Үндэсний бахархалт шувуу ба боловсон наймаа
Идлэг шонхорт холбогдох долоон хуулийн 17, хоёр журмын 12 заалтын зөрчил илэрчээ. Үндэсний бахархалт шувуугаа харийнханд худалддаг ч түүнийхээ төлбөр хураамжийг төсөвт дутуу төвлөрүүлдэг тухай мэдээллийг хэвлэлийнхэн улиг болтол бичлээ ч бахь байдгаараа дахиад л нэг жилийг үдэх гэж байна. Гэхдээ оны өмнөхөн дахин нэг сануулах хийгээд Засгийн газар, Байгаль орчин аялал жуулчлалын яам өнгөрсөн хугацаанд хэрхэж ирсэн талаарх мэдээлэл хүргэе.
Монголын Байгаль Орчны иргэний зөвлөл, Монголын мэргэж-лийн анчдын холбоо тэргүүтэй байгууллагуудаас 2013-2016 онд Арабын орнуудад гаргасан шонхрын төлбөр хураамжийн барагдуулалтад Аудит хийлгэх хүсэлтийг Аудитын ерөнхий газарт тавьсан байна. Энэ дагуу Үндэсний Аудитын газраас идлэг шонхрыг бариулах, гадаадад гаргахтай холбогдсон үйл ажиллагааг зохицуулж буй хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд аудит хийж, тайланг Үндэсний аудитын газрын вэб сайтад тавьсны зэрэгцээ холбогдох байгууллагуудад хүргүүлсэн байдаг.
Аудитын тайланд тухайн жилд бариулж гадаадад гаргах шонхрын тоог тогтоолгох талаар Засгийн газрын тогтоол гаргуулах, түүнийг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах, тухайлбал, шонхрыг бариулах, экспортод гаргах тусгай зөвшөөрөл олгох, төлбөр хураамжийг нь төлүүлэх зэрэг үйл ажиллагаанд нийт долоон хуулийн 17 зүйл заалт, хоёр журмын 12 заалт зөрчигдсөн болохыг тодорхой тусгасан байна. Зөрчлүүдийн заримаас нь дурдъя.
ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ТОГТООЛ БУЮУ ХАЛХАВЧ
Байгаль орчныг хамгаалах тухай хуулийн “Байгаль орчныг хамгаалах талаарх төрийн чиг үүрэг, зарчим’’ гэсэн 5 дугаар зүйлийн 2.4-т “байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн баялгийг ашиглах шийдвэр үйл ажиллагаа ил тод байх” гэж заасан байна. Гэтэл 2015, 2016, 2017 онд БОАЖЯ, Засгийн газар энэхүү хуулийн заалтыг зөрчиж Кувейт, Катар, Эмират, Саудын Араб зэрэг орны иргэдээр бариулж гадаадад гаргах идлэг шонхор шувууны тоог тогтоох тухай Засгийн газрын тогтоолыг нууцын зэрэглэлтэйгээр гаргасан учраас дурдсан хугацаан дахь шонхрын экспортын асуудлыг Аудитын ерөнхий газраас шалгах боломжгүй гэж үзэв.
Арабын зарим орны ханхүү, хунтайж, сайд болон бусад шонхор сонирхогч дээдсийн хүрээнийхний хүсэлтээр манай улс 1993 оноос эхлэн шонхор шувуугаа тэднээр бариулж, гадаадад гаргаж эхэлсэн бөгөөд жил бүр гадаадад гаргах шонхрын тоог Засгийн газрын тогтоолоор баталж, тэр тоо нь нийтэд ил тод байсан бол 2015 оноос дээр дурдсан хуулийн заалтыг зөрчиж, уг тоог Засгийн газрын нууц тогтоолоор баталж, олноор нь гаргах болсныг сануулах нь илүүц биз.
Гааль, Мэргэжлийн хяналтынхны мэдээгээр 2015 онд 200, 2016 онд 270 шонхрыг улсын хилээр гаргасан бөгөөд 2017 оны арваннэгдүгээр сарын байдлаар буюу энэ онд 295 толгой шонхор экспортод гарсан баримт бий. Ийнхүү 2015 , 2016 онд улсын хилээр 470 шонхор гарсан нь тодорхой байхад Аудитын ерөнхий газрынхан “Засгийн газрын нууц тогтоол”-оор гаргасан тул биелэлтийг шалгах боломжгүй гэж буй нь хэн нэгний эрх ашгийг хамгаалсан байх магадлал бийг холбогдох хүмүүс хэлж байгаа юм.
