С.Бүрэнбат: Хараат бус байдал бол аудитын үр өгөөжийг сайжруулах гол хүчин зүйл

Монгол Улсын Ерөнхий аудиторын орлогч С.Бүрэнбаттай ярилцлаа.

-Өмнө нь бид Монгол Улсын Ерөнхий аудитортой ярилцлага хийхэд Төрийн аудитын байгууллага 2017 оныг эрх зүйн шинэтгэл, сахилга хариуцлагыг сайжруулах жил болгох өргөн хүрээнд ажиллах тухай хэлж байсан. Энэ нь орон нутагт хэр хүрч байгаа талаар ярилцахаар өнөөдөр таныг урьсан юм?

-Өнгөрсөн 2017 он Төрийн аудитын байгууллагын хувьд эрхзүйн шинэчлэл болоод сахилга хариуцлагыг дээшлүүлэх жил байлаа. Энэ хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхий аудитор орон нутаг хариуцсан орлогч томилж, түүний харьяа ажлын алба байгуулснаар 21 аймаг, нийслэл дэх Төрийн аудитын газруудыг нэг бодлоготой болгох бүтэц зохион байгуулалтыг хийсэн.

Өнөөдрийн байдлаар Төрийн аудитын байгууллагад УИХ-аас тогтоосон 390 орчим орон тоо байна. Түүний 70 хувь нь орон нутагт хамаарч байна. Тиймээс ажлын цар хүрээ, аудитын чанар, өгөөж, олон нийтийн хандлага, төсвийн үр өгөөжийг дээшлүүлэх гээд олон хүчин зүйлийг харгалзан үзэж энэ албыг байгуулсан юм.

-Өмнө нь орон нутаг дахь аудитын байгууллага ямар тогтолцоотой байсан юм бэ?

-Орон нутаг дахь Төрийн аудитын байгууллага нь 2013 оныг хүртэл орон нутгийн ИТХ-аар үйл ажиллагааны төлөвлөгөө болон тэндээс өгсөн чиглэлийн дагуу хяналт шалгалтыг гүйцэтгэж, дүнгээ хэлэлцүүлж баталгаажуулдаг, аймгийн төсвөөс санхүүждэг байсан. Харин зөвхөн аудитын газрын удирдлагыг Монгол Улсын Ерөнхий аудитор томилдог хагас хэвтээ тогтолцоотой байсан байна. 2013 онд Төрийн аудитын тухай хуульд өөрчлөлт орсноор орон нутаг дахь Төрийн аудитын газрууд босоо тогтолцоотой болж  Үндэсний аудитын газрын харьяанд бүрэн иржээ. Түүнээс хойш өнөөг хүртэл дорвитой төлөвшиж, өөрчлөгдөж чадаагүй байна.

Тиймээс орон нутаг дахь аудитын байгууллагыг босоо тогтолцоонд эргэлт буцалтгүй оруулах, хараат бус байдлыг бэхжүүлэх шаардлагын үүднээс бүтэц зохион байгуулалтын өөрчлөлтийг хийсэн юм. Үндэсний аудитын газраас орон нутаг дахь Төрийн аудитын газруудаа анхаарал  хяналт тавих, дэмжих үйл ажиллагаа  өмнө нь жигдрээгүй байсан учраас зарим тохиолдолд алдаа зөрчил гаргах, аудитын чанар үр дүнгүй болох зэрэг асуудлууд гарч байжээ.

Орон нутаг дахь Төрийн аудитын газруудын өнөөгийн үйл ажиллагааг дүгнэхийн тулд Монгол Улсын Ерөнхий аудиторын тушаал гарч миний бие ахалсан ажлын хэсэг өнгөрсөн оны  тавдугаар сарын 26-наас аравдугаар сарын 26-ны хооронд  21 аймагт ажиллалаа. Үндэсний аудитын газрын Дотоод аудитын алба, Монгол Улсын Ерөнхий Аудиторын орлогчийн Ажлын алба, Тамгын газрын холбогдох ажилтнуудын өргөн бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг аймаг тус бүрт очиж аудитын явц,байдал болон дотоод ажилтай танилцаж, хугацаатай үүрэг өгөөд ирсэн.

