Хот төлөвлөлтийн үндсэн бүтцийн шинэчлэлт
-Улаанбаатар авто замын түгжрэлээсээ салж чадах уу-
Хойд бүс нутгийн хот төлөвлөлт
Монгол Улс дэлхийн бүс нутгийн ангиллаар хойд бүс нутгийн орнуудын тоонд ордог бөгөөд Улаанбаатар хот 1998 онд Хойд бүсийн орнуудын холбоонд элссэн. Хойд бүсийн нутаг орнууд ихэвчлэн хатуу ширүүн уур амьсгалтай, жилийн халуун, хүйтний температурын зөрүү өндөр, нарны тусгал, атмосферийн гэрэл, ургамал, ан амьтны бүтэц зэргээрээ төстэй талууд ихтэй.
Өмнөд бүсийн буюу дулаан уур амьсгалтай газар дундын тэнгис хавийн орнуудын /Египет, Грек, Рим/ суурин амьдралын соёл иргэншил нь чулуун архитектураас, хойд бүсийн хүйтэн сэрүүн уур амьсгалтай бүсийн орнууд нь модон архитектураас эх үүсэлтэй гэгддэг. Энэ нь барилгын материалын олдоц, технологи гэхээсээ илүү байгаль цаг агаарын хүчин зүйлээс их хамаардаг юм.
Барилга байгууламжийн барих хугацаа харьцангуй бага /зөвхөн дулааны улиралд/, хойд бүсийн орнууд материаллаг чанараараа дулаан, барьж байгуулахад хялбар модон материалыг сонгосон байдаг. Суурин амьдралын явцад эдгээр модон байгууламжийг олноор барьснаар бүлэг суурин амьдралыг /хотхон/ үүсгэдэг. Өмнөд бүсээс хойшлох тусам энэ суурингийн хэлбэр нь дундаа “двор”- ын орон зайтай суурин газруудыг бий болгосон байдаг.
Тодруулбал, энэхүү орон зай нь уг сууринд амьдардаг бүх хүмүүсийн хамтын буюу нийтийн эзэмшлийн орон зай гэсэн үг. Үүнийг Норвеги хэлээр “tun” гэж нэрлэдэг. Энэ нь барууны “town”-ы эх үүсэл гэж эрдэмтэд тайлбарладаг. Барилгаар хүрээлэгдсэн энэ орон зай хатуу ширүүн уур амьсгалаас тусгаарлаж, халуун дулаан жижиг бичил орчин үүсгэж чаддагаараа онцлогтой. Хот төлөвлөлтийн энэ хэлбэрийн үндсэн зарчим болох дөрвөлжин /grid/ төлөвлөлтийг орчин үеийн хот төлөвлөлтөд ч өргөнөөр хэрэглэсэн байдаг.
Төлөвлөлттэй ба төлөвлөлтгүй хот
Дундад зуун хүртэл дэлхийн олон орнуудад хот суурин газрууд нь төлөвлөлтгүй буюу байгалийн жамаар хөгждөг байсан. Хэдийгээр дундаа орон зайтай дөрвөлжин төлөвлөлт нэлээд орнуудад байсан ч энэ нь тийм ч түгээмэл биш байсан юм. Европт анх хөрөнгөтний хувьсгал эхэлсэнээр хот төлөвлөлтийн интернациональ стиль эхэлсэн ба хот төлөвлөлтийн шинжлэх ухааны ололтыг эрчимтэй хэрэглэж, эхэлсэн үе гэж үзэж болно. Цөөхөн хүн амтай, гудамж талбай нь хүний масштабтай олон хот хүнд үйлдвэржүүлэлт, эдийн засаг, санхүүгийн том төв болж өөрчлөгдсөн нь хот төлөвлөлтийн хувьд эдийн засгийн хамгийн ашигтай орон зайн төлөвлөлтийг хийх шаардлагыг бий болгосон.
Автомашин болон бусад ердийн хөсгийн сүлжээг төлөвлөх, мэдээлэл болон товарын урсгалын хурдыг бий болгох үндсэн шаардлагаас хот төлөвлөлтийн ач холбогдол урган гарсан. Ийнхүү олон хотуудыг тэр үеийн шинэ нийгэм бий болох капиталист системийн хот болгон өөрчлөх төлөвлөлтүүдийг хийсэн байна.
Дөрвөлжин төлөвлөлт ба зах зээлийн эдийн засаг
Хот төлөвлөлтийн хамгийн оновчтой хэлбэр буюу дөрвөлжин төлөвлөлт нь хөдөө аж ахуйн харилцаа зонхилсон хуучин хотын хэлбэрээс шинэ зах зээлийн эдийн засаг дээр тулгуурласан хот болгож өөрчлөх шаардлагаас урган гарсан. Барууны ихэнх хотууд шинэ нийгмийн хэрэгцээ шаардлагыг хангасан хот төлөвлөлтийн шинэ арга болох дөрвөлжин төлөвлөлтийг үндэслэн хөгжиж байна.