Нууц тогтоолоор гаргасан шувуудын тоо тодорхой байхад тэр дагуу хэчнээн төгрөг төсөвт төвлөрснийг шалгах нь л Аудитын ерөнхий газрын хийх ажил. Гэвч тэд тэгсэнгүй. Ийнхүү Засгийн газрын нууц тогтоол гэдэг халхавчин дор БОАЖЯ-ынхан 2015, 2016 онд экспортод гаргасан олон зуун шонхрынхоо асуудлыг шалгуулалгүй, өмнөх сайдуудын үе болох 2013, 2014 онд гаргасан цөөн (55 толгой) хэдэн шонхортой холбогдох тусгай зөвшөөрөл олголт, төлбөр хураамжийн асуудлыг шалгуулсан болоод өнгөрснийг энд онцлох хэрэгтэй.
Гэхдээ Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хуулийн 17 дугаар зүйлийн 17.1.6-д “...амьдаар нь гадаад оронд гаргасан ан амьтны төлбөрийг гадаад зах зээлийн тухайн үеийн үнэ буюу эрх бүхий байгуул-лагаас тогтоосон жишиг үнийн 80-90 хувиар тооцно’’ гэж тодорхой заасан байхад БОАЖЯ-ныхан 2013, 2014 онд экспортод гаргасан шонхрын төлбөр хураамжийг тооцохдоо БНАТТ хуулийн 17 дугаар зүйлийн 17.1.2-т “ахуй, үйлдвэрлэл, соёл, шинжлэх ухааны зориулалтаар ажсан бусад ан амьтны төлбөрийг тухайн ан амьтны толгой тутмын экологи, эдийн засгийн үнэлгээний 20-40 хувиар тооцно” гэсэн амьдаар нь гадаадад гаргахад огт хамааралгүй заалтыг мөрдлөг болгон арабуудтай гэрээ байгуулсны уршгаар улсад ихээхэн хэмжээний хохирол учирсан болохыг аудитынхан тогтоосон байна.
Энэхүү нэг хуулийн хоёр заалтын нэг нь амьдаар нь гадаадад гаргах амьтанд, нөгөөх нь нэгэнт агначихсан амьтанд хамаарах ялгаатай заалтууд. Дээр дурдсан хуулийн 17 дугаар зүйлийн 17.1.6 дахь заалтаас үзэхэд амьдаар нь экспортод гаргаж буй шонхрын төлбөрийг эрх бүхий байгууллагаас тогтоосон жишиг үнээр тооцохоор байна. Энэхүү жишиг үнийг нь Засгийн газрын 2009 оны 112 дугаар тогтоолоор 12,000 ам.доллар, төлбөрийг нь 10,800, хураамжийг нь 960 ам.доллар байхаар тус тус тогтоосон бөгөөд энэ тогтоол одоо ч хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа.
ШОНХОР ШУВУУГ АШГИЙН ЗОРИУЛАЛТААР ГАДААДАД ГАРГАХЫГ ХОРИГЛОСОН ЗААЛТ ДОЛОО ХОНОГИЙН ДАРАА ДУУСНА
2012 онд тэр үеийн Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яамны санаачилгаар Засгийн газрын 101 дүгээр тогтоол гарч шонхор шувууг Монголын ард түмний эрч хүч, эрх чөлөө, эв нэгдэл, байгаль дэлхийгээ хайрлах үзлийн бэлгэдэл болгон Үндэсний бахархалт шувуу болгон зарласан. Үүний дараа “Гадаадад гаргахыг хориглох тухай” Засгийн газрын 2013 оны 15 дугаар тогтоол гарч, идлэг шонхрыг ашиг олох зорилгоор гадаад оронд гаргахыг таван жилийн хугацаагаар хориглосон.