Үүний дараа аймгууд дахь төрийн аудитын газрын үйл ажиллагааны үр дүнг дүгнэж тэргүүлэх аудиторуудад Үндэсний Аудитын Газрын Удирдах зөвлөлийн хуралдаанаар сахилга, хариуцлага, ёсзүйг дээшлүүлэх, бүтэц зохион байгуулалтыг сайжруулах тал дээр тус бүрт нь чиглэл өглөө.Ийнхүү орон нутагт ажиллаж байгаа аудиторуудтайгаа нэг бүрчлэн уулзаж, санал солилцсоноор ахиц, үр дүн эхнээсээ гарч байна.

-Бүх аймгийн салбар байгууллагуудад ажиллаж, аудиторуудтай уулзаж,  ямар дүгнэлтэд хүрсэн бэ?

-Нэг талаас аудитаар мэргэшсэн боловсон хүчин дутагдалтай байна. Тиймээс Төрийн аудитын байгууллага Сургалт, хөгжлийн стратеги төлөвлөгөөг боловсруулж, дотоод сургалтууд эрчимтэй зохион байгуулж байна. Хоёрдугаарт, ард иргэдийн татварын мөнгөөр бүрддэг Монгол Улсын төсвийн мөнгийг нийгмийн томоохон зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд зарцуулах ёстой.

Үүнд Төрийн аудит төсвийн хөрөнгийг арвилан хэмнэж байна уу, оновчтой үр ашиг, үр дүнтэй зарцуулж байна уу, хуульд нийцэж үү, үр нөлөө гэх зэргээр олон талаас нь хянаж байна. Өөрөөр хэлбэл, санхүүгийн тайланг баталгаажуулах аудит хийхээс гадна, зарцуулсан хөрөнгийн үр өгөөж нь ямар байна гэдгийг гүйцэтгэлийн аудитаар шалгадаг. Тэгэхээр эдгээр төрөлжсөн аудитыг чанартай хийхийн тулд боловсон хүчний асуудал хөндөгдөж байгаа юм. 

Орон нутаг дахь Төрийн аудитын газруудад тус бүр 10-12 хүн ажиллаж,тэдний 90 орчим хувь нь санхүүгийн ажилтан байна. Тиймээс дээрх төрөлжсөн аудитуудыг чанартай хийхэд хүний нөөцийн бодлогодоо анхаарч, мэргэшсэн боловсон хүчинтэй болох шаардлага эхний ээлжинд гарч байна.

Аудит гэдэг маш их цаг хугацаа зарцуулж нягт нямбай хийгддэг ажил. Харин хүлээж байгаа төвшинд үр дүн гарахгүй байгаа учир 2017 онд Монгол Улсын Ерөнхий аудиторын тушаалаар анх удаа зөвлөмжийн биелэлтийг шалгах аян зохион байгууллаа. Аудит бол хөндлөнгөөс хараат бусаар хянаж, нотлох баримтын үндсэн дээр дүгнэлт гаргах, зөвлөмж өгөх үйл ажиллагаа.

Өөрөөр хэлбэл, хяналтын бусад байгууллагууд шууд хянаж, газар дээр нь арга хэмжээ авдаг бол Төрийн аудитын байгууллага  зөвлөмж өгдөг, алдааг нь засдаг. Түүнийгээ УИХ-д тайлагнадаг, ингэснээр Монгол Улсын төсвийн хөрөнгийг зүй зохистой зарцуулахад хяналт тавьж, тухайн байгууллагад байгаа дутагдал, зөрчлийг дахин гаргахгүй байх талаас нь дэмжлэг үзүүлдэг хөндлөнгийн хараат бус байгууллага юм.

Үүнтэй холбогдуулан аудитын өгөөж гэдэг зүйл яригдах ёстой.Төрийн аудитын байгууллага нэг төгрөг зарцуулж хяналт хийгээд хэдэн төгрөгийн үр өгөөж гаргаж улсын төсөвт нэмэр болж байгааг тооцож гаргадаг. Өнөөдрийн байдлаар Төрийн аудитын байгууллага нэг төгрөгийг 68 төгрөг болгож улсын төсөвт оруулж байна.

