалтны сууцны цогцолборт болж байгаараа илүү хүндэтгэл хүлээдэг. Мөн ордон гэсэн утгаар ч бас хэрэглэх тохиолдол бий. Орон сууцны барилгатай холбогдуулан ашиглаж байгаа нь мөрөөдөл, билигдлийг илэрхийлэх  бизнесийн арга юм.

Виллаж /Village/ - уг гарал нь хөдөөний тосгон, гацаа гэсэн утгатай. Орчин үед олон салаа утгаар хот төлөвлөлтөд хэрэглэх болжээ. Жишээ нь хотын “Виллаж” гэвэл тусгайлан тохинуулсан хотхон гэсэн санаа илтгэнэ. Учир нь хөдөөний гэсэн санаа агуулдаг тул яг хот шиг биш гэсэн нуугдмал утгатай байдгаараа чинээлэг хүмүүсийн хотхон байж болох юм  гэх мэт олон утга санаа бий.

Гарден /Garden/ -  жижигхэн цэцэрлэгт хүрээлэн гэсэн утгаар ойлгож болохоор байна. Гэхдээ олон төрөл зүйл байдгийг санах нь зүйтэй. 

Хаус /House/  - маш олон салаа утгатай англи үг. Энгийн нэг утга нь нэг айлын сууц, орон гэр гэсэн утгатай.  Тансаг зэрэглэлийнх байж болно. Энэ утгаар нь бидний практикт хэрэглэдэг. Гэхдээ заавал тансаг сууц гэсэн утгагүй. Ийм агуулгыг манайхан түлхүү хэрэглэж байх шиг ажиглагддаг.

Америкийн “white house” гэдэг үгийг бид бүгд мэднэ. Энэ бол хаус гэдэг үгийн олон салаа утга үг болохын нэгэн баримт. Англичууд “red house” үг их ашигладаг болох нь ажиглагдаг. Энэ бол жирийн нэг айлын улаан тоосгоор барьсан сууцны барилга. Тэд үүндээ маш дуртай бөгөөд хүндэтгэлтэй байдаг.

Твинхаус /Twin house/- ихэр хоёр сууц гэсэн санаа. Өөрөөр хэлбэл нэг байшинд хоёр айлын сууцыг төлөвлөх тухай юм. Гэхдээ жирийн сууцны утгаар биш илүү тансаг байдлаар төлөвлөхөд ашигладаг ба төлөвлөхдөө архитектур төлөвлөлтийн өвөрмөц арга барил ашиглахыг шаарддаг.  Ийм учраас “house” гэдэг нэр томъёог ашиглажээ гэж ойлгодог.

Пентхаус  /Penthouse/ - олон салаа утгатай үг. Хамгийн энгийнээр бол олон айлын сууцтай барилгын хамгийн дээд давхар дахь айлын сууцыг барилгынхаа дээвэрийн задгай талбайг ашигладаг байхаар зарим айлд нь зориулж төлөвлөсөн архитектурын төлөвлөлт юм. Ийм сууцыг олон нийтийн барилгад ашигласан сүүлийн үеийн сонирхолтой жишээ баримт ч бий.

Дуплекс / Duplex / - Айл нэг бүр нь тухайн давхартаа зохих өрөөнүүдтэй бөгөөд гэртээ орох тус тусын тусгай хаалгатай, хоёр давхар нэг байшинтай  бөгөөд мөн тэндээ эдлэн газартай, хоёр айлын сууцны өвөрмөц төрөл юм.