Ийнхүү Монгол Улс 10 жил дараалан гадаадад олон тоогоор гаргаж худалДаж байсан шонхор шувуугаа хамгаалах зөв зүйтэй арга хэмжээ авлаа гэж байгаль ан амьтан хамгаалагчид, шувуу судлаачид баярлаж байв. Гэвч БОАЖЯ-наас Гадаадад гаргахыг хориглох тухай Засгийн газрын дээр дурдсан тогтоолоо зөрчиж, Засгийн газрын 2013 оны 92 дугаар тогтоолыг гаргуулан 20 толгой шонхрыг арабуудаар бариулж экспортод гаргачхаад түүнийгээ ашиг олох зорилгоор биш соёлын зориулалтаар, эсвэл судалгаа шинжилгээний зориулалтаар гаргасан хэмээсэн байдаг.
Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газрын тогтоолоор шонхрыг гадаадад гаргахыг хориглох биш, харин ч өнөөг хүртэл таван жил дараалан шонхор шувуугаа гадаадад гаргасаар, тэгэхдээ бүр тоог нь улам бүр нэмж, 2017 онд 300 толгой шонхор гаргах нууц тогтоол гаргуулж амжжээ.
БНАТТ хуулийн 12.1.6-д “гадаадын иргэнд агнуулсан болон гадаад улсад амьдаар нь аливаа зориулалтаар гаргасан ан амьтны төлбөрийг тухайн ан олдворын гадаад зах зээлийн тухайн үеийн үнэ буюу эрх бүхий байгууллагаас тогтоосон жишиг үнээр тооцно" гэж заасан байтал сүүлийн үед бэлгийн зориулалт гэдэг нэрээр ямар ч төлбөр хураамжгүйгээр гадаадад гаргадаг болсон нь аудитын шалгалтаар илэрсэн байна.
Идлэг шонхор бариулах, экспортлох талаар Арабын орнуудын төлөөлөгчидтэй БОАЖЯ-наас хийсэн гэрээндээ тус хуулийн 17 дугаар зүйлийн 17.1.2-т “ахуй, үйлдвэрлэл, соёл, шинжлэх ухааны зориулалтаар агнасан бусад ан амьтны төлбөрийг тухайн ан амьтны толгой тутмын экологи, эдийн засгийн үнэлгээний 20-40 хувиар тооцно” гэсэн амьдаар нь барьж, экспортод гаргах шонхорт огт хамааралгүй, агнасан ан амьтанд хамаарах заалтыг тусгаж баталсан нь хууль зөрчсөн маш ноцтой алдаа гэдгийг шалгалтын комиссынхон болоод мэргэжлийнхэн нь онцолдог. Гэвч энэ гэрээг баримтлан нэг толгой шонхрын төлбөрийн дөнгөж дөрөвний нэгтэй тэнцэх хэмжээний төлбөрийг арабуудаар төлүүлсээр иржээ.
ШОНХОР АГНАСНЫ ТӨЛБӨР ХУРААМЖИЙГ УЛСАД ДУТУУ ТӨВЛӨРҮҮЛСЭН БАРИМТТАЙ ТАНИЛЦ
2013-2014 онд Кувейт, Катар, Эмиратад гаргасан 55 шонхрын төлбөр хураамжид 1,181.0 /1 тэрбум 181 сая/ сая, тэдгээр шонхрыг барихад өгөөш болгон ашигласан тагтаа, ногт руу зэрэг шувуудын төлбөр хураамжид 12 сая төгрөгийг төсөвт тус тус төвлөрүүлэх ёстой байжээ. Гэтэл БОАЖЯ-ныхан 55 шонхрын 46-ынх нь төлбөрт 279.3 сая төгрөг төлүүлж, Кувейтэд гарсан дөрөв, Эмиратад гарсан тав бүгд есөн шонхорт 194.5 сая төгрөгийн төлбөр хураамж төлүүлэлгүй улсын хилээр гаргасан баримт ч олдсон байна.
Мөн шонхор барихад өгөөш болгон хэрэглэдэг тагтаа, ногтрууны төлбөр хураамж болох 12 сая төгрөгийн 11.5 саяыг нь төлүүлээгүй байна. Ийнхүү нийлбэр дүнгээрээ 2013-2014 онд төсөвт төвлөрүүлбэл зохих 1.2 тэрбум төгрөгөөс дөнгөж 23.3 хувь буюу 279.8 саяыг нь төвлөрүүлж 76.7 хувь буюу 913.2 сая төгрөгийг огт төлүүлэлгүй нийт 55 тсшгой шонхрыг Арабын баячуудын тусгай рейсийн онгоцоор харьд илгээсэн болох нь аудитаар тогтоогджээ.