Бас нэг мэдээлэл өгөхөд Төрийн аудитын байгууллага байгуулагдаад 20 гаруй жил болж байхад Төрөөс аудитын талаар баримтлах бодлогын баримт бичиг алга. Энэ нь эрхзүйн хувьд эрсдэлд оруулаад байгаа юм. Төрийн хөндлөнгийн хяналт, хараат бус байдлыг бэхжүүлэхэд эрхзүйн чадамжтай болох зайлшгүй шаардлага байна.

Тиймээс “Төрөөс Аудитын талаар баримтлах бодлогын баримт, бичгийн” төслийг УИХ-д өргөн барих ажлын хэсэг ахлаад ажиллаж байна. Үүн дээрээ үндэслээд Төрийн аудитын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг боловсруулах ажлын хэсэг мөн зэрэгцэн ажиллаж байгаа. Энэ нь зөвхөн Үндэсний Аудитын Газрын бус Төрийн Аудитын Байгууллагын хэмжээнд буюу орон нутаг дахь Төрийн Аудитын Газарт мөн адил хамааралтай юм.

-Төрийн аудитын байгууллага аудитаар өгсөн зөвлөмжийнхөө хэрэгжилтийг дүгнэж байгаа мэдээлэл өнгөрсөн оны сүүлээр олон нийтийн дунд шинэ сэдэв байлаа. Энэ аян орон нутагт хэрхэн хэрэгжив. Орон нутаг дахь шалгагдагч байгууллагууд аудитын байгууллагаас өгч байгаа зөвлөмжийг биелүүлдэг юм уу?

-Санхүүгийн аудит, Гүйцэтгэлийн аудит, Нийцлийн аудитын дүнгээс шалтгаалаад дүгнэлт, акт, албан шаардлага, зөвлөмжийг тухайн байгууллагад өгдөг. Харин хэрэгжилт нь орон нутагт нэлээд сул байна. Бид өнгөрсөн оны тавдугаар сард Төрийн аудитын байгууллагын удирдах ажилтны зөвлөгөөнөө хийж орон нутагт гүйцэтгэж буй аудитын талаар гарч байгаа дутагдлуудыг  ний нуугүй ярилцсан. Үйл ажиллагаандаа дүгнэлт хийсэн. Ялангуяа, иргэд төрдөө итгэх итгэл алдарсан, төрийн ажилтнууд төсвийн хөрөнгийг замбараагүй үрдэг,   дураараа авирладаг байдлыг арилгах, эмх цэгцэд оруулахын тулд Төрийн аудитын байгууллага шат дараалсан арга хэмжээ авч эхэлж байна.

Аудитын эцсийн дүгнэлт гарахаас өмнө аудитын баг тухайн байгууллагад захидал илгээдэг. Танайхаас ийм зөрчил илэрлээ, санал нийлж байна уу, үгүй бол ямар нотлох баримт байна гэхчлэн асуудаг. Тухайн байгууллага хариу тайлбараа албан бичгээр ирүүлнэ. Үүний үндсэн дээр акт, албан шаардлага, зөвлөмжийг бэлтгэдэг. Зүгээр очоод ямар ч баримтгүй дүгнэлт өгчихдөг юм биш.

Ингэж байхад аудитын дүгнэлтээр өгсөн акт, албан шаардлага, зөвлөмжийн хэрэгжилт орон нутагт хангалтгүй байгаа нь нэгдүгээрт, тухайн шалгагдагч байгууллагын сахилга баттай,  хоёрдугаарт аудитын байгууллагын дотоод ажлын зохион байгуулалттай холбоотой байна. Өөрөөр хэлбэл, Төрийн аудитын байгууллага тодорхой журмын дагуу акт, албан шаардлага, олон улсын стандарт, зөвлөмжөө өгөх ёстой. Гэтэл манай орон нутаг дахь Төрийн аудитын газрууд үүнийг хэрэгжүүлдэггүй, зөвхөн Тэргүүлэх аудитор нь албан тоот явуулаад орхичихдог байсан байна. Шалгагдагч байгууллага нь хэрэгжүүлсэн талаараа тайлан ирүүлэх ёстой атал мөн л албан тоот шидэлцээд сууж байдаг.