Шинэ метрополитан, аж үйлдвэрийн хотуудын төвийн хэсгийн газрын үнэ хурдацтай өсөж, хотын төв болох “downtown” дахин төлөвлөлт, газар зохион байгуулалтын шинэ шаардлагууд бий болсон. Газрын хамгийн зүй зохистой ашиглалтыг бий болгохын тулд төв болон хотын зайдуу бүсүүдийг холбосон шинэ их болон бага тойргуудыг төлөвлөж эхэлсэн. Хөрөнгөтний хувьсгалаас хойш хот төлөвлөлтийн чиглэл урсгалуудыг үндсэнд нь 3 том бүлэгт хувааж болно.
- Классицизм
- Функционализм буюу модернизм
- Урбанизмын сэргэн мандалт
Дээрх бүхий л чиглэл урсгалууд өмнөд болон баруун Европоор дамжин Хойд Европын орнуудад ч нөлөөлсөн. Харин манай улсын хувьд дээрх урсгалууд нь тун бага нэвтэрсэн. Гэхдээ функционализм буюу модернист урсгал нь тодорхой хэмжээгээр хэрэгжсэн ч 3 дахь чиглэл буюу урбанизмын сэргэн мандалт хараахан хэрэгжиж амжаагүй байна. Үүнийг хэрэгжүүлж чадах нь Евро - Ази дахь Монголын хот төлөвлөлтийн хэтийн зорилт, имижийг бий болгоход маш их ач холбогдолтой билээ.
Дөрвөлжин төлөвлөлт нь функционализмийн эхэн үеийн /1930 -1970 он/ хот төлөвлөлтөд хэлбэр агуулгаа алдсан. Функционализмийн урсгал нь капиталист нийгэмд тулгуурласан хүчтэй эдийн засаг гэхээсээ илүү хүмүүст эрүүл агаар, хүрэлцээтэй орон зай, их хэмжээгээр бүтээн босгох боломжийг бодолцсон урсгал юм. Гэхдээ 1980-аад оноос энэ төлөвлөлтийн урсгалд ихэвчлэн баруун Европ болон хойд Европын орнууд шүүмжлэлтэй хандаж хотын үндсэн бүтэц болох дөрвөлжин төлөвлөлтийг шинэ шатанд гаргах, хүний масштабтай хотын орон зайн шийдлийг бий болгож эхэлсэн билээ.
Тэр үеэс хотын барилга байгууламжийн тооноос чанарт шилжих шинэ үе эхэлсэн гэж хэлж болно. Нэг үгээр хэлбэл хот төлөвлөлтөд хамгийн их нөлөөлөгч хүчин зүйл болох орон сууцны хорооллын төлөвлөлт нь дэлхийн II дайны дараах орон сууцны хомсдолыг шийдвэрлэх асуудал байснаа жил ирэх тусам шинэчлэгдэн 1970-1980 -аад онд “new town” /шинэ хотхон/ “garden city” зэрэг хот төлөвлөлтийн шинэ элементүүд бий болсон.
Ингээд Урбанизмын сэргэн мандалтын өнөө үед иргэдийн оролцоотой болон тэдгээрийн нийгмийн харилцааг чухалчилсан шинэ төлөвлөлтийн чиглэл, урсгал хэрэгжиж эхэлсэн. Иймээс өнөөгийн Улаанбаатар хотод дээр дурдсан хот төлөвлөлтийн сүүлийн үеийн аргачлал, чиглэлийг хэрэгжүүлэх нь зүйтэй юм. Улаанбаатар хотын ерөнхий төлөвлөгөөг 6 удаа боловсруулсан. Эдгээр нь үндсэндээ хуучин социалист системийн нийгэм эдийн засгийн бүтцийг тусгасан, төлөвлөлтийн хүн амын тоо нь бодит хүн амын тооноосоо үргэлж дутаж байсан төлөвлөлтүүд гэж хэлж болно.
Нийгэм, улс төрийн цоо шинэ харилцаа үүссэнтэй холбогдож хотын үндсэн бүтэц /зам талбай, дэд бүтцийн үндсэн коридорууд, хорооллын шинэ төвүүд, гэр хороолол/ өөрчлөгдөх ёстой. Иймээс энэ удаад зам талбайн үндсэн бүтцийн тухай дүгнэлт хийх буюу үүний жишээ болгож Улаанбаатар хотын төвийн хэсгийн үндсэн бүтцийн талаар өгүүлж байна.
Нийслэл хотын эхэн үеийн ерөнхий төлөвлөгөөнүүдийн замын сүлжээний үндсэн гол магистраль зам болох Сүхбаатарын талбайг тойрсон бага тойруу, түүний гадуурх их тойруу, Энхтайваны гудамжны дагуух орон сууцны кварталын дөрвөлжин төлөвлөлтүүд нь хотын үндсэн замын сүлжээ болдог. Энэ нь олон арван жилийн өмнөх хүн ам автомашины тоо, өгөгдөл дээр тулгуурласан бөгөөд энэ төлөвлөлтийн тоо нь хэдэн арав дахин нэмэгдсэн одоо үед уг үндсэн бүтэц нь бараг хэвээрээ байна.