Үүний дээр 2015, 2016 оны 470 шонхрын төлбөр хураамжийг нэмж тооцвол 10-аад тэрбумын алдагдал гарахаар байна. Зөвхөн төлбөр хураамжийг нь ойролцоогоор 75 хувиар дутуу төлүүлээд зогсохгүй шонхор барих хугацааг нь ч арабуудын дураар шийддэг байдал ч шалгалтын үеэр илэрчээ. Энэ талаар баримт дурдъя.
БОАЖЯ-ны Хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөцийн удирдлагын газрын 2016 оны наймдугаар сарын 15-ны 06/136 тоот албан бичиг (тусгай зөвшөөрөл)-т Кувейт, Пакистан, Сирийн иргэдэд 13 шонхрыг нэр бүхий 10 аймгийн нутгаас бариулах, мөн Дорнод аймгийн нутгаас гуравхан шонхрыг гурван сарын хугацаанд бариулах тусгай зөвшөөрлийг олгож байсан нь тогтоогджээ.
Мөн тэрчлэн 2015 онд гэрээний дагуух шонхроо барьж амжаагүй гэх шалтгаанаар дараа онд нь барих зөвшөөрлийг нөхөн олгож байсан тохиолдол ч илэрсэн аж. Түүнчлэн Байгаль орчныг хамгаалах тухай, Амьтны тухай, БНАТТ-ын хууль болон Татварын ерөнхий хууль, Төсвийн тухай хуульд “Ан амьтны агнуурын нөөц ашигласны төлбөр, ан амьтан агнах барих зөвшөөрлийн хураамж нь тухайн орон нутгийн төсөвт орно” гэж заасан байхад БОАЖЯ-наас шонхортой холбогдуулж гаргасан дээр дурдсан журамд “Төлбөр хураамжийн орлого нь БОАЖЯ-ны дансанд орно” гэж заасан нь бас л хэд хэдэн хуулийн заалтыг зөрчсөн байна.
Үүнээс гадна нэгэн ноцтой баримт нь идлэг шонхрыг барих, гадаадад гаргах үйл ажиллагаатай холбоотой мэдээ баримт материал яамны архивт хадгалаагүй ирсэн нь аудит хийхэд бэрхшээл учруулсныг тайландаа онцолсон байна. Түүнчлэн экспортод гаргасан шонхруудын хүйсийн харьцаа нь ч журамд зааснаас зөрж, эм шувуудыг нь илүү олноор гаргасан нь тогтоогдсон байна.
Ингэснээр шонхор шувуу нь нөөц байршил, сүргийн бүтэц, үржилт төллөлт, амьдаар барьсан, гадаадад гаргасан тоо, төлбөр хураамжаас нь төсөвт төвлөрсөн орлогын хэмжээ, зүй бус хорогдол зэрэг мэдээ мэдээлэл судалгааны чанартай материалыг Байгаль орчны болон Ан амьтны мэдээллийн санд бүртгэж хадгалахтай холбогдсон хууль болон Амьтны тухай хуулийн заалтууд зөрчигдсөн нь тогтоогджээ.
Үндэсний бахархалт шувууг бэлэглэхтэй холбоотой энэ мэт олон зөрчлийг Үндэсний аудитын газрынхан хоёр cap гаруй хугацааны шалгалтаар тогтоосон байна. Одоо хамгийн чухал нь, Татварын ерөнхий хуулийн 11.1-д “Татвар нөхөн ногдуулах, алданги, торгууль ногдуулах хөөн хэлэлцэх хугацаа таван жил байх бөгөөд Иргэний хуульд заасан хөөн хэлэлцэх хугацаа Татварын хууль тогтоомжид хамаарахгүй” гэж заасныг үндэслэн төсөвт дутуу төлөгдсөн төлбөр хураамжийн мөнгийг гэм буруутай албан тушаалтнуудаар төлүүлж улсыг хохиролгүй болгох боломж бий ч энэ хуулийг хэн хэрэгжүүлэх вэ гэдэг өөрөө асуудал байж мэдэх юм.