Ийм байдлаар аудитын чанар, үр дүнг бууруулж байсан нь тогтоогдсон тул эмх, цэгцэд оруулах ажлыг бид хийгээд байгаа юм. Төрийн аудитын байгууллага удирдлагын зөвлөлийн хурлаараа орон нутаг дахь бүх тэргүүлэх аудиторуудын тайланг сонсож, дахин ийм алдаа зөрчил гаргахгүй байх талаар хатуу анхааруулсан, шийдэлд хүрсэн.  Энэ хүрээнд дотооддоо маш олон журмыг шинэчлэн өөрчлөхөөр ажиллаж байна. Манай байгууллагын үндсэн зорилго бол хэн нэгэнд ял тохохдоо биш тухайн алдаа, дутагдлыг засаж залруулахад чиглэх, зөвлөх ёстой. Тэгж ч ажиллаж байна.

Орон нутагт хийж байгаа ихэнх аудит бол санхүүгийн тайланд болон орон нутгийн хөгжлийн сан, сум хөгжүүлэх санд хийж буй аудит байдаг. Үүнээс гадна сонгуульд намууд мөрийн хөтөлбөрөө дэвшүүлдэг. Тэр мөрийн хөтөлбөрийг аудитын байгууллага хэрэгжих боломжтой эсэхийг хянаж, дүгнэлт гаргадаг. Харин одоо хэрхэн хэрэгжүүлж байгааг хянах гэж байна.  Учир нь тухайн орон нутгийн төсөв бол Засаг даргын мөрийн хөтөлбөртэй уялддаг.

Гэтэл мөрийн хөтөлбөрт дурдсан шигээ нийгмийн томоохон зорилтуудаа хэрэгжүүлэхгүйгээр  уралдаан тэмцээн зэрэг  түр зуурын аргацаасан арга хэмжээнд мөнгө үрж байгаа хандлагууд байна.  Иргэд ч энэ тал дээр шүүмжлэлтэй ханддаг учир энэ жилээс мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд аудит хийнэ. Энэ талаар Монгол Улсын Ерөнхий аудиторын албан тоот намуудад очсон байгаа.

-Тэгэхээр зөрчил гаргачхаад хариуцлага хүлээдэггүй солигдоод явчихдаг албан тушаалтнуудыг яах вэ?

-Мөнгө төгрөг дутдаг, санхүүгийн дүрэм журмаа зөрдөг, төсвийг зориулалт бусаар зарцуулдаг, урамшуулдаг , тендер зарлахгүйгээр гэрээ хийдэг зэрэг асуудлууд байсаар байна. Төрийн аудитын байгууллага хуулийн дагуу зарим зөрчлийг хууль хяналтын байгууллагад шилжүүлдэг бөгөөд нөгөө талаар ард түмний итгэлийг удаа дараа эвдэж байгаа албан тушаалтнуудыг Авлигатай Тэмцэх Газар, Төрийн Албаны Зөвлөлд мэдээлдэг болж байна..

Ингэхээр нэг байгууллагад төсвийн хөрөнгийг үргүй зарцуулчхаад нөгөө байгууллагад шургалдаг байдлыг бид таслан зогсооно гэсэн үг. Тэдний улсад учруулсан хохирлыг нь төлүүлэхээс нааш төрийн албанд дахин ажиллуулахгүй байх шаардлагыг тавина. Энэ талаар Монгол Улсын Ерөнхий аудитор үүрэг, чиглэл өгч ажиллаж байгаа.

Нөгөө талаар манай байгууллагаас хууль хяналтын байгууллагад шилжүүлсэн зөрчлүүдийн шалгах явц, шийдвэрлэлтийн талаар хариу ирдэггүй. Аудитын байгууллага ч араас нь хөөцөлдөхгүй байна гэсэн шүүмжлэлд өртдөг. Тиймээс Монгол Улсын Ерөнхий аудитор Монгол Улсын Ерөнхий прокурорт энэ чиглэлээр хамтран ажиллах саналыг хүргүүлээд байгаа.