Гэтэл бусад оронд эдийн засаг нийгмийн хөгжлийн шаардлагадаа зохицсон хотын бүтцийг дахин хуваах, дахин шинэчлэх, нэг үгээр хэлбэл хүн ам, автомашин болон тээврийн хэрэгслийн байнгын өсөлтөнд уялдуулсан зам, талбайн балансыг төлөвлөлттэйгээр хадгалж ирсэн байдаг. Ингэснээр хот суурин газрын тогтвортой хөгжлийн гол хоёр элемент болох мэдээлэл болон товарын хамгийн зүй зохистой урсгал хөдөлгөөнийг бий болгодог.
Зураг 1-д хүн амын тоогоор Улаанбаатараас ихгүй хойд бүс нутгийн хот болох Хельсинк, Стокгольм хотын төвийн хэсгийг яг ижил масштабаар хааш хаашаа 800 метр хавтгай дөрвөлжин талбайд Улаанбаатар хотын төвтэй харьцуулж үзүүлсэн байна.
План зургаас харахад дөрвөлжин сеткийн том багын зөрүүг харж болно. Энэ нь дээрх орнуудын автозамын сүлжээний 1 дөрвөлжингийн урт, өргөний хэмжээ Улаанбаатар хотынхоос 2.5-3.5 дахин бага болохыг үзүүлж байна. Хэрэв дээрх хотуудын жишигт хүргэж чадвал:
Нэгдүгээрт: Тээврийн хэрэгсэл буюу нэг хүнд ногдох автозамын буюу явган замын хэмжээ ихсэж гудамж замын түгжрэл багасна
Хоёрдугаарт: Тээврийн хэрэгслийн нэвтрэх боломжийг эрс нэмэгдүүлнэ
Гуравдугаарт: Хөдөлгөөнд оролцох маршрутын сонголтыг ихэсгэнэ
Дөрөвдүгээрт: Төв болон салбар замуудын дагуухь байршилтай газрын талбай үлэмж ихээр нэмэгдэнэ
Тавдугаарт: Үнэлэмж ихтэй газрын талбай ихэссэнээр газрын дуудлага худалдаа зэргээс олсон орлогоос хотын эдийн засгийн чадавхи эрс нэмэгдэнэ
Зургаадугаарт: Гудамжны тоо эрс нэмэгдсэнээр гудамж замын хаягжуулалт шинэчлэгдэн барилга байгууламжийн хаяг байршлыг гудамжаар нэрлэж байх зөв хэвшил бий болно
Дээрх давуу талууд бий болсноор том хотуудад тохиолддог хамгийн том бэрхшээл болох автозамын түгжрэлийн асуудлыг шийдэхэд гол хүчин зүйл болох юм. Улаанбаатар хот нь дөрвөлжин төлөвлөлтийнхөө хувьд “super block” буюу том дөрвөлжин төлөвлөлттэй хот. Энэ бүтцийг дахин хуваах арга замаар шинэ хотын автозамын бүтцийг бий болгох боломжтой. Энэ шинэ бүтцийн хэрэгцээтэй байгааг орон сууцны хороолол дундуурх “хулгайн зам” гэгчийг ихэд хэрэглэж байгаагаар тайлбарлаж болно.
Зураг 2 -д хотын төв хэсгийн дахин хуваалт буюу автозамын сүлжээний шинэ бүтцийн саналыг харуулав.
Шинэ бүтцийг хэрэглэх арга:
Энэ шинэ бүтцийг бид одоо л хийж эхлэхгүй бол хот төлөвлөлтийн алдааны хор хохирол тэр даруйдаа биш хэдэн арван жилийн дараа гарч ирэх явдал их байдаг. Барилгажилтын төлөвлөлтийг замын шинэ бүтэц, дэд бүтцийн коридориудыг бодолцож хийхгүй бол дахин хуваалт буюу шинэ бүтцийг хэрэгжүүлэхэд эдийн засгийн маш их хохирол гардаг гэдгийг бид хэдийнэ мэдэрч эхлээд байна. Энэ нь газар зохион байгуулалтын оновчтой төлөвлөлт хийх, барилга барих газрын зөвшөөрөл өгөх үедээ дээрх бүтцийн өөрчлөлтийг бодолцох хэрэгтэй гэсэн үг юм.
Шинэ бүтцийг хэрэгжүүлэхэд эдийн засаг, санхүүгийн хувьд хүндрэл гарах боловч нөгөө талаар боломж бий. Тодруулбал, шинэ автозамын бүтэц бий болсноор хотын төвийн “А” зэрэглэлийн газрын үнэлэмж, үнэ эрс өснө. Замаа дагасан газрын нийт талбайн хэмжээ 6-8 дахин нэмэгдэх юм. Иймээс хотын захиргаа эдгээр үнэлэмж бүхий газруудын барилгажилтын төлөвлөгөөг гаргаж дуудлага худалдаанд оруулснаар асар их мөнгөний хуримтлал бий болгож болох билээ. Үүгээрээ шинээр тавигдах зам, талбай, дэд бүтэц, зарим барилга байгууламжийн зардлыг тодорхой хэмжээгээр олох боломжтой юм.
Б.БАТБОЛД Хот төлөвлөлтийн архитектор, доктор /Ph.D/