-Төрийн аудитын байгууллага эрх зүйн шинэтгэл хийх болон ажилтнуудын сахилга хариуцлагыг дээшлүүлэх зорилтоо дотооддоо нэлээд анхаарч ажиллаж байгаа юм байна. Ажилтнуудын нийгмийн асуудал ямар түвшинд байна вэ?

-Манай байгууллагын ажилтнууд төрийн тусгай албан хаагч, нөгөө талаараа Төрийн аудитын байгууллага нь олон улсын хөндлөнгийн хараат бус аудитын дээд  байгууллагын гишүүн. Тэгэхээр хамгийн гол шинж чанар бол хараат бус байх ёстой. Эдийн засаг, эрхзүй, улс төр, санхүүгийн гэх мэт олон талаар хараат бус байх шаардлагатай. Аудитын олон улсын байгууллагууд бие биедээ түншийн үнэлгээ хийдэг.

Өнгөрсөн онд Английн аудитын байгууллагаас “Монгол Улсын аудитын дээд байгууллага өөрөө хараат бус байдлаа хангаж чадаагүй юм байна” гэсэн дүгнэлт өгсөн. Энэ нь хэд хэдэн шалтгаантай. Нэгдүгээрт, Төрийн аудитын байгууллага хууль эрхзүйн чадамжаа бататгахын тулд Үндсэн хуулийн байгууллага болох хэрэгтэй. Энэ чиглэлээр ажлууд хийгдэж байна.

Хоёрдугаарт, аудиторуудын хараат бусаар ажиллах өнөөгийн нөхцөл байдал, аудит хийх зардал, нийгмийн баталгаа хүнд байна. Монгол Улсын эдийн засаг хөгжихийн хэрээр зам гүүр, уул уурхай, стратегийн орд газрууд гэхчлэн олон төсөл хөтөлбөрт бид аудит хийх шаардлагатай болж байна. Гэтэл аудитын зардал өсөөгүй. Төрийн аудитын байгууллага 2017 оныг хүртэл хөтөлбөр дээр суурилсан төсөв гэдгийг огт хийж байгаагүй.

Ерөөсөө бусад байгууллагатай адил хуваарилсан төсвийг зардалдаа суурилан хүргэх гэж ирсэн. Гэтэл томоохон төсөл хөтөлбөрүүдэд аудит хийхэд лабораторийн шинжилгээ, олон улсын шинжээч зэрэг зардал шаардсан үйл ажиллагаанууд хийгддэг. Үүнийг огт тусгаж байгаагүй. Энэ жил Монгол Улсын Ерөнхий аудитор УИХ-д сайтар танилцуулсны үр дүнд бага хэмжээний төсөв тавиулсан. Цаашид бид 2019 оны аудитын сэдвийг энэ онд төлөвлөхдөө дээр дурдсан зардлаа батлуулж авах шаардлагатай байгаа.

Зардлаас гадна цалингийн асуудал байна. Төрийн аудитын тухай хуульд тус байгууллага нь  өөрийн гэсэн цалингийн сүлжээтэй, үүнийг УИХ-аар батлуулна гэсэн заалттай. Гэтэл 23 дахь жилдээ явж байгаа Төрийн аудитын байгууллага өөрийн гэсэн цалингийн сүлжээг одоо болтол батлуулаагүй байна.

Дөнгөж 2017 онд шинээр томилогдсон Монгол Улсын Ерөнхий Аудитор энэ асуудлыг  саяхан УИХ-д өргөн барьсан. Энэ мэтчилэн аудиторуудын аюулгүй байдал, нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх зэрэг ажлууд хийгдээд явж байгаа. Эдгээрийг шийдвэрлэж байж аудитын хараат бус байдал баталгаажиж, аудиторууд хийж байгаа ажилдаа итгэл үнэмшилтэй болно. Улмаар аудитын чанар, үр өгөөж нь сайжрах юм.